انسان‏ها از نظر قوت و ضعف روحى و علمى و عقلى و ایمانى به دسته‏هاى مختلفى تقسیم مى‏شوند.

از مقام عصمت که مقام با عظمت انبیا و امامان علیهم السلام و تعدادى بسیار کم از اولیا مثل قمر بنى هاشم و زینب کبرى که بگذریم، بقیه انسان ها در معرض گناه و لغزش هستند.

گاهى علت گناه ضعف اراده و گاهى ضعف عقل و گاهى ضعف علم و گاهى ضعف ایمان است.

اگر گناه در حدى است که خود گناهکار در میدان جامعه براى خویش آبرو نگذاشته و خود باعث کشف سر خود شده و گناهش علنى و براى تربیت مردم موجودى مضر است، باید با او مبارزه کرد و نحوه مبارزه با او در کتب اسلامى ما آمده است.

اگر گناهکار، انسانى است مؤمن و به خصوص آبرومند و در میان مردم و اهل محل و اهل مسجد و اقوام داراى اعتبار است و همه او را به نیکى مى‏شناسند و به نیکى مى‏ستایند و اتفاقاً کسى از گناه پنهانى او با خبر شد و گناه او از قبیل توطئه بر علیه مسلمانان و کشور اسلامى نبود، بلکه گناهش گناه بین خود و خدا بود، پرده‏ درى نسبت به او از بزرگ ترین محرمات الهى است و این پرده درى را قرآن مجید شدیداً نهى فرموده و به مسلمانان دستور اکید مى‏دهد که عیب و لغزش و گناه برادر مسلمانت را بپوشان و نسبت به او از پرده درى بپرهیز و از فاش کردن سر او و عیب او و خطاى او برحذر باش؛ قرآن و روایات ستر عیب و کتمان سر مسلمان را عبادت دانسته و هرکس عیب مسلمانى را بپوشد در پیشگاه خداى بزرگ از اجر بزرگ بهره‏مند خواهد شد.

همه ما مسلمانان و مؤمنان بر اساس امر: «تخلقوا باخلاق اللّه» باید از فاش کردن عیب پنهانى و گناه نهانى یکدیگر بپرهیزیم، چنانچه خداوند عزیز و پروردگار مهربان از فاش کردن گناه ما ابا دارد و دوست دارد بنده‏اش در میان مردم با آبرو و عزت و با اعتبار و کرامت زندگى کند.

آرى، پوشاندن گناه، اخلاق خداست که حضرت سیدالشهدا علیه السلام در دعاى روز عرفه که در صحراى عرفات با گریه و ناله خوانده‏اند به پیشگاه مقدس حضرت حق عرضه مى‏دارند:

وَلَوْلَا رَحْمَتُکَ لَکُنْتُ مِنَ الْهالِکِینَ، وَأَ نْتَ مُقِیلُ عَثْرَتِى، وَلَوْلا سَتْرُکَ إِیَّاىَ لَکُنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِینَ‏ «1» ...

اگر رحمتت نبود، از هلاک‏شدگان بودم و تو لغزش مرا نادیده گرفتى و اگر پرده پوشیت نسبت به من نبود، همانا از رسواشدگان بودم.

و در جمله‏اى دیگر عرضه مى‏دارد:

یَا مَنْ سَتَرَنِى مِنَ الْآباءِ وَالْأُمَّهاتِ أَنْ یَزْجُرُونِى، وَمِنَ الْعَشائِرِ وَالْإِخْوانِ أَنْ یُعَیِّرُونِى، وَمِنَ السَّلاطِینِ أَنْ یُعاقِبُونِى، وَلَوِ اطَّلَعُوا یَا مَوْلاىَ عَلَى‏ مَا اطَّلَعْتَ‏ عَلَیْهِ مِنِّى إِذاً مَا أَ نْظِرُونِى، وَلَرَفَضُونِى وَقَطَعُونِى‏ «2» ...

اى آن‏که مرا با تمام عیوبم از پدران و مادران پوشاندى! از این‏که مرا با تندى از پیش خود برانند و از چشم خویشاوندان و برادرانم دور نگاه داشتى از این‏که به من عیب‏گیرى کنند و از حکومت‏ها پنهانم داشتى از این‏که مرا مجازات نمایند.

