حقیقت نفس‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» حقیقت نفس‏

نفس، حقیقتى است که وجود انسان، قائم به اوست. نفس، کارگردان و مدبّر کارگاه وجود و اصل و ریشه آدمى است.

ما از واقعیّت این موجود پر بها بى‏اطلاعیم و باید گفت: آگاهى به او هم چون آگاهى به ذات موجودات، غیر ممکن است.

ولى مى‏دانیم که موجودیت ما بسته به اوست و بدون او بدن جایى براى زندگى و حیات ندارد.

اعضا و جوارح نسبت به نفس، هم چون بندگان نسبت به مولا هستند. اعضا و جوارح بدون نفس استقلال ندارند و بدون او منشأ کار و عمل نمى‏توانند باشند.

کلمه من که بر زبان تمام انسان‏ها، در همه امور جارى است، عبارت از نفس است. فلاسفه الهى با تکیه به وحى معتقدند که دیدن و شنیدن، گفتن و خواندن، راه رفتن و سایر حرکات فقط کار نفس است و چشم و گوش و زبان و دست و پا، کارگران و ابزار اویند.

نفس در وجود انسان تابلوى تمام غرائز و صفحه تمام امیال و منبع همه خواسته‏هاست.

این امیال و غرائز، این خواسته‏ها و طلب‏ها، این شهوات و احساسات، به‏ تناسب این که انسان باید در دنیا مى‏زیست و در دنیا به تکامل واقعى مى‏رسید به انسان عنایت شده است.

انسان بدون غرائز و امیال و منهاى شهوات و خواسته‏ها، امکان ادامه حیات نداشت.

هریک از غرائز و امیال و خواسته‏هاى خدا دادى، بجاى خود صحیح و عنایتش نتیجه عدل و حکمت خداست.

قرآن و روایات از تمام امیال و غرائز طبیعى، تحت عنوان نعمت‏هاى پرارزش الهى یاد کرده و از انسان خواسته است این نعمت‏ها را در راه رشد و کمال و در راه بدست آوردن قرب حق و از یاد عشق به مولا مصرف کند، در غیر این صورت به هلاکت خواهد رسید.

به قول عطار آن عارف یگانه:

در دلم تا برق عشق او بجست‏		رونق بازار عشق من شکست‏
چون مرا مى‏دید دل برخاسته‏		دل زمن بر بود در جانم نشست‏
خنجر خون‏ریز او خونم بریخت‏		ناوک مژگان او جانم بخست‏
آتش عشقش زغیرت در دلم‏		تاختن آورد هم چون شیر مست‏
بانگ بر من زد که اى ناحق شناس‏		دل به ما ده چند باشى بت‏پرست‏
گر سر هستى ما دارى تمام‏		در ره ما نیست گردان هرچه هست‏
هر که او در هستى ما نیست شد		دایم از ننگ وجود خویش رست‏ «1»

انسان بدون قرار دادن نفس در خط نورانى خواسته‏هاى خدا و بدون تزکیه این منبع واقعیت‏ها و بدون پیراستنش از آلودگى‏ها و بدون آراستنش به اخلاق الهى به‏ جایى نخواهد رسید.

شما نمى‏توانید در بعثت انبیا و امامت امامان و عرفان عارفان و حکمت حکیمان و نصیحت ناصحان و سوز دل سوختگان، هدفى و مقصدى جز تزکیه نفس انسان بیابید.

اى طالبان سعادت و اى مسافران سراى آخرت! بیایید دست رد به سینه این همه داعیان راه حق نزنیم، بیایید دعوت دل سوزانه این بندگان شایسته حق را قبول کرده و آیینه نفس را براى انعکاس حقایق در مقابل آنان قرار دهیم!!

انسان از روزى که دیده باز مى‏کند و گوشش با صداها آشنا مى‏شود، با محسوسات سرو کار پیدا مى‏کند مدّت‏ها تصوّر مى‏کند، جهان همان است که مى‏بیند و صدا هم همان صداهایى است که مى‏شنود؛ نفس و تمام غرائز و امیال و خواسته‏هایش با محسوسات خو گرفته و آن چنان با مظاهر مادى نزدیک مى‏گردد که گویى با ظاهر طبیعت متّحد مى‏شود!!

