نیّت پاک در آیینه فضل حق - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» نیّت پاک در آیینه فضل حق

آیین پاک اسلام از انسان مى‏خواهد که کلیه نیّت‏هایش را پاک و براى خدا قرار دهد.

اسلام مى‏خواهد که انسان در تمام برنامه‏هایش اعم از برنامه‏هاى مادى و معنوى، دنیایى و آخرتى، فردى و اجتماعى و حتى نسبت به خواب و خوراکش، نیّتش را براى خدا قرار دهد و حتى نسبت به انجام تمام حسنات و نیکى‏ها براى خاطر حق نیّت داشته باشد، گرچه موفق به انجام کار نشود.

در روایات زیادى وارد شده که خداوند بزرگ، از باب فضل و عنایتش به نیّت کار خیر اجر و مزد مى‏دهد، گرچه صاحبش تا آخر عمر موفق به تحقق نیّتش نگردد. و اگر کسى خداى ناخواسته نیّت شر کند، تا تحقق عملى پیدا نکند خداوند به آن نیّت شر، عبد را عقاب نمى‏کند.

عَنْ أبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ: إنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقیرِ لَیَقُولُ: یا رَبِّ ارْزُقْنى حَتّى‏ افْعَلَ کَذا وَکَذا مِنَ الْبِرِّ وَوُجُوهِ الْخَیْرِ فَإذا عَلِمَ اللّهُ ذلِکَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِیَّةٍ کَتَبَ اللّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ ما یَکْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ إنَّ اللّهَ واسِعٌ کَریمٌ‏ «1».

امام صادق علیه السلام فرمود: عبد مؤمن دست خالى به حق مى‏گوید: یا رب! به من مالى عطا کن تا با آن کار نیک و امور خیر انجام دهم. خداوند وقتى از این مؤمن صدق نیّت ببیند، به همین نیّت اجرى به او عنایت مى‏کند، مانند اجر اجراى آن نیّت که خداوند وسعت دهنده کریم است.

پیامبر عزیز اسلام صلى الله علیه و آله مى‏فرمود:

مردم چهار دسته‏اند: مردى است که خدا به او علم و مال عنایت کرده و او با کمک علمش از مالش بهره مى‏برد و مردى است که او را مى‏بیند و مى‏گوید: اگر خداوند به من هم علم و مال عطا مى‏کرد همانند او از علم و مال استفاده مى‏کردم، خداوند اجر این مردى که چنین نیّتى دارد مانند دارنده علم و مال که علم و مالش را در راه خدا خرج کرده قرار مى‏دهد و سوّم: مردى است که مال دارد ولى علم به او عنایت نشده و مالش را بر اساس جهل در راه غیر حق صرف مى‏کند و مردى او را مى‏بیند و مى‏گوید: اگر من هم مال داشتم با مالم همین معامله را مى‏کردم، این مرد که چنین نیّتى دارد در وزر گناه با مال دار جاهل یکى است!! «2» و نیز حضرت فرمود:

دو گروه براى جهاد با هم روبرو مى‏شوند، ملائکه براى نوشتن عمل آنان نازل مى‏شوند و این چنین مى‏نویسند: فلانى براى دنیا جنگ کرد، فلانى براى حمیت، فلانى براى عصبیت، نگویید فلانى در راه خدا کشته شد، کسى که براى اعلاى کلمه حق بجنگد او در راه خدا جنگ کرده است‏ «3».

باز حضرت فرموده:

کسى که براى خدا بوى خوش استعمال کند، قیامت مى‏آید در حالى که بویش از مشک پاکیزه‏تر است و هرکس نیّتش در استعمال بوى خوش غیر خدا باشد، قیامت بویش از بوى مردار بدتر است‏ «4».

روایت شده:

مردى در حالى که گرسنه بود به ریگ زارى عبور کرد. پیش خود گفت: اگر این رمل‏ها طعام بود، همه را بین مردم قسمت مى‏کردم. خداوند به پیامبر زمان وحى کرد: به آن مرد بگو صدقه تو و شکر نیّت پاکت را قبول کردم و ثواب اطعام طعام اگر به مانند این ریگ‏ها نموده بودى به تو عنایت کردم‏ «5».

عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام: إِنَّما خُلِّدَ أَهْلُ النَّارِ فِى النَّارِ لِأَنَّ نِیّاتِهِمْ کانَتْ فِى الدُّنیا أَنْ لَوْ خُلِّدُوا فیها أَنْ یَعْصُوَ اللّهَ تَعالى‏ أَبَداً وَإنَّما خُلِّدَ أَهْلُ الجَنَّةِ فِى الجَنَّةِ لِأَنَّ نِیَّاتِهِمْ کانَتْ فِى الدُّنیا أَنْ لَوْ بَقَوْا فیها أَنْ یُطیعُوا اللّهَ أَبَداً فَبِالنِّیّاتِ خُلِّدَ هؤلاءِ وَهؤلاءِ ثُمَّ تَلا قَوْلَهُ تَعالى‏: [قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلى‏ شاکِلَتِهِ‏] «6»، قالَ: یَعْنى عَلى‏ نِیَّتِهِ‏ «7».

امام صادق علیه السلام فرمود: همیشگى بودن اهل آتش در آتش به خاطر این است که نیّتشان در دنیا این بود تا هستند نسبت به حق عصیان داشته باشند و همیشگى بودن اهل بهشت در بهشت به خاطر این است که در دنیا نیّت داشتند تا هستند مطیع حق باشند، به نیّت‏ها است که آنان در آتش ابدى و آنان در بهشت جاوید و همیشگى‏اند. سپس این آیه را تلاوت کرد: «هر کسى بر آنچه در درون دارد عمل مى‏کند» یعنى بر نیّتش.

عَنْ أَحَدِهِما علیهما السلام قالَ: إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَتَعالى‏ جَعَلَ لِآدَمَ فى ذُرِّیَّتِهِ أَنَّ مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ فَلَمْ یَعْمَلْها کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَمَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ وَعَمِلَها کُتِبَتْ لَهُ عَشْراً وَمَنْ هَمَّ بِسَیِّئَةٍ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیْهِ وَمَنْ هَمَّ بِها وَعَمِلَها کُتِبَتْ عَلَیْهِ سَیِّئَةٌ «8».

از یکى از دو امام باقر و صادق علیهما السلام روایت شده: خداوند تبارک و تعالى‏ به خاطر آدم در فرزندانش این‏گونه قرار داده که هریک نیّت عمل خوبى کنند و انجام ندهند براى او حسنه نوشته شود و هر کدام نیّت کار خیر کردند و عملى نمودند ده حسنه برایش نوشته شود و هر کدام نیّت کار بد کردند ولى عمل ننمودند، چیزى بر او نوشته نشود و اگر نیّت بد کردند و به اجرا گذاشتند یک بدى در حق آنان نوشته شود.

عَنْ أَبى الحسن مُوسى‏ علیه السلام- فى حَدیثٍ- أَنَّهُ قالَ: رَحِمَ اللّهُ فُلاناً، یا عَلِىُّ، لَمْ تَشْهَدْ جِنازَتَهُ؟ قُلْتُ: لا، قَدْ کُنْتُ أَحَبُّ أَنْ أَشْهَدَ جِنازَةَ مِثْلِهِ فَقالَ: قَدْ کُتِبَ لَکَ ثَوابُ ذلِکَ بِما نَوَیْتَ‏ «9».

امام کاظم علیه السلام به على بن ابى حمزه فرمود: خدا فلانى را رحمت کند، به تشییع جنازه او نیامدى؟ گفتم: دوست داشتم مثل چنین شخصى را تشییع کنم.

فرمود: براى تو ثواب آنچه نیّت داشتى نوشته شد.

عبداللّه بن موسى بن جعفر از پدرش پرسید:

دو فرشته‏اى که مأمور ثبت اعمالند، از نیّت ثواب و گناه آدمى آگاهند؟ حضرت فرمود: بوى مستراح و عطر یکى است؟ گفتم: نه. فرمود: چون عبد قصد کار نیک کند، نفس او خوشبو برآید، فرشته دست راست که مأمور ثبت نیکى هاست به فرشته دست چپ گوید: برخیز زیرا او قصد کار خوب دارد، چون عبد کار خوب را انجام دهد زبانش قلم و آب دهانش مرکب و بدین وسیله نیکى در دفترش ثبت شود و چون قصد گناه کند، نفسش بدبو در آید، فرشته دست چپ به دست راست گوید او قصد کار بد دارد، چون عملى سازد آن را ثبت نماید!! «10»

از حضرت امام رضا علیه السلام روایت شده:

در قیامت نامه سیئات مؤمن را نشانش مى‏دهند و او دچار ترس و لرز مى‏شود، حسناتش را نشانش دهند، چشمش روشن و خوشحال گردد، آن‏گاه خداوند مى‏فرماید: دفترى که حسنات به جا نیاورده‏اش در اوست نشان او دهید، چون ببیند گوید: پروردگارا! به بزرگیت قسم من این حسنات را به جا نیاورده‏ام. خداوند مى‏فرماید: راست مى‏گویى ولى چون نیّت آن‏ها را داشتى من براى تو ثبت کردم، آن‏گاه ثواب آن حسنات نیّت شده را به او مى‏دهند «11».