اى مولایم! چنانچه اینان بر آنچه تو از من مى‏دانى آگاه مى‏شدند، در این صورت مهلتم نمى‏دادند و همانا به دورم مى‏انداختند و از من قطع رابطه مى‏کردند.

در جمله دیگر عرضه مى‏دارد:

اللَّهُمَّ یَا مَنْ مَلَکَ فَقَدَرَ، وَقَدَرَ فَقَهَرَ، وَعُصِىَ فَسَتَرَ، وَاسْتُغْفِرَ فَغَفَرَ «3» ...

اى پروردگار جهانیان! اى آن‏که مالک شد و توانست و توانست و چیره گشت و از حضرت او نافرمانى شد، پس پرده کشید و از او طلب آمرزش شد، پس آمرزید.

محبوب عارفان، حضرت زین العابدین علیه السلام در مناجات سحر ماه رمضان در دعاى معروف ابوحمزه ثمالى در پیشگاه مقدس حضرت ربوبى در زمینه پرده‏پوشى حق نسبت به گناه عرضه مى‏دارد:

... وَالذَّلِیلُ الَّذِى أَعْزَزْتَهُ، وَالسَّقِیمُ الَّذِى شَفَیْتَهُ، وَالسَّائِلُ الَّذِى أَعْطَیْتَهُ، وَالْمُذْنِبُ الَّذِى سَتَرْتَهُ، وَالْخاطِئُ الَّذِى أَقَلْتَهُ‏ «4».

منم آن ذلیلى که او را عزیز کردى و آن دردمندى که درمانش نمودى و آن سائلى‏ که عطایش کردى و آن گنهکارى که به گناهش پرده پوشاندى و خطاکارى که خطایش را نادیده گرفتى.

و در جمله‏اى دیگر عرضه مى‏دارد:

سَیِّدِى أَ نَا أَسْأَلُکَ مَا لَا أَسْتَحِقُّ، وَأَنْتَ أَهْلُ التَّقْوى‏ وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ فَاغْفِرْ لِى وَأَلْبِسْنِى مِنْ نَظَرِکَ ثَوْباً یُغَطِّى عَلَىَّ التَّبِعاتِ وَتَغْفِرْها لِى وَلَا أُطالَبْ بِها، إِنَّکَ ذُو مَنٍّ قَدِیمٍ، وَصَفْحٍ عَظِیمٍ، وَتَجاوُزٍ کَرِیمٍ‏ «5».

اى سرور من! از تو مى‏خواهم آنچه را مستحق آن نیستم اما تو شایسته تقوا و شایسته آمرزشى، پس بیامرز مرا و بپوشان مرا از توجهت جامه‏اى را که بپوشاند بر من بدى ها را و بیامرزى مرا به طورى که من به خاطر آن گناهان آمرزیده شده تعقیب نشوم؛ زیرا تو داراى منت دیرینه و چشم پوشى بس بزرگ و گذشت بى‏حد کریمانه‏اى هستى.

ارزش ستر عیب در روایات‏ 

کسى که نسبت به برادران و خواهران مسلمان و مؤمن خود، همانند حضرت حق، پرده پوشى کند و عیوب آنان را بپوشاند، به رحمت پروردگار اتصال پیدا کرده و از عنایت و لطف او برخوردار شده است؛ در این زمینه روایات بسیار مهمى در کتب معتبره روایى و اخلاقى نقل شده که دانستنش بر هر مسلمانى لازم است.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: مَنْ سَتَرَ عَلى‏ مُسْلِمٍ سَتَرَهُ اللّهُ فِى الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ «6»؛

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: کسى که بر مسلمان پرده پوشى کند، خداوند در دنیا و آخرت بر او پرده پوشى مى‏کند.

وَقالَ: لا یَسْتُرُ عَبْدٌ عَیْبَ عَبْدٍ إلّاسَتَرَهُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ «7»؛

و آن حضرت فرمود: عبد، پرده بر عیب عبدى نمى‏پوشد، مگر این‏که خداوند در قیامت به خاطر این عملش بر او پرده پوشى کند.

