قرآن مجید و کتب گرانقدر روایى، مؤمن را همراه با نشانه‏ها و علائم و ویژگى‏هایى معرفى مى‏کنند، نشانه‏ها و علائمى که نشان‏دهنده طهارت جان و قداست نفس و حقیقت وجود مردم مؤمن است.

نماز، در میان این علائم و نشانه‏ها، جایگاه مخصوصى دارد، به این معنى که از آیات و روایات استفاده مى‏شود، نماز با تمام شرایط ظاهرى و باطنى‏اش در رأس تمام فعالیت‏هاى عملى مردم مؤمن است.

[ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ* الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ‏] «1»:

در [وحى بودن و حقّانیّت‏] این کتابِ [با عظمت‏] هیچ شکى نیست؛ سراسرش براى پرهیزکارانْ هدایت است.* آنان که به غیب ایمان دارند و نماز را بر پا مى‏دارند و از آنچه به آنان روزى داده‏ایم، انفاق مى‏کنند.

در توضیح آیه «و یقیمون الصلاة» در تفسیر «پرتوى از قرآن» مى‏خوانیم:

«قیام بدن، حالتى است که اعضا هر یک در وضع طبیعى خود قرار مى‏گیرند و هر کدام وظیفه‏اى که در به پا داشتن بدن دارند، انجام مى‏دهند و اندام چنان که هست مى‏نماید:

مراکز ادراک و سر، بالاى بدن و بدن تکیه بر فقرات پشت و همه بر ستون‏هاى پا ایستاده‏اند و اعصاب ادراک و تحریک به آسانى فرمان مى‏گیرند و خبر مى‏دهند؛ چشم و گوش و دست و پا به آسانى به هر سو متوجه مى‏گردد، اراده بر اعصاب و اعصاب بر عضلات و عضلات بر بندها و ستون‏هاى بدن غلبه و فرماندهى کامل دارد.

قیام بدن مرتبط به قیام فکر و تصویر است، تا مطلوبى درست تصویر نشود، براى انجام و رسیدن به آن شخص اراده نمى‏نماید و بدن بر خلاف میل طبیعى راست و مستقیم نمى‏گردد.

آمادگى براى نماز آن گاه است که امر و اراده پروردگار همت را برانگیزد و ذهن را- که توجه به حواس و شهوات خمیده یا خفته‏اش داشته- به پا دارد؛ در این وقت قواى نفسانى به وضع طبیعى قرار مى‏گیرد و مانند اعضاى بدن قیام مى‏نماید.

در سازمان درونى جسم انسان، مرکز تفکر و ادراک بالا و محل بروز عواطف که قلب است پایین، معده و امعا که دیگ شهوت غذا است پایین‏تر و دستگاه تناسلى که انگیزنده شهوت جنسى است در زیر قرار گرفته است.

در سازمان درونى نفس که از این قوا ترکیب یافته باید چنین باشد.

معناى اقامه‏

اقامه- که معناى لغویش بپاخاستن، راست داشتن و تکمیل نمودن است- کمال آن در انسان برپاداشتن ظاهر و باطن بدن و قواى نفسانى است.

تکمیل این قیام در صورت اجتماع آن گاه است که افراد از هواهاى اختلاف‏انگیز و نظام طبقاتى «شیطانى» به سوى یگانگى برگردند و در یک صف قرار گیرند و به امام عادل عالم- که تقدم طبیعى دارد- اقتدا نمایند.

چون تحقق و کمال صلاة به اقامه است، قرآن در هر جا که نماز کامل را دستور داده، یا توصیف نموده است، آن را مقارن الفاظ «اقام، اقم، یقیمون و مقیم» آورده و براى نمازگزارانى که از حقیقت نماز غافلند «ویل» را وعده داده و «مصلین» را تنها آورده: [فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ‏] «2».

در سوره معارج که مصلین را از دیگر مردم بى‏ثبات مستثنى کرده، دوام صلاة را متمم آن آورده:

[إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً* إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً* وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً* إِلَّا الْمُصَلِّینَ* الَّذِینَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ‏] «3»:

چون آسیبى به او رسد، بى‏تاب است،* و هنگامى که خیر و خوشى [و مال و رفاهى‏] به او رسد، بسیار بخیل و بازدارنده است،* مگر نمازگزاران،* آنان که همواره بر نمازشان مداوم و پایدارند.

در سوره بقره‏ «4» فعل مضارع «یقیمون» کوشش پیوسته را مى‏رساند تا هر چه بیش‏تر نماز را بپا دارند؛ چون اقامه نماز، اقامه و مستقیم شدن انسان است، باید متدرجاً و پیوسته باشد تا در تمام عمر یک نماز کامل و مستقیم که شایسته مقام انسان است انجام شود؛ چون این وظیفه نهایى درست و کامل انجام یافت و حقیقت انسانیت مستقیم گردید، مأموریتش در این جهان تمام شده، رخت‏ برمى‏بندد، «گویا براى همین به این عالم آمده که یک عمل کامل و شایسته انجام دهد».