امام رضا علیه السلام به ریان بن شبیب فرمود:

اگر علاقه دارى در ثواب شهداى کربلا شریک باشى، هرگاه یاد کردى بگو: اى کاش با آن‏ها بودم و به سعادت بزرگى مى‏رسیدم‏ «12».

جابر در زیارت اربعین حضرت حسین علیه السلام خطاب به شهداى کربلا گفت:

ما با شما در ثواب شریکیم. عطیه کوفى گفت: اى جابر! چگونه با آنان شریکیم در حالى که ما کارى نکرده‏ایم و رنجى ندیده‏ایم، آن‏ها از زن و فرزند جدا شده و زخم برداشتند تا کشته شدند!!

جابر گفت: از رسول خدا صلى الله علیه و آله شنیدم که فرمود:

هرکه قومى را دوست دارد، با آن‏ها محشور مى‏شود و هرکه کار قومى را دوست دارد با آن‏ها در ثواب آن کار شریک است، به خدا قسم نیّت من و اصحاب من بر همان است که حسین و اصحابش بر آن رفتند «13».

امام زین العابدین علیه السلام در دعاى چهل و هفتم صحیفه عرضه مى‏دارد:

وَأَعِنّى عَلى‏ صالِحِ النِّیَّةِ وَمَرضِىِّ الْقَوْلِ وَمُسْتَحْسَنِ الْعَمَلِ.

مرا بر نیّت شایسته و گفتار مورد رضایت خود و عمل نیک کمک کن.

در دعاى مکارم الاخلاق آمده:

وَانْتَهِ بِنِیَّتى إلى‏ أَحْسَنِ النِّیّاتِ وَبِعَملى إلى‏ أَحْسَنِ الْأَعْمالِ الّلهُمَّ وَفِّرْ بِلُطْفِکَ نِیَّتى.

پروردگارا! نیّت مرا به نیکوترین نیّت برسان و عملم را نیکوترین عمل کن، خداوندا! به لطفت نیّت شایسته مرا فراوان گردان.

این‏گونه نیّت‏هاى پاک است که قلب باید از آن بهره‏مند باشد و برابر روایات گذشته، اگر آدمى موفق به تحقق عملى آن گردد، ثواب عظیم مى‏برد، اگر هم موفق نشود، به همان نیّت پاک ثواب بزرگ نصیب انسان خواهد شد.

یکى از اصحاب رسول اسلام صلى الله علیه و آله مى‏گوید:

پیامبر بزرگ صلى الله علیه و آله در جمع مردم سخنانى فرمودند که مردم از شنیدن آن اشک ریختند و دل‏هایشان ترسید، آن مقدارى که از آن سخنرانى به یاد دارم این است:

اى مردم! برترین مردم از نظر بندگى کسى است که در عین بزرگى تواضع کند و در عین رغبت به دنیا زهد ورزد و با داشتن قوت انصاف دهد و به هنگام قدرت بردبارى نماید.

اى مردم! برترین افراد در بندگى کسى است که از دنیا به اندازه کفاف برگیرد و در طول زندگى داراى عفت باشد و براى سفر آخرت توشه آماده نماید و براى حرکت به آخرت آماده گردد.

اى مردم! عاقل‏ترین انسان‏ها از نظر بندگى کسى است که خدا را شناخته و از حضرت او فرمان برد و دشمن را شناخته با او مخالفت نماید و خانه همیشگى را آگاه گشته به اصلاح آن اقدام کند و سرعت از دنیا گذشتن خویش را دریافته، براى آخرت کسب توشه نماید؛ آگاه باشید بهترین توشه آن است که همراه با تقوا باشد و بهترین عمل آن است که نیّت پاک و خالص همراه آن گردد، و برترین قدر و منزلت از کسى است که نزد خدا ترسنده‏ترین مردم باشد «14».

همراهى با اهل بیت علیهم السلام‏

مردان راه دوست، راستى در قلب پاک خود جز نیّت پاک و شایسته نداشتند و به خاطر همان نیّت راستین بود که تمام اعمال آنان عین طاعت حق و محض فرمان بردن از اللّه بود.

