تحقیق در اوضاع حیات و مسائل زندگى نشان دهنده این معناست که علّت تمام بدبختى‏ها و نکبت‏ها و ذلّت‏ها درون انسان است.

همه دردها از درون شروع مى‏شود و تمام مفاسد از آنجا سرچشمه مى‏گیرد.

هیچ‏گاه نمى‏توان مشکلات و بن‏بست‏ها را به عوامل طبیعى و مادّى بیرون نسبت داد؛ چه این که کلیّه عناصر طبیعى به اراده حکیمانه خالق مهربان در راه رشد وکمال بشر قرار گرفته و این انسان در صورت سلامت قلب مادیات را در راه صحیح به کار برده و در صورت فساد قلب- که منشأ فساد اخلاق و عمل است- آنها را در راه نابودى خود و دیگران به کار برده و از این راه خسارت‏هاى معنوى و مادّى به حیات خویش و انسان‏هاى دیگر وارد مى‏آورد!!

کاظم‏زاده ایرانشهرى که سال‏هاى متمادى در غرب مى‏زیست و نسبت به اوضاع‏ زندگى مردم مغرب زمین آگاهى کامل داشت، اوضاع وحشتناک غرب را معلول درون مریض و فاسد سردمداران غرب و مردم آن سرزمین مى‏داند و بسیارى از علماى با انصاف آن ناحیه، در این مسئله با او هم‏رأیند.

این مرد عارف و متخلّق به اخلاق مى‏گوید:

علّت اصلى اوضاع وحشتناک اروپا و این انقلاب‏هاى خون‏آلود- که تمدّن غرب را به گودال اضمحلال پرتاب مى‏کند- همانا جز انکار و ردّ نوامیس دیانت حقیقى و فضیلت اخلاقى چیز دیگر نیست و در همه تمدّن‏هاى گذشته نیز همین حال سبب فنا و زوال آن‏ها گردیده است.

غفلت و نادانى مؤسسین و مروّجین علوم مادّى و طبیعى از یک طرف و نفع‏جویى و حرص و طمع مردمان خودپرست و جاه طلب از طرف دیگر اسباب این اوضاع کنونى را فراهم آورده است.

علماى فنون طبیعى مثبت، درخت تناور دین و اخلاق را از ریشه برکنده و مردم را تسلیم دیوهاى رذایل اخلاقى و هوس‏هاى نفسانى نمودند و پرستش کنندگان سیم و زر نیز از حال ناگوار و ناتوانى توده مردم استفاده نموده، به مکیدن خون سعى و عمل و حسن نیّت ضعفا و بیچارگان پرداخته، این بحران مرگ‏آسا را تولید کردند.

این توده مردم بیچاره که امروز خود را به این در و آن در مى‏زند و به هر راهى که او را مى‏کشند مى‏رود و به امید این که پاره نانى بدست آورده با فکر آسوده و ایمن از فردا، شب را به سر برد، تقصیرش در ناتوانى و نادانى اوست و این ناتوانى را کسانى به او داده‏اند که در نتیجه تعلیمات مادّه‏پرستى فنون طبیعى مثبت، از نادانى و ناتوانى این طبقه‏هاى پایین ملّت استفاده‏هاى مادّى مى‏کنند و مقام ریاست و تسلّط خود را حفظ مى‏نمایند و وقت و فرصت به مرد کارگر و دهقان و کاسب‏ نمى‏دهند تا ساعتى به فراغت فکر کند و به حال و مآل خود بیندیشد، پس منبع بدبختى توده ملت، فساد اخلاق و بى‏دینى و بى‏همه چیزى طبقات عالى که زمام امور اقتصادى و دینى و اجتماعى را در دست دارند مى‏باشند.

بنابراین باید قبول کرد که نه کشفیّات و تحقیقات علوم طبیعى و نه ماشین‏آلات و اختراعات و ترقّیات فنى و تکنیکى هیچ کدام مستقیماً سبب بدبختى نیستند، بلکه سوء استعمال آن‏ها در نتیجه فقدان حسّ دیانت و مکارم اخلاقى، این حال دل‏خراش بدبختى را تولید کرده است.

کارخانه و ماشین و دستگاه و موتور و آهن و غیره که داراى جان و اراده و فهم نیستند، نمى‏توانند به خودى خود کسى را خوشبخت و یا بدبخت کنند، بلکه کسانى مسؤول بدبختى مردم هستند که این وسایل ترقى را در راه منافع شخصى غیر مشروع خود به کار مى‏اندازند و این وسایل آسایش و ترقى را مبدّل به آلت مرگ و هلاک مى‏سازند!