وَقالَ: لا یَرَى امْرُؤٌ مِنْ أَخیهِ عَوْرَةً فَیَسْتُرُها عَلَیْهِ إلّادَخَلَ الْجَنَّةَ «8»؛

و فرمود: مرد از برادرش عیبى نمى‏بیند مگر آن را بپوشد که به‏واسطه این عمل داخل بهشت مى‏شود.

وَقالَ: إِنَّ مِنَ الْخِیانَةِ أَنْ تُحَدِّثَ بِسِرِّ أَخیکَ‏ «9»؛

و نیز آن حضرت فرمود: گفتگو از سرِّ برادرت از خیانت است.

قالَ رَسُولُ اللّهِ: مَنْ أَذاعَ فَاحِشَةً کانَ کَمُبْتَدِئِها وَمَنْ عَیَّرَ مُؤْمِناً بِشَىْ‏ءٍ لَمْ یَمُتْ حَتّى‏ یَرْتَکِبَهُ‏ «10»؛

پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله فرمود: کسى که افشاى بدى کند مانند کننده آن است و هرکس مؤمنى را به چیزى سرزنش کند، از دنیا نرود تا مرتکب آن مورد شود.

وَقالَ: کُلُّ أُمَّتى مُعافى إلّاالْمُجاهِرینَ‏ «11»؛

و نیز فرمود: همه امت من در سلامت است، مگر آنان که عیوب پنهان مردم را آشکار مى‏کنند.

وَقالَ صلى الله علیه و آله: مَنِ اسْتَمَعَ الى حدیث قَوْمٍ وَهُمْ لَهُ کَارِهُونَ یصُبُّ فى أُذُنَیْهِ الْآنُکُ یَوْمَ الْقِیامَةِ «12»؛

و نیز آن حضرت فرمود: هرکس خبر قومى را بشنود، آن خبرى که قوم از آن کراهت دارند، در قیامت در گوش او قطعه‏اى از عذاب مى‏ریزند.

آرى، نشستن در مجلسى که مى‏خواهند عیوب پنهان گروهى را آشکار کنند، خلاف اسلام و شنیدن آن عیوب از محرمات الهى و باعث عذاب است.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: یا مَعْشَرَ مَنْ أَسْلَمَ بِلِسانِهِ وَلَمْ یُسْلِمْ بِقَلْبِهِ لا تَتَّبِعُوا عَثَراتِ الْمُسْلِمینَ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَراتِ الْمُسْلِمینَ تَتَبَّعَ اللّهُ عَثْرَتَهُ وَمَنْ تَتَبَّعَ اللّهُ عَثْرَتَهُ یَفْضَحْهُ‏ «13»؛

پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله فرمود: اى جمعیتى که به زبان ایمان آورده و به قلب تسلیم خدا نشده‏اید! عیوب و لغزش هاى مسلمانان را دنبال نکنید، کسى که دنبال لغزش ها و عیوب مردم باشد، خداوند عیوب او را دنبال خواهد کرد و خدا او را رسوا خواهد نمود.

از این روایت استفاده مى‏شود که دنبال کننده عیوب مسلمانان، به حقیقت مسلمان نیست.

قالَ الْباقِرُ علیه السلام: مِنْ أَقْرَبِ ما یَکُونُ الْعَبْدُ إِلَى الْکُفْرِ أَنْ یُؤاخِى الرَّجُلَ عَلَى الدّینِ فَیُحْصى عَلَیْهِ زَلّاتِهِ لِیُعَیِّرَهُ بِها یَوْماً مَا «14»؛

امام باقر علیه السلام فرمود: نزدیک ترین حالت عبد به کفر این است که با مردى برادر دینى باشد، پس لغزش هاى او را شماره کند تا روزى او را به آن‏ها سرزنش نماید.

قالَ الصَّادِقُ علیه السلام: مَنْ أَنَّبَ مُؤْمِناً أَنَّبَهُ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِى الدُّنْیا وَالآخِرَةِ «15»؛

امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس مؤمنى را توبیخ کند، خداوند او را در دنیا و آخرت توبیخ خواهد کرد.