آرى، نماز را با شرایطى که دارد به جاى آرید تا مستقیم شوید؛ به نماز متوسل گردید تا شما را به اوج شخصیت رسانده و فحشا و منکرات را از آیینه حیات شما پاک کند.

نماز بخوانید تا از شیطان رها شده و از شیطنت نجات یابید و در نور آن، حقیقت و حقایق را ببینید.

نماز بخوانید تا دل از تعلّقات مادى برهد و جان به برق عشق جانان منور گردد و پیوند شما از آنچه غیر خداست، جدا شود.

نماز بخوانید، تا از مادى‏گرى برهید و به دنیاى با عظمت معنى راه پیدا کنید.

[لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ‏] «5».

نیکى این نیست که روى خود را به سوى مشرق و مغرب کنید، بلکه نیکى [واقعى و کامل، که شایسته است در همه امور شما ملاک و میزان قرار گیرد، منش و رفتار و حرکات‏] کسانى است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانى و پیامبران ایمان آورده‏اند، و مال و ثروتشان را با آن‏که دوست‏ دارند به خویشان و یتیمان و درماندگان و در راه ماندگان و سائلان و [در راه آزادى‏] بردگان مى‏دهند، و نماز را [با همه شرایطش‏] برپاى مى‏دارند، و زکات مى‏پردازند، و چون پیمان بندند وفاداران به پیمان خویشند، و در تنگدستى و تهیدستى و رنج و بیمارى و هنگام جنگ شکیبایند؛ اینانند که [در دین‏دارى و پیروى از حق‏] راست گفتند، و اینانند که پرهیزکارند.

آرى، با ادعاى تنهاى از ایمان و عمل، هیچ‏کس اهل خیر و سعادت نمى‏شود، آنچه موجب فلاح و رستگارى است، باطن پاک و عمل خالص است.

مشکلات امروز انسان و فرداى او جز در پرتو اعتقاد صحیح و عمل شایسته قابل حل نیست.

تمام ارزش آدمى به ایمان و عمل اوست؛ انسان جداى از ایمان و عمل، قطعه‏اى از گوشت و استخوان متحرک است که جز رحمت و مزاحمت براى دیگران حاصلى ندارد.

انسان، موجود برتر

در آثار الهى و معارف اسلامى آمده که:

انسان از جمله موجودات برتر این صحنه با عظمت حیات و صفحه شگفت‏آور هستى است، ولى باید بدانید که این برترى و فضیلت به صورت مایه و قوه و استمداد در وجود هر انسانى است؛ که باید انسان این قوه را به فعلیت برساند و چون در فعلیت رساندن این قوه جاهل است، خداوند بزرگ انبیا و امامان علیهم السلام و کتب آسمانى را براى هدایت او فرستاده است.

آیه مورد بحث یکى از نقشه‏هاى جامع الهى براى به فعلیت آوردن مایه ارزش است.

به عقیده بیداران و آگاهان و آنان که عمر عزیز خویش را صرف قرآن مجید کرده‏اند، این آیه کامل‏ترین نسخه از میان دستورهاى قرآن براى حرکت انسان به سوى خیر و سعادت و رشد و کمال است.

کسانى که علماً و عملًا از قرآن و دستورهاى حضرت حق دورند، بالاجبار به تمام شهوات و غرایز و امیال میدان داده و صحنه حیات را تبدیل به چراگاه شکم و تمتع شهوت کرده‏اند، اینان برعکس تمام حقایق در حرکتند و از تمام جوانب وجودشان فساد و شر مى‏بارد!!

اینان عقل و فطرت و وجدان و انصاف را در آتش شهوات سوزانده و از خویشتن، جز مشتى استخوان و گوشت و رگ و پى متحرک باقى نگذاشته‏اند؛ حرکت آنان حرکتى بى‏ارزش و خوى و خلق آنان از خوى و خلق حیوانات پست‏تر و رذل‏تر است.

ولى مردمى که علماً و عملًا با نسخه‏هاى درمان بخش الهى سر و کار دارند، مردمى وزین، آبرومند، با تربیت، با شخصیت و مؤدّب هستند.

ایشان در تمام شؤون حیات بر بال ملائکه در حرکتند و خواسته‏هاى آنان در تمام جوانب هماهنگ با خواسته‏هاى خداست.

خداوند مهربان در ملکوت هستى و نزد ملائکه به وجود چنین بندگانى مباهات مى‏کند.

اینان مجمع فضایل و منبع برکات و میدان خیرات و سرچشمه نیکى‏ها و نیکوکارى‏ها هستند.