چون به جهان تکلیف و مسؤولیت نزدیک شود، باید او را با عالم غیب، با حساب و کتاب، با مسئله مرگ و برزخ و قیامت، با نبوّت و امامت، با حلال و حرام، با واجب و واجبات، با مسائل عالى اخلاقى و اجتماعى و خانوادگى، با حقوق حق و حقوق خلق و هر چه حق است، آشنا کرد و از او خواست به آزادى بى‏قید و شرط غرائز و امیال نفسانى خاتمه داده و از اولین دقائق تکلیف، به تمام خواسته‏هاى نفسانى‏اش برابر با خواسته‏هاى حق پاسخ دهد.

برخوردها و اختلافات انسان با خدا و انبیا و امامان و کتب آسمانى و به تعبیر دیگر عزّت و ذلّت و سعادت و شقاوت انسان از همین‏جا شروع مى‏شود!

در اینجاست، که انسان موظف است به حقایق دیگر غیر از آنچه محسوس است روى کند و از بسیارى برنامه‏ها دست بردارد، خویش را از بسیارى مسائل دور داشته‏ و به حقایقى بلند آراسته کند و این برنامه براى انسان، کار ساده و آسانى نیست.

انسان براى آراسته شدنش به مسائل الهى نیاز به یک جهاد گسترده و عظیم با نفس و امیال و غرائز نفس که فقط با محسوسات خو گرفته‏اند دارد و در صورت آغاز این جهاد، در ابتداى راه سعادت و سلامت قرار گرفته و در صورت ادامه راه، به رشد و کمال الهى خواهد رسید و نتیجه این جهاد، انطباق تمام خواسته‏هاى نفس با خواسته‏هاى خداست. اما در این نقطه اگر راه خودسرى پیش بگیرد و حاضر نشود ظاهر دنیا را رها کند و آماده روى آوردن به عالم الهى و شؤون آن نشود، برده نفس گشته و به اسارت غرائز و امیال درخواهد آمد و کشش محسوسات و عوامل شهوات، غرائز و امیال را از حدود طبیعى خارج کرده و عاقبت انسان را دچار هواى نفس- که همان طغیان غرائز و امیال است- خواهد نمود!!

اینجاست که انسان در تمام برنامه‏هایش خارج از خواسته الهى عمل خواهد کرد و همین‏جا ابتداى راه سقوط و ذلّت است و ادامه این راه منجر به هلاکت و شقاوت ابدى انسان خواهد گشت. به همین خاطر باید گفت: نفس، منبع تمام پاکى‏ها، یا منبع تمام آلودگى‏هاست؛ در صورت انطباق خطوط نفس که همان تمایلات و غرائز است با خواسته‏هاى الهى، منبع پاکى‏ها و در صورت تجاوز از حدود الهى ظرف تمام رذایل و ناپاکى‏هاست.

آراى ملّا صدرا در مسئله نفس‏

صدرالمتألّهین، آن پیر وارسته، درباره نفس مى‏فرماید:

1- انسان با شناخت نفس به مسائل بسیارى آگاه مى‏شود و به این نتیجه مى‏رسد که آگاهى بر نفس سبب آگاهى بر امور دیگر است و هرکس نفس را شناخت، به شناخت دیگر حقایق راه پیدا کرده و هرکس جاهل به نفس بماند، به همه چیز جاهل مانده است!

2- نفس انسان، ظرف تمام موجودات خلقت است، هرکس به نفس آگاه شد بدون شک به موقعیّت موجودات آگاه شده، به همین خاطر خداوند مى‏فرماید:

[أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ‏] «2».

آیا در [خلوت‏] درون خود نیندیشیده‏اند؟ [که‏] خدا آسمان‏ها و زمین و آنچه را میان آن‏هاست، جز به حقّ و راستى و براى مدتى معین نیافریده است و همانا بسیارى از مردم به دیدار [قیامت و محاسبه اعمال به وسیله‏] پروردگارشان کافرند.

این آیه هشدار مى‏دهد: اگر مردم در نفسشان اندیشه کنند و آن را بشناسند، با شناخت نفس، حقایق موجودات- چه فانى آن‏ها چه برقرار و باقى آن‏ها- را خواهند شناخت و به حقیقت آسمان‏ها و زمین اطلاع پیدا خواهند کرد و به انکار روز قیامت که روز لقاى حق است برنخواهند خاست!

و نیز در قرآن مجید مى‏فرماید:

[سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ] «3».

به زودى نشانه‏هاى خود را در کرانه‏ها و اطراف جهان و در نفوس خودشان به آنان نشان خواهیم داد تا براى آنان روشن شود که بى‏تردید او حق است. آیا کافى نیست که پروردگارت [با ظاهر کردن حقایق و دلایل‏] بر همه چیز گواه‏ است [که تنها او آفریننده و بى‏نیاز است و غیر او مخلوق و از هر جهت نیازمند به اوست.].