قِیلَ لِلصَّادِقِ علیه السلام شَىْ‏ءٌ یَقُولُهُ النَّاسُ عَوْرَةُ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ حَرامٌ فَقَالَ لَیْسَ حَیْثُ تَذْهَبُ إِنَّما عَوْرَةُ الْمُؤْمِنِ أَنْ یَراهُ یَتَکَلَّمَ بِکَلامٍ یُعابُ عَلَیْهِ فَیَحْفَظَهُ عَلَیْهِ لِیُعَیِّرَهُ بِهِ یَوْماً إِذا غَضِبَ‏ «16»؛

به امام صادق علیه السلام گفته شد چیزى مردم مى‏گویند و آن این‏که عورت مؤمن بر مردم حرام است، حضرت فرمود: آن طور نیست که فکر مى‏کنى، عورت به این معناست که کلامى را از مؤمنى ببیند که به خاطر آن بر او عیب بگیرند و آن کلام را شنونده نگه دارد تا روزى که بر مؤمن غضب کرد از او عیب جویى کند.

عن أبى جعفر علیه السلام قال: إِنَّ أَسْرَعَ الْخَیْرِ ثَواباً الْبِرُّ وَأَسْرَعُ الشَّرِّ عُقُوبَةً الْبَغْىُ وَکَفى‏ بِالْمَرْءِ عَیْباً أَنْ یُبْصِرَ مِنَ النَّاسِ مَا یَعْمى‏ عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ أَوْ یُعَیِّرَ النَّاسَ بِما لا یَسْتَطیعُ تَرْکَهُ أَوْ یُؤْذى جَلیسَهُ بِما لا یُعْنیهِ‏ «17»؛

امام باقر علیه السلام فرمود: راستى ثواب خوش رفتارى و کار نیک زودتر از هر کار خیرى باشد و کیفر شورش و دست اندازى زودتر از هر کار بدى آید و این عیب براى مرد بس که در مردم ببیند آنچه را که درباره خودش نسبت به دیگران کور باشد و مردم را سرزنش کند به کارى که خودش تارک آن نیست، یا هم‏نشین خود را اذیت و آزار کند بدانچه برایش سودى ندارد.

با توجه به آیات قرآن و روایات و اخبار و دعاهاى وارده از معصومین علیهم السلام، معلوم مى‏گردد که پرده پوشى نسبت به گناهان پنهان عبد که در بین مردم آبرودار است از اعظم واجبات و پرده درى نسبت به عباد الهى از اعظم محرمات است.

راستى حیف است که ارزش‏هاى والاى انسانى خرج گناه شود و آدمى عمله از بین بردن آبرو و حیثیت و شخصیت دیگران گردد.

اى کاش از ارزش و قیمت و عظمت خویش آگاه مى‏شدیم و قدر گوهر گرانبهاى وجود خویش را نگاه داشته و از جلال و جبروت روحى و عقلى خود نگهدارى مى‏کردیم.

شهیدى قمى در خطاب به انسان که اشرف مخلوقات است مى‏گوید:

وجوب اشتغال به عیوب خود

از صفات بسیار بد انسان، عیب جویى از دیگران است و این عیب جویى در اکثر موارد منتهى به ضربه خوردن به اعتبار و آبروى دیگران مى‏شود.

عیوبى که انسان در دیگران مى‏بیند، گاهى بدتر از آن عیوب یا مساوى آن عیوب در خود انسان است و این عیب جویى از دیگران علتى جز حسد و کینه و حقد در قلب انسان نسبت به دیگران ندارد.

و از صفات بسیار عالى انسان این است که به جاى عیب‏جویى از دیگران مشغول معالجه عیوب خود گردد و به تزکیه نفس و رفع عیوب از وجود خود سرگرم شود.

رفع عیوب از نفس و تزکیه جان و علاج امراض عقلى و قلبى خویش باید گفت از بهترین کارهایى است که خداوند بزرگ توفیق آن را به انسان عنایت مى‏فرماید و عبد مؤمن در حقیقت کسى است که به رفع نقائص خود برخاسته و براى طهارت جان و تزکیه نفس زحمت بکشد.

نفس و قلب وقتى تصفیه شد و عیوب وقتى از جان و دل برداشته شد، آدمى مستحق تجلى انوار ربوبى شده و در فیوضات ربانى و الهامات ملکوتى به روى قلب باز مى‏گردد و در حقیقت انسان مظهر مقام خلافة اللهى مى‏شود.

