اخلاق صالحان در روایات‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» اخلاق صالحان در روایات‏

«اربعین» شیخ بهایى از قول رسول خدا صلى الله علیه و آله ده برنامه را به عنوان اخلاق صالحین یعنى آنان که نفس خود را به صلاح و سداد آراستند نقل مى‏کند، شیخ مى‏فرماید: «اگر در این ده برنامه دقّت کنید امّهات صفات سایرین و شأن جمیع اولیا و عارفان است و کاملان از عبّاد حق از این اوصاف برخوردارند:

1- سکوت از غیر حق که باب نجات است.

2- کم خورى.

3- وادار کردن نفس به عبادت.

4- اندیشه و فکر در همه امور حیات.

5- ذکر: لسانى، قلبى، عملى.

6- نظر به عبرت.

7- نطق به حکمت.

8- قضاى حاجت مردم، هدایت کردن مردم، نفع رساندن به خلق.

9- خوف از معاصى و عذاب آن.

10- امید به حق.» «1» چون انسان واجد این صفات شد، اتّصال به مقامات ملکوتى و فیوضات قدسى پیدا مى‏کند.

یا عَلَىُّ! سَبْعَةٌ مَنْ کُنَّ فیه فَقَدِ اسْتَکْمَلَ حَقیقَةَ الْإیمانِ وَأبْوابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ: مَنْ أسْبَغَ وُضُوءَهُ و أحْسَنَ صَلاتَهُ وَأدّى‏ زَکاةَ مالِهِ و کَفَّ غَضَبَهُ و سَجَنَ لِسانَهُ، وَاسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ وَأدَّى النَّصیحَةَ لِأهْلِ بَیْتِ‏ نَبِیِّهِ. «2»

رسول خدا صلى الله علیه و آله به على علیه السلام فرمود: در هر کس هفت برنامه باشد به حقیقت ایمان رسیده، درهاى جنّت به روى او گشوده شده: وضو را کامل کند، نماز را نیکو بجا آورد، زکات مال بپردازد، خود را از خشم و غضب حفظ کند، زبان از غیر حق ببندد، براى گناهش استغفار کند و نسبت به اهل بیت پیامبر به نصیحت وخیر خواهى برخیزد.

عنْ أمیرِالمؤمنینَ علیه السلام: طُوبى لِمَنْ عَصى فِرْعَوْنَ هَواهُ و أطاعَ مُوسى تَقْواهُ، طُوبى لِمَنْ ذَکَرَ الْمَعادَ وَاسْتَکْثَرَ مِنَ الزّادِ، طُوبْى لِمَنْ راقَبَ رَبَّهُ و خافَ ذَنْبَهُ، طُوبى لِمَنْ أشْعَرَ التَّقْوى‏ قَلْبَهُ، طُوبى لِمَنْ حافَظَ عَلى طاعَةِ رَبِّهِ، طُوبى لِمَنْ خَلا مِنَ الْغِلِّ صَدْرُهُ وَسَلِمَ مِنَ الْغَشِّ قَلْبُهُ. «3»

از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده: خوشا به حال کسى که فرعون هوایش را عصیان کند و از موساى تقوایش اطاعت نماید، خوشا به حال کسى که از معاد یاد کند و بر زاد و توشه بیفزاید، خوشا به حال کسى که خدا را مراقب باشد و از گناهش بترسد، خوشا به حال کسى که تقوا را بر ذات قلبش بفهماند و این حقیقت را شعار دل قرار دهد، خوشا به حال کسى که‏مواظب طاعت براى پروردگارش باشد، خوشا به حال کسى که سینه‏اش ازغل و قلبش از غش پاک باشد.

آرى، این است واقعیّت‏هایى که اگر به کار گرفته شود نفس تزکیه مى‏شود و آماده انعکاس حقایق ملکوتیّه مى‏گردد.

عرفا فرموده‏اند:

مَنْ أماتَ نَفْسَهُ یُلَفُّ فى کَفَنِ الرَّحْمَةِ و یُدْفَنُ فى أرضِ الْکَرامَةِ وَمَنْ أماتَ قَلْبَهُ یُلَفُّ فى کَفَنِ اللَّعْنَةِ وَیُدْفَنُ فى أرضِ الْعُقُوبَةِ.