و نیز فرموده:

[وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ* وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ‏] «4».

در زمین براى اهل یقین نشانه‏هایى [بر توحید، ربوبیت و قدرت خدا] است.

* و [نیز] در وجود شما [نشانه‏هایى است‏] آیا نمى‏بینید؟

3- هرکس نفسش را بشناسد، جهان را شناخته و هرکس جهان را بشناسد گویى خدا را دیده، چون خالق و آفریننده آسمان‏ها و زمین اوست؛ با دیدن خانه، صاحب خانه دیده شده.

با این مشاهده که علّتش چشم باطن و دیده دل است، انسان از صف کافران- که خداوند آنان را به خودشان واگذار کرده و به خاطر جهلشان در مقام توبیخ آن‏ها برآمده- خارج گشته و از خطر انحطاطى که آن نابکاران بر اثر کورى باطن دچار شده‏اند رهیده و چه انحطاطى خطرناک‏تر از این که انسان در خانه خلقت باشد و صاحب خانه را نبیند؟!

خداوند بزرگ درباره این تیره روزان و از خود بى‏خبران فرموده است:

[ما أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً] «5».

من ابلیس و نسلش را در آفرینش آسمان‏ها و [در پدید آوردن‏]، زمین و در آفرینش خودشان شاهد و گواه نگرفتم [تا یاریم دهند] و من گمراه کنندگان را یار و مددکار خود نگرفته‏ام.

کنایه از این که اینان نه آفریده‏ها را مى‏شناسند و نه از نفس خود مطّلع‏اند، بلکه مردمى کور وبى‏خبر وبى‏خردند. علاوه بر این گمراه‏کنندگان دیگران هم هستند!

4- انسان با شناخت نفس، جهان روحانى و بقاى آن و با شناخت جسم، جهان جسمانى و فناى آن را خواهد شناخت و از این راه به پستى و ناچیزى ظواهر از بین رفتنى و شرف و عظمت واقعیت‏ها ابدى و نیکى‏هاى پایدار، مطّلع خواهد شد، چنانچه قرآن مجید مى‏فرماید:

[الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا] «6».

مال و فرزندان، آرایش و زیور زندگى دنیا هستند، ولى اعمال شایسته پایدار نزد پروردگارت از جهت پاداش بهتر و از لحاظ امید داشتن به آن‏ها نیکوتر است.

5- کسى که نفس را بشناسد، به شناخت دشمنانى که علیه فضایل انسانى در این منبع مخفى هستند نایل خواهد شد؛ آن دشمنانى که عاقبت، نفس را به دشمنى با انسان مى‏کشانند و از او براى انسان بدترین دشمن مى‏سازند، چنان که پیامبر بزرگ صلى الله علیه و آله فرمود:

أَعْدى‏ عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتى بَیْنَ جَنْبَیْکَ‏ «7».

دشمن‏ترین دشمنانت نفسى است که بین دو پهلوى تو است.

و آن حضرت دائم ازخطر نفس به خداوند پناه مى‏برد و به پیشگاه او عرضه مى‏داشت:

اللّهُمَّ الْهِمْنى رُشْدى وَاعِذْنى مِنْ شَرِّ نَفْسى وَلا تَکِلْنى إِلى‏ نَفْسى طَرْفَةَ عَیْنٍ فَاهْلِکُ‏ «8».

بار خدایا! راه به رشد رسیدن را به من بنمایان و مرا از شرّ نفسم پناه بده و یک لحظه کارگردانى زندگى مرا به نفسم وامگذار، که هلاک خواهم شد.

کسى که دشمنان پنهان و حیله‏هاى آنان را بشناسد و بداند چگونه مى‏شود که در درون نفس دشمن پیدا مى‏کند، به وجهى نیکوتر درصدد احتراز از دشمنان برآمده و به جهادى بزرگ علیه آنان برخواهد خاست و از این راه، مستحق وعده‏هایى که خداوند به مجاهدان داده، خواهد شد.

اما کسى که دشمن را نشناسد، باید آن را به صورت یک عامل خیر ببیند، عاملى که بالاترین خطرش جلوه دادن باطل به صورت حق است و به تعبیر دیگر باید هواى نفس را به عنوان عقل و قوه فکر ببیند و تمام برنامه‏هاى باطل خود را حق فرض کرده و راهنمایى هوى را زندگى و خردمندى به حساب بیاورد و آن را بپرستد، به خیال این که خداپرستى مى‏کند، چنانچه قرآن مى‏فرماید:

[أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا] «9».

