خشوع به معناى فروتنى و انکسار است که بیشتر در مورد قلب و صدا و درونى و دیده به کار مى‏رود، و در حقیقت امرى معنوى است که از توجه عمیق به حق و یاد قیامت و دادگاهایش، و حسابرسى اعمال و دقیق بودن اوضاع آن روز به دست مى‏آید. 

آنان که چشم‏انداز عقل و فکر و ذهنشان محدود است، و دنیا و زرق و برقش چنان مشغولشان کرده که خود باخته شده‏اند، و دشمنان در برابر آنان بسیار پرقدرت و قوت جلوه دارند، و چراغ فطرتشان رو به خاموشى است، و باطنشان فرو رفته در ظلمت و تاریکى است، صبر و نماز بر دوش جانشان بسیار سنگین است، لذا از تحمل کردن این دو حقیقت عاجز و بخاطر این که از این دو برنامه احساس سنگینى مى‏کند از این دو منبع انرژى فرارى هستند، ولى صبر و نماز براى کسانى که در برابر خدا دلى خاشع و فروتن دارند بسیار سهل و آسان است لذا در همه پیش آمده و سختى‏ها و مشکلات و براى مصون ماندن از عوارض منفى هر پیش آمدى از صبر و نماز کمک مى‏گیرند.

نگاهى به روایات شده:

«الایمان نصفان نصف صبر و نصف شکر:» «1»

ایمان دو نیمه است، یک نیمه صبر و دیگر نیمه‏اش شکر است.

از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده:

«الصبر من الایمان بمنزلة الرأس من الجسد:» «2»

صبر نسبت به ایمان به منزله سر نسبت به بدن است.

از پیامبراسلام نقل است:

«الصبر ثلاثه: فصبر على المصیبة و صبر على الطاعة، و صبر عل المعصیة:» «3»

صبر سه بخش است: صبر در برابر مصیبت و صبر بر طاعت، و صبر بر معصیت.

از حضرت عسگرى (ع) در تفسیر و تأویل آیه شریفه‏ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ روایت شده:

«بالصبر عن الحرام على تأدیة الامانات و بالصبر على الریاسات الباطلة على الاعتراف لمحمد بنبوته و لعلى بوصیته و استعینوا بالصبر على خدمتها و خدمة من یامرانکم بخدمته:» «4»

از ایستادگى و مقاومت بر حرام جهت اداى امانات حق و امانات مردم کمک و یارى بگیرید، و از صبر در برابر ریاست‏هاى باطل بر اعتراف و اقرار به نبوت محمد و ولایت على یارى بخواهید، و از صبر و استقامت براى خدمت به پیامبر و امیرالمؤمنین و خدمت هر کس که آن دو شما را به خدمت کردن به او فرمان مى‏دهند کمک بطلبید.

به خواست حضرت حق در شرح و توضیح آیه شریفه 155 سوره مبارکه بقره به طور مشروح در رابطه با صبر و استقامت و روایات مربوط به آن بحث لازم خواهد آمد.

از رسول خدا روایت شده:

«کان الانبیا یفزعون اذا فزعوا الى الصلاة:» «5»

پیامبران هنگامى که دچار امور هولناک مى‏شدند به نماز پناه مى‏بردند.

«کان رسول الله اذا حزّ به امر فزع الى الصلاة:» «6»

هرگاه به پیامبر حادثه‏اى هولناک و ناخوشایند مى‏رسید به نماز پناه مى‏برد.

از حضرت صادق (ع) روایت شده:

«کان على (ع) اذا اهاله شیئى فزع قام الى الصلاة:»

على (ع) اینگونه بود که هرگاه حادثه هولناک وحشتزائى به او هجوم مى‏کرد، و مصیبت دردناکى به او مى‏رسید به نماز پناه میبرد.

در این زمینه در رابطه با امیرالمؤمنین (ع) چه شیرین و نیکوست که نظر میبدى را که از بزرگ‏ترین علماى اهل سنت و مفسرى چیره دست است در کشف‏الاسرارش ملاحظه کنید:

«على (ع) در برخى از جنگ‏هائى که شرکت داشت تیرى به پایش رسید آن گونه که پیکان در استخوانش جاى گرفت، آنچه هنر جراحى به کار بردند تا تیر را از بدن حضرتش جدا کنند نشد، گفتند: تا گوشت و پوست برندارند، و استخوان نشکنند این پیکان بیرون نخواهد آمد.