آن‏ها در هر حال از نیّت خدایى برخوردار بودند، چنانچه توفیق به اجرا گذاشتن نیّت را پیدا مى‏کردند به احسن وجه عمل مى‏نمودند و اگر زمینه تحقق نیّت را نمى‏یافتند، از فضل خدا به ثواب عمل به آن نیّت مى‏رسیدند.

پس از پیروزى امام على علیه السلام در جمل، یکى از یارانش گفت: دوست داشتم برادرم با ما در این صحنه مى‏بود. حضرت فرمود: آیا میل و نیّت قلبى برادرت با ماست عرضه داشت: آرى. امام فرمود: حقیقتاً با ما حاضر است و آنان که هنوز در پشت پدران و رحم مادرانند و به دنیا نیامده‏اند نیز با ما هستند، به همین زودى، زمان آنان را آشکار مى‏کند، ایمان، به آنان نیرو مى‏گیرد و اهل طغیان به‏دست آنان نابود گردند.

پس از پایان جنگ جمل یا یکى از جنگ‏ها، امام على علیه السلام به تقسیم غنائم مشغول شدند، هر نفرى از برابر حضرت عبور کرد، مشتى درهم به او عنایت‏ فرمود. چون گیرنده غنیمت درهم‏هاى گرفته را مى‏شمرد ششصد درهم بود، به تمام افراد ارتش ششصد درهم رسید و براى خود حضرت هم ششصد درهم ماند.

ناگهان یکى از سربازان آه کشید، حضرت سبب آه او را پرسید، عرضه داشت:

وقتى خواستم در رکاب مبارک شما شرکت کنم دنبال برادرم رفتم، او را مریض یافتم، در موقع خداحافظى شنیدم که مى‏گفت: اى کاش از سلامت برخوردار بودم، تا مى‏توانستم در کنار على با دشمنان حق بجنگم. حضرت بلافاصله ششصد درهم سهم خود را به آن سرباز داد و فرمود: چون به دیدار برادرت رفتى این سهم را به او بده و بگو به خاطر نیّتت انگار با ما بودى و این سهم حق توست.

*** معلم اخلاق، شهید دستغیب در یکى از کتاب‏هایش از جلد سیزده «بحار الأنوار» از کتاب «کشف الغمة» اربلى نقل مى‏کند:

محى الدین اربلى گفت: روزى در خدمت پدرم بودم. مردى نزد او بود و چرت مى‏زد. در آن حال عمامه از سرش افتاد و جاى زخم بزرگى در سرش نمایان شد.

پدرم علت آن زخم را پرسید، گفت: این زخم را در جنگ صفین برداشتم. گفتند:

تو کجا و جنگ صفین کجا؟!

گفت: وقتى به مصر مى‏رفتم، مردى از اهل غزه با من همسفر شد، در بین راه درباره جنگ صفین صحبت شد، همسفرم گفت: اگر من در صفین بودم شمشیرم را از خون على و یارانش سیراب مى‏کردم. من هم گفتم: اگر من در میدان صفین بودم شمشیر خود را از خون معاویه و یارانش سیراب مى‏کردم و اینک من و تو از یاران على و معاویه ملعون هستیم بیا با هم جنگ کنیم، در آن حال با هم در آویختیم و زد و خورد مفصلى کردیم، یک وقت متوجه شدم که بر اثر زخمى که به سرم رسیده از هوش مى‏روم، در آن اثنا دیدم شخصى مرا با گوشه نیزه‏اش بیدار مى‏کند، چون‏ چشم گشودم از اسب فرود آمد و دست روى زخم سرم کشید، در آن حال بهبودى یافت و فرمود: همین جا بمان و سپس ناپدید شد، آن‏گاه در حالى که سر بریده همسفرم را در دست داشت ظاهر شد و فرمود: این سر دشمن توست، تو به یارى ما برخاستى ما هم تو را یارى کردیم چنان که هرکس خدا را یارى کند خدا او را نصرت مى‏دهد، پرسیدم: شما کیستید؟ فرمود: صاحب الامر علیه السلام. آن‏گاه فرمود:

هرکس از تو پرسید این زخم چه بوده؟ بگو: این ضربتى است که در صفین برداشته‏ام!!

*** استادى که نزد او قسمتى از مکاسب شیخ و کفایه آخوند را تلمّذ مى‏کردم مى‏فرمود:

طلبه‏اى از ایران جهت تحصیل به سامرا رفت و در یکى از مدارس آن شهر مقیم شد. پس از مدتى خبر فوت پدرش را شنید، از یاران مدرسه سؤال کرد که در این مدرسه مرد خدا کیست؟ به او گفتند: آن شخصى که در کنار حوض مشغول آب برداشتن است مرد خداست. نزد او آمد در حالى که مشغول پر کردن آفتابه بود.