چنان که هواپیما یکى از بزرگ‏ترین و مفیدترین اختراعات قرن کنونى است که مملکت‏ها را به هم نزدیک و ملّت‏ها را با هم آشنا و مرتبط و مسافت‏هاى دراز را کوتاه مى‏سازد، ولى اگر این‏ها را براى مقاصد جنگى و حمل و نقل آلات کشتار به کار برند و اسباب هلاک و مرگ قرار دهند، تقصیر در آن‏ها نیست بلکه بر گردن کسانى است که آن‏ها را در این راه بد به کار مى‏برند.

اگر برعکس، این وسایل نقلیّه هوایى را براى حمل آذوقه و ارزاق و محصولات تجارتى و فلاحتى و مسافرت‏هاى شخصى بکار برند، البته خدمت بزرگى به اوضاع اقتصادى و رفع قحطى و گرسنگى و تأمین خوشحالى و آسایش ملّت‏ها خواهد شد، همین‏طور است سایر ماشین‏آلات و اختراعات و ترقّیات فنّى که روز به روز بر شمار آن‏ها افزوده مى‏شود.

پس نباید از ساختن ماشین‏ها و آلات تکنیکى صرف‏نظر نمود و به وسایل ابتدایى دستى اکتفا کرد و یا ماشین‏هاى موجود را به خیال این که مایه بدبختى مردم شده‏اند، درهم شکست، چنان که بعضى پیشنهاد مى‏کنند.

آنچه باید درهم شکسته شود، افکار زشت و حرص و طمع و نادانى و نفس‏پرستى و جاه‏طلبى و غارتگرى است.

پس باید افکار و حسّیات و طبایع و اخلاق اشخاصى را عوض و تبدیل و اصلاح کرد که عنان سرنوشت ملّت‏ها به دست ایشان سپرده شده و خوشبختى ملّت‏ها بسته به حسّ تفکّر و حسّ دیانت و فضیلت اخلاقى ایشان مى‏باشد.

از این‏جا به خوبى آشکار مى‏گردد که اسباب بدبختى بشر در چیزهاى خارجى و مادّى نیست، بلکه در دل و مغز افراد بشر به خصوص رهنمایان و پیشوایان اوست.

بدین جهت اقدامات و تدابیر خارجى و قانون‏ها و نظامنامه‏ها و تهدیدها و امرها و نهى‏ها و حبس‏ها و جبرها که امروز در ممالک متمدّن اروپا به فراوانى یافت مى‏شود، هرگز چاره بدبختى‏شان را نخواهد کرد؛ زیرا که درد از درون است و دوا نیز از درون باید داده شود.

آرى، این کاخ تمدّن از پاى بست لرزان شده است و با تعمیرهاى ظاهرى و خارجى استوار و برقرار نخواهد ماند.

با وجود انتشار وسیع علوم و فنون و فلسفه و حکمت در اروپا، جاى تعجّب است که نادانى و غفلت به اندازه‏اى مغز و دل مردم این سرزمین‏ها و به خصوص بزرگان آن را استیلا نموده است که اکثر مردم پى به این مسائل ساده نمى‏توانند برد و یا نمى‏خواهند ببرند.

امروز بیش‏تر اختراعات و ترقیات فنى، براى جلب فایده مالى و تحصیل سیم‏ و زر به عمل مى‏آید، در هر اقدام و هر کار مسئله اساسى و شرط نخستین همانا بدست آوردن پول است و بس.

هر کارى که بیش‏تر براى بدست آوردن پول خدمت کند، به هر نام و به هر وسیله و نحو باشد ولو هزاران مردم دیگر را بى‏نان سازد و یا به خطر جانى و مرگ بیندازد، مشروع و مجاز دیده مى‏شود.

در نتیجه از میان رفتن رادع اخلاق و آمر وجدانى و مانع درونى و دینى، اکثریت مردم مغرب زمین، کارى و خیالى و فکرى جز جمع کردن سیم و زر و جز هوس‏رانى و نفس‏پرستى و پر کردن شکم و ربودن و غارت کردن مال یکدیگر به هر اسم که باشد ندارند و وظیفه‏اى براى خود نمى‏شمارند.