آیا کسى که هواى [نفسش‏] را معبود خود گرفته، دیدى؟ آیا تو مى‏توانى کارساز ونگهبان او باشى [که او را به میل خود به راه راست هدایت کنى؟].

و در جاى دیگر مى‏فرماید:

[فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخاسِرِینَ‏] «10».

نفس [طغیان گرش‏]، کشتن برادرش را در نظرش سهل و آسان جلوه داد، پس او را کشت و از زیانکاران شد.

پبامبر بزرگ صلى الله علیه و آله فرمود:

ما عُبِدَ تَحْتَ السَّماء الهٌ أَبْغَضُ إِلَى اللّهِ تَعالى‏ مِنَ الْهَوى‏ «11»، ثُمَّ تَلا [أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ‏] «12»

. معبودى در زمین نزد خدا مبغوض‏تر از هوى نبوده، سپس این آیه را تلاوت کرد: آیا کسى که هواى [نفسش‏] را معبود خود گرفته دیدى؟

6- کسى که موقعیّت نفس را شناخت، با تدبیر نسبت به او کیفیت و کارگردانیش را نیز خواهد شناخت و کسى که نفس و جنودش را به نیکوترین وجه کارگردانى کند، نسبت به اوضاع زندگى و مسئله حکومت نیکو کارگردانى بود. این زمان است که مستحق مقام خلافة اللهى در زمین مى‏گردد، آن خلافتى که بارها در قرآن مجید به آن اشاره شده است.

7- هرکس نفس را بشناسد، عیبى را در کسى نمى‏بیند مگر آن را در نفس خود ببیند، یا به صورت آشکار، یا به صورت مایه پنهان، مانند آتش در سنگ و وقتى عین عیبى که در دیگرى است در خود دید، از غیبت، عیب‏جویى، طعنه زدن، خود دیدن، فخر فروشى پرهیز خواهد کرد و کسى که نفس خود را معیب دید، سزاوار است بجاى عیب‏جویى از دیگران، در مقام اصلاح خود برآید، چنانچه رسول اسلام صلى الله علیه و آله فرمود:

طوبى‏ لِمَن شَغِلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیوْبِ غَیْرِهِ‏ «13».

خدا رحمت کند کسى را که با مشغول شدن به اصلاح عیب خود، از عیب دیگران غافل باشد.

8- کسى که نفس را شناخت خدا را شناخته و روایت شده که نزول کتاب خدا براى همین منظور بوده، در هر صورت نفس را بشناس تا خدا را بشناسى‏ «14».

عطّار آن عارف معارف، براى رهایى انسان از زندان تن چنین سروده:

الا اى یوسف قدسى برآى از چاه ظلمانى‏		به مصر عالم جان شو که مرد عالم جانى‏
به کنعان بى‏تو واشوقا همى گویند پیوسته‏		تو گه دل بسته چاهى و گه در بند زندانى‏
تو خوش بنشسته با گرگى و خون آلوده پیرهن‏		برادر برده از تهمت به پیش پیر کنعانى‏
برو پیراهنى بفرست از معنى سوى کنعان‏		که تا صد دیده در یک دم شود زان نور نورانى‏
برو بند قفس بشکن که بازان را قفس نبود		تو در بند قفس ماندى چه باز دست سلطانى‏
تو آخر با چنین جایى چرا بنشستى از غفلت‏		زهى حسرت که خواهد دید جانت زین تن آسانى‏

هزاران چشم مى‏بایدکه بر کار تو خون گرید		تو خود را با دو روزه عمر هم‏چون گل چه خندانى‏
طریق توست راه شرع و دین در زیر تو مرکب‏		به مرکب باز استادى چرا مرکب نمیرانى‏
چو تو چیزى نمى‏دانى که باشد دستگیر تو		چو آتش بر خروشى تو گرت گویند نادانى‏

چو تو در بند هر چیزى خدا را بنده چون باشى‏		که تو در بند هر چیزى که باشى بنده آنى‏
اگر کوهى اگر کاهى نخواهى ماند در دنیا		پس از اندیشه‏هاى بد دل و جان را چه رنجانى‏
برو راه ریاضت گیر تا کى پرورى خود را		که بردى آبروى خویش تا وابسته نانى‏
دلا تا کى درآویزى گهر از گردن خوکان‏		برو انگشت بر لب نه که در انگشت رحمانى‏
خداوندا به حق آن که میدارى‏		تو او را دوست درعالم‏
که این شوریده خاطر را نجاتى ده زحیرانى‏