بزرگان و فرزندانش گفتند: اگر چنین است باید صبر کرد تا حضرت مولا وارد نماز شود، که ما وى را در نماز چنین بینیم که گوئى وى را از جهان خبر نیست!

صبر کردند تا از فرائض و سنن فارغ شد و به نوافل و فضائل نماز ابتدا کرد، مرد جراح و معالج آمد و گوشت بر گرفت و استخوان وى بشکست و پیکان را بیرون آورد و على اندر نماز بر حال خود بود، چون سلام نماز باز داد گفت: درد من تخفیف یافته و آسان‏تر گشته گفتند پایت جراحى شد و ترا خبر نشد گفت: اندر آن ساعت که من به مناجات الله باشم اگر جهان زیر و زبر گردد یا تیغ و سنان در من زنند مرا از لذت مناجات الله از درد تن خبر نباشد.

و این بس عجیب نیست که تنزیل مجید خبر مى‏دهد از زنان مصر که چون زلیخا را به دوستى یوسف ملامت کردند، زلیخا خواست که ملامت را بر ایشان غرامت کند، و سرزنش و ملامت را به خودشان بازگرداند.

ایشان را بخواست و جایگاهى ساخت و آنان را به ترتیب بنشاند و هر یکى را کاردى به دست راست و ترنجى به دست چپ داد، چنان که خداى جل‏و علا در آیه 31 سوره یوسف گفت:

وَ آتَتْ کُلَّ واحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِکِّیناً:

چون آرام گرفتند یوسف را آراسته آورد و او را گفت برایشان بگذر، چون زنان مصر یوسف را با آن جمال و کمال بدیدند در چشم ایشان بزرگ آمد همه دست‏هاى خود را بریدند و از مشاهده جمال و مراقبت‏کمال یوسف از دست بریدن خود خبر نداشتند.

پس به حقیقت دانیم که مشاهده دل و سر جان على مر جلال و جمال و عزت و هیبت الله را بیش از مشاهده زنان بیگانه بود مر یوسف مخلوق را، پس ایشان چنین بیخود شدند و از درد خود خبر نداشتند، اگر على چنان گردد که گوشت و پوست وى ببرند و از درد آن خبر نشود عجب نباشد و غریب نبود. «7»

از حضرت صادق (ع) خطاب به مسمع که از یاران با کرامت حضرت بود روایت شده است:

«یا مسمع ما یمنع احدکم اذا دخل علیه غم من غموم الدنیا ان یتوضأ ثم یدخل مسجده فیرکع رکعتین فیدعو الله فیهما اما سمعت الله یقول: و استعینوا بالصبر و الصلاة:» «8»

اى مسمع چه چیزى شما را باز مى‏دارد از این که هر گاه غمى از غم‏هاى دنیا به شما هجوم کند وضو بگیرد و به مسجد آید و دو رکعت نماز بخواند و در آن دو رکعت رفع هم غم را از خدا بخواهد؟ آیا نشنیدى خدا مى‏فرماید: از صبر و نماز کمک بخواهید و از این دو منبع قدرت و قوت یارى بطلبید.

ملاقات رب و رجوع به او

پیش از توضیح این جمله باید به این مسئله توجه داشت که لغت ظن در این آیه شریفه به نظر اکثر مفسران و اهل دل به معناى یقین است، دلیل بر این مطلب این است که خشوع از نشانه‏هاى مؤمن شمرده شده:

الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ: «9»

و مؤمن کسى است که در آیات قرآن مجید از او به عنوان دارنده یقین به آخرت یاد شده است:

وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ‏ «10»

و کتاب‏هاى پر قیمت احتجاج، توحید و تفسیر عیاشى از امیرمومنان روایت کرده‏اند که آن حضرت فرموده:

«یوقنون انهم یبعثون والظن منهم یقین:» «11»

به برانگیخته شدن در قیامت یقین دارند و ظن آنان یقین قطعى است.

و این یقین به لقاء حق و رجوع به حضرت او در قیامت است که سبب پدید آمدن خشوع و انکسار و فروتنى در قلب است که به خاطر آن عبادت و بندگى و به ویژه صبر در برابر همه جریانات تلخ و شیرین و انجام نماز با شرایط بر انسان سهل و آسان مى‏شود.