داود پیغمبر علیه السلام گفت:

الهى! تو را کجا طلب کنم و تو کجا باشى؟ جواب داد:

أَنَا عِنْدَ الْمُنْکَسَرَةِ قَلْبُهُمْ لِأَجْلى؛

من نزد آنانم که دلشان براى خاطر من شکست.

از بهر آن که هرکه چیزى دوست دارد ذکر آن بسیار کند:

مَنْ أَحَبَّ شَیْئاً أَکْثَرَ ذِکْرَهُ‏ «18»؛

انَا جَلیسُ مَنْ ذَکَرَنى‏ «19»؛

لا یَسَعُنى أَرْضى وَلا سَمائى وَوَسَعَنى قَلْبُ عَبْدِىَ الْمُؤْمِنِ‏ «20»؛

آسمان با او چه معرفت دارد که حامل او باشد و زمین با او چه قربت دارد که موضع او بود؟!

قلب مؤمن هم مونس اوست و هم محب اوست و هم موضع اسرار اوست:

قَلْبُ الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرحمن‏ «21»؛

هرکه طواف قلب کند مقصود یافته و هرکه راه دل غلط و گم کند، چنان دور افتاده که هرگز خود را باز نیابد.

عارفى بیدار، شبى در ابتداى حالت و راه به حضرت دوست عرضه داشت:

الهى! راه به تو چگونه است؟ جواب آمد «به الهام قلبى».

إِرْفَعْ نَفْسَکَ مِنَ الطَّریقِ فَقَدْ وَصَلْتَ؛

تو ز راه برخیز که رسیدى، چون به مطلوب رسیدى طلب نیز حجاب راه بود، ترکش واجب باشد.

مدح روایات‏

در مدح و تعریف اشتغال به عیوب خود، روایات بسیار مهمى از اولیاى الهى و واصلان کامل و عارفان عاشق یعنى نبىّ اکرم صلى الله علیه و آله و ائمه طاهرین علیهم السلام رسیده که اشاره به بعضى از آن‏ها لازم است:

قالَ امیرالمؤمنین علیه السلام فى بَعْضِ خُطَبِهِ: یا أَیُّها النّاسُ طُوبى‏ لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النّاسِ وَطُوبى‏ لِمَنْ لَزِمَ بَیْتَهُ وَأَکَلَ قُوتَهُ وَاشْتَغَلَ لِطاعَةِ رَبِّهِ وَبَکى‏ عَلى‏ خَطیئَتِهِ فَکانَ مِنْ نَفْسِهِ فى شُغْلٍ وَالنّاسُ مِنْهُ فى راحَةٍ «23»؛

امیرالمؤمنین علیه السلام در بعضى از خطبه‏هایش فرمود: اى مردم! خوشا به حال کسى که در رفع عیب خودش از عیب جویى نسبت به مردم باز ماند و خوشا به حال کسى که ملتزم خانه‏اش شد و قوت و غذاى خود را خورد و به طاعت خداوندش مشغول و بر گناهش گریست، پس مشغول خود شد و مردم از او راحت بودند.

وَقالَ علیه السلام لِابْنِهِ الْحُسَیْنِ: أَىْ بُنَىَّ إِنَّهُ مَنْ أَبْصَرَ عَیْبَ نَفْسِهِ شَغَلَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ‏ «24»؛

و به فرزندش حضرت حسین علیه السلام فرمود: اى پسر من! به حقیقت کسى که بیدار عیب خودش بود از عیب‏جویى نسبت به دیگران باز مى‏ماند.

اشتغال به عیوب خود در حقیقت همان خود سازى است که زیربنا و اساس عرفان و کار عارفان است و در تمام ادوار تاریخ هرکس به هرکجا رسید از خودسازى رسید.

چون عیوب از وجود انسان رفع شود، صفحه حیات و هستى آدمى تجلى گاه صفات و اسماى حضرت یار شود.