اگر این اوضاع، حداقل همه افراد یک ملت را از نظر مادى خوشبخت مى‏کرد، باز مى‏توانستیم بگوییم که بگذارید این مردم نادان، که به زندگى دیگر و عالى‏ترى عقیده ندارند در این چند روزه عمر خود یک زندگى خوشى داشته، خوشبخت و بى‏خبر زیست کنند، لکن بدبختانه از این خوشبختى ظاهرى و مادّى نیز اثرى و بویى پیدا نیست!!

این غفلت و نادانى و نابینایى فقط نتیجه پیروى از یک تربیت ناصحیح است؛ تربیتى که بر پایه معلومات ناقص فنون مادى و طبیعى و فلسفه مادّه‏پرستى بنا شده است و در این تربیت براى حیات دینى و مکارم اخلاقى و معلومات معنوى و حقایق علوم روحى و احکام آسمانى، جایى نیست.

این است اوضاع ناگوارى که در نتیجه شیوع فساد در تمدّن غرب ظهور نموده است و بعضى از متفکّران از آن به شیطان یا دجّال تعبیر مى‏کنند و این اوضاع را علامت انقراض تمدّن غرب مى‏شمارند؛ زیرا از روى تاریخ مى‏بینند که ملّت‏هاى قدیم همواره در نتیجه شیوع فساد اخلاقى و ظاهرپرستى و تسلّط حرص و آز از میان رفته‏اند! «1» در این مقاله به موقف حساس و سازنده دین پى بردید و دانستید که تنها علّتى که انسان را از افتادن در هر نوع بدبختى حفظ مى‏کند، دین است و باید دانست که باور کردن دین تنها کار قلب و تجلّى آن در خانه دل به صورت ایمان و در اعضا و جوارح به صورت عمل صالح و در صفحه روان به شکل حسنات اخلاقى است و اگر قلب محروم از نور با عظمت ایمان به خدا و روز جزا گردد، دیگر نمى‏توان او را با قانون به ساحت صلاح کشید و در نتیجه از فساد اخلاق و فساد عمل نمى‏توان به هیچ وجه جلوگیرى کرد.

در اینجاست که باید متمسک به کلام گهربار حضرت امام صادق علیه السلام شده و بگوییم: قلبى که از توجّه به حقّ و نور ایمان محروم است، قلب متوقّف است و قلبى است که از حیات معنوى بى‏بهره و مرده‏اى بیش نیست و روحى که در گرو قلب غافل است از فساد اخلاق ایمن نیست و اعضایى که فرمانبر قلب مرده‏اند، جز جنایت و خیانت و غارت و فساد از آنان توقعى دیگر نمى‏رود و در حقیقت باید گفت: وَوَقْفُ الْقَلْبِ فى الْغَفْلَةِ عَنِ اللّهِ.

بیایید با روى آوردن به دین حقیقى و اتصال به احکام نورانى آسمانى و با تکیه به قرآن مجید و توجه به کلمات انبیا و امامان و اولیا و عرفا و مربیان دلسوز، به اصلاح درون برخیزیم، تا از این راه به اصلاح همه امور زندگى توفیق حاصل کنیم.

 [أَلا تَرى‏ أَنَّ الْعَبْدَ إِذا ذَکَرَ اللّهَ تَعالى‏ بِالتَّعْظیمِ خالِصاً إِرْتَفَعَ کُلُّ حِجابٍ بَیْنَهُ وَبَیْنَ اللّهِ مِنْ قَبْلِ ذلِکَ‏]

مسلّم است وقتى بنده‏اى خداوند را با کمال خلوص به آن عظمتى که هست ببیند، هر حجابى که قبل از این دیدن و قبل از این مشاهده واقعى بین او و خداوند بوده برداشته مى‏شود.