هر کس نفس را از امیال و شهوات و غرایز غلط بمیراند در کفن رحمت پیچیده شود و در زمین کرامت دفن گردد و هر کس قلبش را از حیات الهى عارى‏نماید و به زندگى معنوى و ملکوتى آن خاتمه دهد، در کفن لعنت پیچیده شود و در زمین عذاب و عقوبت دفن شود.

نکته‏اى لطیف‏

از رسول خدا صلى الله علیه و آله پرسیدند: شما زیباتر هستید یا یوسف؟ فرمود:

هُوَ أصْبَحُ مِنّى و أنَا أمْلَحُ مِنْهُ. «4»

او از نظر صورت از من زیباتر بود و من از او نمکین‏ترم.

این تشبیه به نمک را دو نکته است:

1- نمک خودش را در موادّ دیگر ذوب مى‏کند تا آن مواد سالم بمانند و خوشمزه شوند، آن جناب هم با اهل بیتش خودشان را در انواع حوادث و مشقّات و تکالیف ذوب کردند تا انسان‏ها از شرّ و شرور و شقاوت سالم مانده، بقاى الهى پیدا کنند.

2- سگ از حیوانات نجس العین است، اگر به آب هفت دریا بشویندش پاک نشود بلکه نجس‏تر شود، ولى اگر در نمکزار بیفتد پس از مدّتى که از وضع موجودش تغییر پیدا کند، پاک و حلال و طیّب شود.

این سگ نفس امّاره هم اگر در نمکزار شریعت رسول خدا صلى الله علیه و آله که ترکیبى از عقیده و اخلاق و عمل است بیفتد، حالت امّارگى را از دست بدهد و به مرتبه مطمئنّه و راضیه و مرضیّه برسد.

احوالات آنان که در سایه رسالت پیامبر و سنّت سَنیِّه آن حضرت به مبارزه با نفس برخاستند و به مقامات عالى زهد و ورع و صبر و توکّل و رضا و تسلیم و توحید رسیدند احوالات عجیبى است، انسان از هر لحظه زندگى آنان جهت رشد و کمال و آزادى از هوا و هوس مى‏تواند درس بگیرد.

در این زمینه حجّت حضرت ربّ العزّه بر همه کس تمام است و احدى را در پیشگاه وجود مقدّس حق تعالى، عذر قابل قبولى نیست.

حکایت زیر نمودارى از مبارزه اولیاى خدا با هوا و هوس در سایه راهنمایى‏هاى رسول خداست.

داستان فضیل عیّاض و داود طایى‏

فضیل عیاض که خود داستانى عجیبى دارد به در خانه داود طایى آمد، صداى ناله جانسوز او را از درون خانه شنید، فضیل فریاد زد: اى داود! اگر حدیث رسول خدا را که فرمود:

لایَدْخُلُ النّارَ مَنْ بَکى مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ. «5»

داخل آتش نمى‏شود کسى که از ترس خدا بگرید

را صحّت ورود یافته و این که قطره‏اى از این اشک، آتش عذاب را خاموش مى‏کند درست مى‏پنداشتى این همه گریه و زارى نمى‏کردى، تو را چه مى‏شود و چرا این گونه با کشتى چشم در دریاى اشک روانى؟ در به رویم باز کن که به زیارتت آمده‏ام.

داود جواب داد: مرا خوف و خشیت از حق، از ملاقات با اشخاص باز داشته، فعلًا در راه محبوب و براى تصفیه جان و تزکیه نفس و صفاى قلب و زدودن کدورتِ‏ روان مشغول خودم!

زنى در همسایگى داود بود، به درب خانه آمد و به فضیل گفت: حوصله کن تا وقت نماز برسد و او براى نماز جماعت عزیمت مسجد کند، او را آن وقت زیارت کن که وى در خرج کردن وقت انسانى بسیار منظّم و دقیق است.