به قول فرزانه عاشق، حکیم صفاى اصفهانى:

چشم پوشى از آنچه سود دنیایى و آخرتى ندارد

این چشم پوشى بستگى به این دارد که انسان از قیمت و ارزش عمر آگاه شود و به نبوت صد و بیست و چهار هزار پیامبر و امامت دوازده امام و فقاهت فقیهان و حکمت حکیمان و علم عالمان و عرفان عارفان عالم گردد و بفهمد و بداند که این بزرگواران در صحنه حیات انسانى، زحمات طاقت فرسایى که متحمل شدند، براى این بود که عمر انسان به باطل نگذرد و بدون سود و منفعت از دست نرود؛ در روایات بسیارى به مردم سفارش شده که آنچه را براى شما سودى در جهت دنیا و آخرت ندارد ترک کنید.

انسان تا زمانى که اسیر نفس اماره است، از افعال و اعمال بیهوده بر حذر نیست و از این‏که عمر و وقت پرارزش خود را در ساعات روز و ساعات شب به بطالت و سرگرمى هاى بیهوده بگذراند خوددارى نمى‏کند.

گذراندن عمر در کارهاى بیهوده و آنچه نفعى براى دنیا و آخرت انسان ندارد در آینده مورث حسرت و پشیمانى سخت است، حسرتى که براى هیچ کس قابل جبران نیست!!

بیهوده گذرانى، انسان را به کسالت، تنبلى، خوش گذرانى و عافیت‏طلبى مبتلا مى‏کند و توبه و بازگشت از این حالات، پس از این‏که مدتى بر انسان بگذرد کار بسیار مشکلى است.

از تماشاى آنچه براى شما سود ندارد و شنیدن آنچه براى شما منفعت ندارد و انجام آنچه براى شما نفعى نمى‏آورد، بپرهیزید.

عمر را صرف برنامه‏هاى باطل و مسائل بیهوده و معاشرت‏هاى غلط نکنید و بیدار باشید که این گوهر پربهاى خلقت را مفت از دست شما نگیرند!!

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بحار الأنوار: 95/ 220.

(2)- بحار الأنوار: 95/ 222.

(3)- بحار الأنوار: 95/ 222.

(4)- بحار الأنوار: 95/ 87(5)- بحار الأنوار: 95/ 90.

(6)- جامع السعادات: 2/ 208-/ 209.

(7)- جامع السعادات: 2/ 208-/ 209.

(8)- جامع السعادات: 2/ 208-/ 209.

(9)- جامع السعادات: 2/ 208-/ 209.

(10)- جامع السعادات: 2/ 208-/ 209.

(11)- جامع السعادات: 2/ 208.

(12)- جامع السعادات: 2/ 208؛ الخصال 1/ 109، باب ثلاثة یعذبون یوم القیامة.

(13)- الکافى: 2/ 264، باب من طلب عثرات المؤمنین، حدیث 4.

(14)- الکافى: 2/ 355، باب من طلب عثرات المؤمنین، حدیث 6؛ جامع السعادات: 2/ 208.

(15)- الکافى: 2/ 356، باب التعییر، حدیث 1؛ جامع السعادات: 2/ 208.

(16)- معانى الأخبار: 255، حدیث 3؛ جامع السعادات: 2/ 208.

(17)- الکافى: 2/ 459، باب من یعیب الناس، حدیث 1.

(18)- هر کس چیزى را دوست بدارد زیاد او را یاد مى‏کند، مجموعة ورام: 1/ 135، باب ذم الدنیا.

(19)- من همنشین کسى هستم که مرا یاد کند، الکافى: 2/ 496، باب ما یجب ذکر اللّه، حدیث 4؛ بحار الأنوار: 13/ 342، باب 11، حدیث 20.

(20)- زمین و آسمان گنجایش تحمل و درک مرا ندارد و لکن قلب بنده مؤمن من این گنجایش را دارد، عوالى اللآلى: 4/ 7، حدیث 7.

(21)- قلب و دل مؤمن عرش خداوند رحمان است، بحار الأنوار: 55/ 39.

(22)- تمهیدات: 24.

(23)- نهج البلاغة: خطبه 175.

(24)- تحف العقول: 88، وصیته لإبنه الحسین علیه السلام؛ بحار الأنوار: 72/ 47، باب 40، حدیث 3