اندیشه در تمام موجودات عالم و تفکّر نسبت به خالق موجودات، انسان را به این نتیجه مى‏رساند که کلیّه مخلوقات عالم اعم از مخلوقات غیبى و شهودى، فقر محض و احتیاج صرف و تعلّق خالص و سایه‏اى بیش نیستند. با درک این حقیقت چگونه انسان عارف مى‏تواند موجودى را هرچند به ظاهر بزرگ باشد- بزرگ و عظیم ببیند و از طرفى وقتى با دیده دل و چشم عقل به آفریننده این دستگاه حیرت‏آور نظر کرد مى‏یابد که حضرت او کمال محض و داراى صفات ثبوتیّه بى‏نهایت در بى‏نهایت است و جز عظمت و بزرگى چیز دیگرى در آن ساحت مقدّس مشاهده نمى‏شود. اینجا است که دل از همه موجودات فقیر و کلیّه این نمودها و سایه‏ها آزاد شده و غرق در تعلّق خالص نسبت به جانان خواهد گشت و جذبه و کششى جز جذبه معشوق واقعى در میان نخواهد ماند و انسان فکر و ذکر و عشق و ورد و معشوقى جز حضرت حق برایش نخواهد بود.

در این مقام انسان فقط و فقط در میدان فى اللّه و باللّه و من اللّه و إلى اللّه و على اللّه قرار دارد و الهى محض و خدایى صرف است و همین معناى رفع حجاب بین‏ عبد و خداوند است.

«2» [وَإِذَا انْقادَ الْقَلْبُ لِمَوْرِدِ قَضاءِ اللّهِ بِشَرْطِ الرِّضا عَنْهُ کَیْفَ لا یَنْفَتِحُ الْقَلْبُ بِالسُّرُورِ وَالرُّوحِ وَالرَّاحَةِ]

زمانى که قلب، تسلیم قضاى حق شد و بر این قضا کمال خشنودى و رضایت را داشت، چرا به نور خوشحالى و گشادگى و راحتى و امنیت و آرامش و آسایش منوّر نشود!

قلبى که توجه خود را از تمام موجودات که فقر محضند برداشته و آنان را جز وسیله‏اى براى رسیدن به محبوب نمى‏داند و با کمک حق به تماشاى عظمت حق نایل آمده، تمام مسائل وارده از طرف خداوند را حق دانسته و به آن کمال رضایت دارد، ازاین جهت با توجّه به عمق مصائب و ابتلائات غرق در لذّت و سرور است!

فیض کاشانى، این عارف دل منوّر به نور عشق مى‏گوید:

[وَإِذَا اشْتَغَلَ قَلْبُهُ بِشَىْ‏ءٍ مِنْ أَسْبابِ الدُّنْیا کَیْفَ تَجِدُهُ إِذَا ذَکَرَ اللّهَ بَعْدَ ذلِکَ مُنْخَفِضاً مُظْلِماً کَبَیْتِ خَرابٍ خَاوٍ لَیْسَ فِیهِ عِمْارةٌ وَلا مُونِسٌ‏]

آن گاه که دل مشغول به چیزى از برنامه‏هاى دنیایى است، عارف نمى‏داند که بر دل چه مى‏گذرد، زمانى که دل به ذکر حق روشن شود درمى‏یابد که انگار دل او به وقت اتصال به امور دنیا همانند خانه تاریک و پر وحشتى بوده و اکنون با ذکر حق روشن شده و داراى آبادى و انس گشته.

[وَإِذَا غَفَلَ عَنْ ذِکْرِ اللّهِ، کَیْفَ تَراهُ بَعْدَ ذلِکَ مَوْقُوفاً مَحْجُوباً قَدْ قَسا وَأَظْلَمَ مُنْذُ فَارَقَ نُورَ التَّعْظِیمِ‏]

هرگاه کسى بعد از یاد الهى و توجّه به جناب احدیت، به سبب اشتغال به کارهاى دنیاى دنیّه و امور مخالف خدا و میل به لذّات فانیه کاسده، از یاد حضرت دوست غافل شود و از معموره ذکر رو به خرابه غفلت آورد، چنین مى‏یابد که گویا از نورانیّت به ظلمت و از انس به وحشت آمده، در اینجا قلب دچار حجاب و غفلت گشته و به کدورت قساوت و تجاوز مبتلا مى‏شود و چه بدبخت است کسى که از اوج تماشاى نور عظمت به حضیض غفلت درافتد!

 [فَعَلامَةُ الرَّفْعِ ثَلاثَةُ أَشْیاءَ وُجُودُ الْمُوافَقَةِ وَفَقْدُ الْمُخالَفَةِ وَدَوامُ الشَّوْقِ‏]

علائم رفع قلب‏

نشانه رفع قلب که ذکر خداست سه چیز است:

1- موافقت کامل با اوامر الهى و اجتناب حتمى از محرمات‏

2- آلوده نشدن به مخالفت با اوامر و نواهى حق‏

3- ادامه شوق‏ جهت رسیدن به وصال دوست و به دست آوردن رضاى او در همه شؤون حیات‏ «4».