وقت نماز رسید داود به مسجد رفت و فضیل هم دنبال او به مسجد شد، سپس با اجازه داود به خانه داود درآمد. کوزه شکسته‏اى از آب دید که آبش تابش آفتاب خورده و اطاقى معمولى و ساده و اثاثى مختصر و در حدّ قناعت.

به داود گفت: این کوزه را از آفتاب بردار و جایى بگذار تا آبش خنک شود، داود گفت: آن قدر به خود اطمینان ندارم که آب سرد میل مرا به طرف لذّات دنیا زیاد نکند.

گفت: اى داود! خانه را بپرداز، گفت: عمارت دنیا از تمتّعات طبع است و همین مرا بس است که حال اسراف و زیاده روى ندارم.

فضیل مى‏گوید: قبل از این زیارت، داود را به غایت حسن و جمال دیده بودم به اندازه‏اى که در بین مردم مشهور به صاحب جمال‏تر از او کسى نبود، ولى در این زیارت وى را زار و نزار و رنگ پریده و لاغر دیدم، به او گفتم: این چه حال است؟

گفت: اى فضیل! هشت غم مرا از خورد و خوراک و سؤال و جواب باز داشته و به این روزم انداخته است:

هشت غم داود طایى‏

غم هول مطّلع‏

1- غم هول مُطّلَع یعنى وقت مرگ، که در قرآن آمده:

کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ» «6»

هر کسى مرگ را مى‏چشد.

أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِککُّمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کُنتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ» «7»

هر کجا باشید هر چند در قلعه‏هاى مرتفع و استوار، مرگ شما را درمى‏یابد.

کَلَّا إِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِیَ* وَقِیلَ مَنْ رَاقٍ* وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ* وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ* إِلَى‏ رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ» «8»

این چنین نیست [که مى‏پندارد]، هنگامى که جان به گلوگاه رسد،* و [کسان بیمار] گویند: درمان کننده این بیمار کیست؟* و [بیمار] یقین مى‏کند [که با رسیدن جان به گلوگاه‏] زمان جدایى [از دنیا، ثروت، زن و فرزند] فرا رسیده است!* و [از سختى جان کندن‏] ساق به ساق به هم پیچد؛* آن روز، روز سوق و مسیر به سوى پروردگار توست.

فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ* وَأَنتُمْ حِینَئِذٍ تَنظُرُونَ» «9»

پس چرا هنگامى که روح به گلوگاه مى‏رسد،* و شما در آن وقت نظاره‏گر هستید [و هیچ کارى از شما ساخته نیست!]

غم منزل گور

2- قرار گرفتن در منزل گور است:

منزل بى در و پیکر، منزل تنگ و تاریک، منزل غربت، منزل وحشت، منزل‏ سرگذاشتن به خشت لحد با یک لباس چون کفن، منزلى که راه گریز به جایى ندارد و ندانم در این خانه کدام تابلو را بر بالاى سر من نصب کنند؟

رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ أو حُفْرَةٌ مِنْ حُفَر النّیرانِ. «10»

باغى از باغهاى بهشت، یا چاهى از چاههاى آتش دوزخ.

غم جواب دو ملک‏

3- فریاد دو ملکى است که در قبر به گوشم رسد:

مَنْ رَبُّکَ؟ «11»

پروردگار تو کیست؟

که نمى‏دانم جوابگو هستم یا نه. این بستگى دارد به این که نهال توحید را با اعتقاد و اخلاق و عمل آبیارى کرده و بارور کرده باشم تا بتوانم پاسخگوى آنان گردم و گر نه اگر غفلت داشته و درون را بتخانه کرده باشم چه جوابى دارم بدهم؟!

غم نفخه صور

4- غم نفخه صور است:

وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَإِذَا هُم مِنَ الأَجْدَاثِ إِلَى‏ رَبِّهِمْ یَنسِلُونَ* قَالُوا یَاوَیْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا هذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ» «12»

و در صور دمیده شود، ناگاه همه آنان از قبرها به سوى پروردگارشان مى‏شتابند.* مى‏گویند: اى واى بر ما، چه کسى ما را از خوابگاهمان برانگیخت؟ این واقعیتى است که [خداى‏] رحمان وعده داده بود و پیامبران‏ راست گفته بودند!!