گمان و ظن که مرتبه‏اى بسیار نازل از یقین و باور است میوه پر قوتى چون خشوع که بتواند بار امانتى چون نماز را تحمل کند ندارد.

برخى هم گفته‏اند: مسئله قبر و قیامت و اوضاع هولناک آن، و دادگاه‏هاى دقیق و عذاب‏هاى دردناکش چنان عظیم و سخت و هراسناک است که گمان به آن براى پدید آمدن خشوع قلب نسبت به حق کافى و بس است، وقتى گمان به چنین حادثه دردناک و هول‏انگیزى خشوع‏آور باشد یقین به آن سبب چه مرتبه‏اى از خشوع خواهد شد؟!

این نکته بسیار مهم را نیز نباید از نظر دور داشت که لقاء به معناى رؤیت با چشم و دیدن با دیده سر نیست، بلکه به معناى یافتن و برخورد داشتن است انسان هنگامى که موانع بین خود و خدا را که عبارت از وساوس و هواجس، و رذایل اخلاقى و حالات شیطانى و معاصى و گناهان است برطرف کرد، و به بندگى خالص و بى‏شائبه رسید، و به حسنات اخلاقى به خصوص خشوع در برابر حضرت او نائل شد، و دل را با تابش نور ایمان چون آئینه صاف کرد به یقین حس مى‏کند که در محضر حضرت رب است و با چشم دل به مشاهده جمال از دل و ابد موفق مى‏شود و به خشوعش افزوده مى‏گردد و با خشوع افزون شده به عبادت کامل و بندگى عاشقانه و مشتاقانه دست‏مى‏یابد، و با برکنار رفتن موانع لقاء رب خود را در برابر او بى‏نهایت کوچک و او را بى‏نهایت بزرگ مشاهده مى‏کند، و خشوعى بى‏نهایت در برابر حضرت بى‏نهایت برایش حاصل مى‏شود و در آن هنگام است که وقتى به نماز مى‏ایستد و الله‏اکبر مى‏گوید اکبر بودن محبوب را نسبت به کل شیئى و اصغر بودن هر چیزى را نسبت به او درک مى‏کند و با همه وجود به شکر و سپاس منعم برخاسته، و در رحمانیت و رحمتش غرق مى‏شود و خود را در قیامت مى‏بیند و براى همه امورش از او استعانت مى‏جوید، و ثابت قدمى خویش را در صراط مستقیم که صراط انبیاء و صدیقین و شهیدان و صالحین است از او مى‏طلبد و از گمراهى و مورد خشم قرار گرفتن به پناه او مى‏رود و به رکوع و سجود و تشهدى خالصانه و عاشقانه که همه و همه محصول خشوعى است که از ملاقات به دست آورده موفق مى‏شود و نهایتاً خود را در محضر همه ملکوتیان و انبیاء و امامان و اولیاء که از شئون ربوبیت حق‏اند مى‏یابد و با سلام به همه آنان سلامى حضورى السلام‏علیکم ورحمه‏الله وبرکاته به پایان نماز که اوج معراج است مى‏رسد، و درب رجوع به سوى او در قیامت کبرى و نائل شدن به ثواب و پاداش اعمالش به ویژه صبر و نمازش به روى باطن او باز مى‏گردد.

این است نتایج مثبت و شیرین لقاء رب که البته ظهور کاملش در قیامت است، و ثمره یقین به آخرت که سبب آراسته شدن به ایمان کامل و عمل صالح و اخلاق حسنه است.

.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- تفسیر ابوالفتوح ج 1، ص 168.

(2)- تفسیر ابوالفتوح ج 1، ص 168.

(3)- درالمنثور ج 1، ص 159.

(4)- تفسیر برهان ج 1، ص 94.

(5)- درالمنثور ج 1، ص 163.

(6)- درالمنثور ج 1، ص 163.

(7)- کشف الاسرار میبدى، ج 1، ص 179.

(8)- تفسیر برهان، ج 1، ص 94.

(9)- مؤمنون، آیه 2.

(10)- بقره، آیه 4. نمل، آیه 3. لقمان، آیه 4.

(11)- صافى، ج 1، ص 126.