 [وَعَلامَةُ الْفَتْحِ ثَلاثَةُ أَشْیاءَ: التَّوَکُّلُ وَالصِّدْقُ وَالْیَقینُ‏]

علائم فتح قلب‏

نشانه فتح قلب که مرتبه رضاست سه چیز است:

1-/ توکّل‏

2-/ صدق‏

3-/ یقین‏

این سه صفت هریک در طول شرح کتاب «مصباح الشریعة» باب‏هاى جداگانه‏اى دارند که به خواست خدا به تفسیر و توضیح هریک اقدام خواهد شد.

 [وَعَلامَةُ الْخَفْضِ ثَلاثَةُ أَشْیاءَ: الْعُجْبُ وَالرِّیاءُ وَالْحِرْصُ‏]

علائم خفض قلب‏

نشانه خفض و غفلت از جناب حق سه چیز است:

1- حرص؛ چرا که غفلت از دوست موجب غفلت از مردن و غفلت از مردن علت حرص و طول امل است.

2- ریا؛ دورى از یاد حق است و مستلزم جلب توجه دیگران و جلب توجه دیگران به خصوص در عبادات علاوه بر این که مُبطل بندگى است، انسان را به چاه بدبختى در انداخته و از رحمت حق محروم خواهد کرد.

3- عجب؛ شرح مفصل این سه صفت نیز در طول تفسیر کتاب که براى هریک فصلى جداگانه دارد، خواهد آمد.

 [وَعَلامَةُ الْوَقْفِ ثَلاثَةُ أَشْیاءَ: زَوالُ حَلاوَةِ الطَّاعَةِ، وَعَدَمُ مَرارَةِ الْمَعْصِیَةِوَالْتِباسُ عِلْمِ الْحَلالِ بِالْحَرامِ‏]

علائم وقف قلب‏

و نشانه وقف سه چیز است:

1- زایل شدن لذّت عبادت؛ چرا که لذت عبادت مولود حضور قلب و اطمینان خاطر است، در حال وقف که مرتبه غفلت است، چگونه دل انسان از شیرینى عبادت و بندگى بهره‏مند شود؟!

2- آشکار نشدن تلخى معصیت؛ تلخ نبودن معصیت نشانه غفلت است؛ چرا که درک کردن مرارت گناه فرع صفاى باطن است و به هنگام غفلت از حق و وقف قلب چنان که اطاعت لذت نمى‏دهد، معصیت هم تلخى خود را نشان نمى‏دهد.

و تا کسى تلخى معصیت را درک نکند از گناه خوددارى نمى‏نماید.

از این جهت است که اگر از اهل اللّه بر سبیل اتفاق- خواه از روى اختیار و خواه از اضطراب- خلاف شرع یا ترک اولایى صادر شود، در کام ایشان بسیار تلخ و ناگوار است و فوراً در مقام تدارک و استغفار برمى‏آیند؛ به خلاف اهل دنیا و اهل قساوت قلب که حال ایشان به عکس این است.

اینان به هنگام عبادت حق، تلخ کام و به وقت بندگى مخلوق، شیرین مذاقند.

چه بسا براى بدست آوردن یک مقام پست دنیایى از خدمت به افراد رذل و بى‏ادب‏ لذت برده و شبانه‏روز سختى‏ها را تحمل کنند و به گرسنگى و تشنگى و بى‏خوابى بسازند، امّا از دو رکعت نماز به وقت اکراه داشته باشند!

3- بى‏توجّهى به حلال و حرام خدا در مأکولات و ملبوسات و سایر برنامه‏ها؛ به قول معروف: مانند گاو خوش علف هرچه بدست آید خوردن و از هرکجا بدست آید بردن!!

تا اینجا تفسیر و توضیح باب دوّم کتاب «مصباح الشریعة» به پایان مى‏رسد، امید است خداى مهربان دل همه ما را به نور حقیقت منوّر کرده و قلب عاشقان خود را میدان تجلّى انوار جمال و صفاتش بنماید.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اصول اساسى فن تربیت: 210.

(2)- شمس تبریزى.

(3)- فیض کاشانى.

(4)- تفسیر و توضیح مسئله شوق در باب 98 کتاب مصباح الشریعه خواهد آمد.