ذکر، برترین عبادت‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» ذکر، برترین عبادت‏

از آیات کتاب حق و گفتار روح‏بخش انبیا و امامان علیهم السلام و سخنان اولیا و عاشقان و کلمات عارفان و بیداران چنین استفاده مى‏شود که افضل عبادات و اشرف معاملات و پرارزش‏ترین اعمال ذکر است.

ذکر عبارت است از: به زبان آوردن اسماى حق و تفکر و اندیشه در مفهوم آن و آراستن حقیقت خویش به نور آن ذکر و به عبارت دیگر، ذکر عبارت است از جبران کردن فقر و خلأ جان و عقل و نفس و قلب با یاد خدا و آن سیر و سفرى است الهى که از حرکت زبان شروع شده به منوّر شدن همه موجودیت انسان ختم مى‏شود.

غزالى بر اساس آیات قرآن مى‏گوید:

همه عبادات براى حصول همین نتیجه است که ذکر خداوند باشد.

و در کتاب «کیمیاى سعادت» «1»، مى‏گوید:

بدان که لباب و مقصود همه عبادات یاد کردن حق تعالى است که عماد مسلمانى نماز است و مقصود وى ذکر حق تعالى است، چنان که گفت:

[إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ] «2».

یقیناً نماز از کارهاى زشت، و کارهاى ناپسند باز مى‏دارد و همانا ذکر خدا بزرگ‏تر است.

و خواندن قرآن فاضل‏ترین عبادات است به سبب آن‏که سخن حق تعالى است که مذکِّر است و هرچه در آن است همه سبب تازه گردانیدن ذکر حق تعالى است.

و مقصود از روزه کسر شهوات است، تا چون دل از زحمت شهوات خلاصى یابد، صاف گردد و قرارگاه ذکر شود که چون دل به شهوات آکنده بود، ذکر از وى ممکن نشود و در وى اثر نکند.

و مقصود از حج که زیارت خانه خداست، ذکر خداوند خانه است و تهییج شوق به لقاى وى.

ذکر، سرّ و لباب همه عبادات است، بلکه اصل مسلمانى کلمه «لا إله إلّا اللّه» است و این عین ذکر است و همه عبادات دیگر تأکید این ذکر است و یاد کردن حق تعالى تو را، ثمره ذکر تواست و چه ثمره بود بزرگ‏تر از این و براى این گفت:

[فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ‏] «3».

پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.

و این یاد بر دوام مى‏باید، و اگر بر دوام نبود لااقل در بیش‏تر احوال باید که فلاح در این است و براى این فرمود:

[وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ‏] «4».

و خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید.

[الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ‏] «5».

آنان که همواره خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد مى‏کنند.

[وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلِینَ‏] «6».

و پروردگارت را در دل خود بامدادان و شامگاهان از روى فروتنى و زارى و بیم و ترس به صدایى آرام وآهسته یاد کن و [نسبت به ذکر خدا] از بى‏خبران مباش.

آگاهان راه به مسئله ذکر اهمیت بسیار داده‏اند و شروط بسیارى بر آن قایل شده‏اند و دلیل اهمیت دادن به این موضوع آن است که از بهترین راه‏هاى تأثیر در قواى فکرى و عقلى و تلقین به نفس و ذهنى ساختن و ایجاد ملکه توجه کامل و جمع قواى نفسى در آن چه مقصود از سیر مقامات و احوال است، ذکر است.

ذکر به سالک اطمینان مى‏دهد و یقین به‏وجود مى‏آورد و او را براى حال مشاهده که نهایت احوال و مقصود و مطلوب نهایى سالک است، آماده و مستعد مى‏سازد.

مراتب ذکر

براى ذکر مراتب و مراحلى گفته‏اند و براى هر مرتبه از ذکر خصوصیاتى وصف کرده‏اند.

مرتبه اوّل: ذکر عام است و آن ذکرى است که فائده آن دور ساختن غفلت است و همین که سالک غفلت را از خود دور سازد ولو به زبان ساکت باشد، ذاکر است.

مرتبه دوّم: ذکر خاص است که ذاکر در این مقام حجاب عقل و تمیز را دریده و با تمام قلب متوجه خداست.

مرتبه سوّم: ذکر اخص است که مرحله فناى ذاکر است که ذاکر از خود فانى و به دوست باقى است.