عرضه داشت: پدرم از دنیا رفته، خواهش مى‏کنم از درگاه خدا براى او طلب مغفرت کنید؛ آن مرد خدا گفت: وضو ندارم، ولى این مستراح رفتن و قدم‏هایى که در این مسیر بر مى‏دارم براى خدا نیّت مى‏کنم و ثوابش را هدیه پدر تو مى‏کنم!!

آن طلبه سخت رنجیده شد، ولى همان شب پدر خویش را در خواب دید که به او گفت: فرزندم! از برکت قدم‏هایى که آن مرد خدا در طریق مستراح براى خدا برداشت، من از ثواب آن قدم‏ها در عالم برزخ بهره‏مند شدم.

حقیقت نیّت‏

انسان، زمانى که با کمک انبیا و امامان علیهم السلام، و همت عالى عاشقان و دستگیرى پیران راه، به نور معرفت آراسته شد و از طریق این نور به این حقیقت دست یافت که حول و قوه‏اى جز حول و قوه او وجود ندارد و در تمام هستى مؤثرى جز حضرت او نیست و مالک و رازق و عالم و قادر و مرادى غیر او وجود ندارد و براى او این معنى کشف شد که: «لَیْسَ فِى الدّارِ غَیْرُهُ دَیّارٌ» از ما سوى اللّه قطع علایق مى‏کند و جز دوست و نام و یاد و ذکر دوست چیزى براى او نمى‏ماند و تمام اشیاى عالم را جز ابزار وسیله براى رسیدن به یار نمى‏نگرد و بود و نبود اشیا براى او مساوى مى‏شود، در این هنگام قلب خود را آیینه تجلى عشق دوست و وجود خویش را ظرف انعکاس صفات یار مى‏بیند.

در این وقت ملاحظه مى‏کند که تمام خواسته‏ها و اراده و تدبیرش، خواسته‏ها و اراده و تدبیر محبوب شده و انانیّتش از میان رفت و جز دوست در میانه نمانده و قلب و جان و هستى و وجودش عین نیّت و محض قصد براى رسیدن به حقیقت لقا و وصل یار شده و عشقى جز عشق معشوق حقیقى برایش نمانده.

اینجاست که محرک او براى تمام برنامه‏ها فقط عشق به محبوب است و تنها آرزوى انسان این است که در همه شؤون حیات رضاى یار را جلب کند و این عشقى که با کمک معرفت نسبت به حضرت دوست به‏دست آورده حقیقت نیّت و جان اراده و قصد است.

با این نیّت است که عبادت به مفهوم واقعى‏اش تحقق پیدا مى‏کند و در پرتو این نیّت و این عشق است که یار هم عاشق انسان شده و بین عاشق و معشوق آن چنان جاذبه‏اى ایجاد مى‏گردد که اگر همه موجودات عالم بخواهند، یک لحظه عاشق را از حرکت به سوى معشوق باز دارند، قدرت نخواهند داشت.

نیّت اگر غیر از این معنى باشد، چه ارزشى دارد و چه حرکتى مى‏تواند در درون و برون انسان ایجاد کند و چه گونه مى‏تواند آدمى را از حضیض پستى به اوج واقعیت و قله حقیقت برساند؟

آیا غیر از این‏گونه نیّت، بقیه خطورات قلب را مى‏توان نیّت گفت؟ آیا بدون این طرز نیّت، مى‏توان به سوى معشوقى که رفیع الدرجات است حرکت کرد، بدون نیّت رفیع، رسیدن به رفیع الدرجات بدون شک بدانید که امکان ندارد!!

عطار آن شیفته کوى دوست مى‏گوید:

مرکب لنگست و راه دورست‏		دل را چکنم که نا صبورست‏
این راه بریدنم خیال است‏		وین شیوه گرفتنم غرورست‏
صد قرن چو باد اگر بپویم‏		هم باد بود که یار دورست‏
با این همه گر دمى برآرم‏		بى او همه فسق یا فجورست‏
دانى تو که سر کافرى چیست‏		آن دم که همى نه در حضورست‏
بى او نفسى مزن که ناگاه‏		تیغت زند او که بس غیورست‏
بگذر ز رجا و خوف کاین جا		چه جاى خیال و نار و نورست‏