اى فضیل! در آن وقت بدن به من برگردانده شود و در قبر آماده‏ام کنند که به محشر بیایم، چون آماده شوم ندانم به چه حال وارد شوم؟ که قرآن را در این زمینه دو آیه است:

یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّت وُجُوهُهُمْ أَکَفَرْتُم بَعْدَ إِیمَانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ* وَأَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَحْمَةِ اللّهِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ» «13»

در روزى که چهره‏هایى سپید و چهره‏هایى سیاه شود، اما آنان که چهره‏هایشان سیاه شده [به آنان گویند:] آیا پس از ایمانتان کافر شدید؟ پس به کیفر آن که کفر مى‏ورزیدید، این عذاب را بچشید.* و اما آنان که چهره‏هایشان سپید گشته، همواره در رحمت خدایند و در آن جاودانه‏اند.

غم محشر

5- چون وارد محشر شوم ندانم زمام امرم را به ساربان آتش دهند که خود براى خود پرداخته‏ام و یا ملائکه رحمت براى نداى:

ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ آمِنِینَ» «14»

[به آنان گویند:] با سلامت و امنیت وارد آن جا شوید.

به سراغم آیند.

غم موقف حساب‏

6- موقف حساب است که:

إِنَّ اللّهَ لَا یَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَإِن تَکُ حَسَنَةً یُضَاعِفْهَا وَیُؤْتِ مِن لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً» «15»

یقیناً خدا به اندازه وزن ذرّه‏اى [به احدى‏] ستم نمى‏کند و اگر [هم وزن آن ذرّه‏] کار نیکى باشد، آن را دو چندان مى‏کند و از نزد خود پاداشى بزرگ مى‏دهد.

غم ترازوى اعمال‏

7- به وقت قرار گرفتن در برابر میزان و ترازوى سنجش اعمال است:

وَالْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ* وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَظْلِمُونَ» «16»

میزان [سنجش اعمال‏] در آن روز حق است؛ پس کسانى که اعمال وزن شده آنان سنگین و با ارزش باشد، رستگارند.* و کسانى که اعمال وزن شده آنان سبک و بى‏ارزش باشد، به سبب اینکه همواره به آیات ما ستم مى‏ورزیدند، به خود زیان زده [و سرمایه وجودشان راتباه کرده‏] اند.

فَأَمَّا مَنْ أُوتِىَ کِتَابَهُ بِیَمینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُا کِتَابِیَهْ» «17»

اما کسى که پرونده‏اش را به دست راستش دهند، مى‏گوید: [اى مردم!] پرونده مرا بگیرید و بخوانید.

وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیَهْ» «18»

و اما کسى که پرونده اعمالش را به دست چپش دهند، مى‏گوید: اى کاش‏ پرونده‏ام را دریافت نمى‏کردم.

غم قهر خدا

8- خدا را رحمت است و قهر. تجلّى رحمتش در دنیا، قرآن و رسالت و تکالیف، و در آخرت بهشت و رضوان و تجلّى قهرش در آخرت عذاب الیم و دوزخ همیشگى است. و این آخرین مرحله است که من ندانم در آن آخرین مرحله عاقبتم به کجا منتهى مى‏گردد؟!»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- ترجمه الاربعین، شیخ بهایى: 64- 67.

(2)- بحار الأنوار: 66/ 170، باب 32، حدیث 12؛ الخصال: 2/ 346، حدیث 13.

(3)- عیون الحکم والمواعظ: 314.

(4)- معالم السبطین، حائرى: 1/ 408.

(5)- وسائل الشیعة: 7/ 76، باب 29، حدیث 8771؛ أعلام الدین: 276.

(6)- آل عمران (3): 185.

(7)- نساء (4): 78.

(8)- قیامت (75): 26- 30.

(9)- واقعه (56): 83- 84.

(10)- بحار الأنوار: 41/ 249، باب 112، حدیث 2؛ الاختصاص: 359.