البته یک دفعه نمى‏توان وارد ذکر اخص شد، بلکه باید از ذکر عام شروع کرد تا به توفیق الهى به مرتبه ذکر اخص رسید و باید دانست که ذکر گفتن ذاکر عین توفیق الهى و عین جواب حق به ذاکر است و در حقیقت هر بار اللّه گفتن ذاکر عین لبیک مذکور است.

مولوى در این زمینه چه زیبا بیان مى‏کند:

آن یکى اللّه مى‏گفتى شبى‏		تا که شیرین گردد از ذکرش لبى‏
گفت شیطانش خموش اى سخت رو		چند گویى آخر اى بسیار گو
این همه اللّه گفتى از عتو		خود یکى اللّه را لبیک کو
مى‏نیاید یک جواب از پیش تخت‏		چند اللّه مى‏زنى با روى سخت‏
او شکسته دل شد و بنهاد سر		دید در خواب او خضر را در حضر

گفت هین از ذکر چون وامانده‏اى‏		چون پشیمانى از آن کش خوانده‏اى‏
گفت لبیکم نمى‏آید جواب‏		زان همى‏ترسم که باشم رد باب‏

گفت خضرش که خدا گفت این به من‏		که برو با او بگو اى ممتحن‏
نى که آن اللّه تو لبیک ماست‏		آن نیاز و سوز و دردت پیک ماست‏
نى تو را در کار من آورده‏ام‏		نه که من مشغول ذکرت کرده‏ام‏
حیله‏ها و چاره‏جویى‏ها تو		جذب ما بود و گشاد آن پاى تو
ترس و عشق تو کمند لطف ماست‏		زیر هر یا رب تو لبیک ماست‏
جان جاهل زین دعا جز دور نیست‏		زان که یا رب گفتنش دستور نیست‏
بر دهان و بر دلش قفل است و بند		تا ننالد با خدا وقت گزند

ذکر در درجه اوّل براى این است که زبان را از هرچه غیر ضرورى است حفظ نماید و در درجه بعد براى اینست که قلب به نور ذکر منور گشته و از تمام کدورت‏ها و تاریکى‏ها و آنچه به عنوان مرض قلب شناخته شده پاک گردد و در مرحله بعد براى این است که انسان با تمام هویت و هستى‏اش در دریایى از نور که همان تجلى صفات بر صفحه وجود است، غرق گشته و در تمام مراحل و ابعاد حیات جز خدا نبیند و غیر خدا نگوید و جز کلام خدا نشنود.

ذکر براى این است که انسان به مسمّاى ذکر که حضرت حق تعالى است متوجه شود و به حقیقت خویش را در محضر قدس او ببیند، تا این که جز عبادت و اطاعت و خدمت به خلق از او صادر نشود!!

سالک وقتى از ذکر زبان به ذکر قلب و از ذکر قلب به ذکر عمق هستى رسید، شیرینى عجیبى از حقیقت ذکر خواهد چشید و در این مرحله است که وجود ذاکر منبعى از شرف و خیر گشته و اگر همه عالم از خدا برگردند، توجه او به حضرت حق بیش‏تر شده و اگر او را قطعه قطعه کنند تا لحظه‏اى غافل گردد، قطعه قطعه مى‏شود، ولى محال است لحظه‏اى غفلت به او دست دهد.

جامى در این زمینه در توجه حضرت مولى الموحدین به هنگام نماز به حضرت‏ دوست چه نیکو سروده:

شیر خدا شاه ولایت على‏		صیقلى شرک خفى و جلى‏
روز احد چون صف هیجا گرفت‏		تیر مخالف به تنش جا گرفت‏
غنچه پیکان به گل او نهفت‏		صد گل راحت ز گل او شکفت‏
روى عبادت سوى محراب کرد		پشت به درد سر اصحاب کرد
خنجر الماس چو بفراختند		چاک بر آن چون گلش انداختند
غرقه به خون غنچه زنگارگون‏		آمد از آن گلبن احسان برون‏
گل گل خونش به مصلا چکید		گفت چو فارغ زنماز آن بدید
این همه گل چیست ته پاى من‏		ساخته گلزار مصلاى من‏
صورت حالش چو نمودند باز		گفت که سوگند به داناى راز
کز الم تیغ ندارم خبر		گرچه زمن نیست خبردارتر