اینان حلّال مشکلات مردم و تأمین‏کننده نیاز نیازمندان و چراغ پر فروغ خانه یتیمان و دستگیر مستمندان و آبروى صاحبان آبرویند.

اینان از برکت ایمان به خدا و روز جزا و ملائکه و کتب الهى و انبیا و انفاق مال در راه خدا به محتاجان و برپا داشتن نماز و اداى زکات و آراسته بودن به اخلاق حسنه، داراى ارزشى هستند که جز خدا احدى بر آن ارزش آگاهى ندارد.

فرداى قیامت و حتى در عالم برزخ بهشت برین از اینان و جهنم آتشین از آنان است.

پیامبر عزیز اسلام صلى الله علیه و آله در روایت مهمى درباره این دو طایفه مى‏فرماید:

اذا وُضِعَ الْعَبْدُ فى قَبْرِهِ وَانْصَرَفَ اصْحابُهُ حَتَّى لَیَسْمَعَ خَفْق نِعالِهِمْ اتاهُ مَلَکانِ یُحاسِبانِهِ، فَانْ کانَ مُؤمِنا ارَیاهُ مَکانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ وَانْ کان کافِراً ضَرَباهُ بِمِطْرَقَةٍ مِنْ حَدیدٍ بَیْنَ اذُنَیْهِ فَیَصیحُ صَیْحَةً یَسْمَعُها مَنْ یَلیهِ الّا الثَّقَلَیْنِ‏ «6»:

زمانى که عبد را در قبرش بگذارند و کسانش او را رها کرده و برگردند، میت صداى کفش آنان را در بازگشتشان مى‏شنود؛ در این وقت دو ملک حق براى رسیدگى به حساب او سر مى‏رسند، اگر او بنده مؤمن خدا باشد، مکانش را در بهشت به او نشان مى‏دهند و اگر بنده‏اى باشد که نسبت به نعمت‏هاى الهى ناسپاسى کرده و راه کفر پیش گرفته با پتکى از آهن جهنم بین دو گوشش مى‏زنند که هر چه جز جن و انس است، صداى وحشت‏آور و دهشت‏زاى آن را مى‏شنوند!!

با توجه به مسائل عالى الهى واجب است انسان خود را بشناسد و به موقعیت و موقف و وظیفه هر یک از قواى درون و برون آشنا شده و هر یک را بر اساس خواسته‏هاى الهى بکار گیرد تا درخت وجودش هم چون شجره طیبه براى ابد، مثمر ثمر گردد.

مراتب ملک و ملکوت‏

عرفا مى‏گویند:

بدان که، عقل است که آدم است و روح است که حوا است و طبیعت است که ابلیس است و شهوت است که طاوس و غضب است که مار است.

و اجتماع و ترکیب آن جمله، آمدن است به دنیا و افتراق آن جمله رفتن است از دنیا، یعنى اجتماع این جمله آمدن است از عالم غیب به عالم شهادت و از عالم عقل به عالم حس غیب، افتراق این جمله رفتن است از عالم شهادت به عالم غیب و از عالم حس به عالم عقل.

اى درویش! در ملکوت، مَلَک و شیطان هست؛ در ملکوت عقل و مَلَک است و در طبیعت شیطان.

چون عقل و طبیعت هر دو مصور شدند، از هر دو صورت آدم در ملک ظاهر شد، پس آدم مرکب آمد از ملک و شیطان، یعنى از عقل و طبیعت؛ پس در هر که عقل غالب آمد، ملکى است بلکه بهتر از ملائکه است، اگر چه صورت انسان دارد و در هر که طبیعت غالب آمد، شیطانى است یا حیوان، بلکه از حیوان بدتر...

این بود مراتب ملک و ملکوت و این بود بیان کتاب اللّه و کلام اللّه، کتاب اللّه به صورت کلمه است و کلام اللّه به مثابه معنى کلمه و تمامى کلمه به صورت معنى باشد. پس مجموع هر دو یک کلمه است، اسامى بسیار دارد؛ زیرا که جمله اسامى وى است، اما اسم او یکى است که آن را اسم اعظم و اسم اعلى مى‏گویند و آن اسم رب است؛ پس اگر این کلمه موجودات را به درخت تشبیه کنى، میوه این درخت موجودات، آدمى دانا است و آدمى دانا را هم کلمه گویند؛ زیرا که هر چه درخت دارد، میوه درخت هم دارد، پس آدمى دانا میوه درخت موجودات باشد.

و اگر این کلمه موجودات را به انسان تشبیه مى‏کنى، دل این انسان موجودات هم، آدمى دانا است، پس آدمى دانا دل موجودات باشد.

بعضى گفته‏اند که انسان کامل هم کتاب اللّه هم کلام اللّه است؛ زیرا که انسان کامل مجموع هر دو عالم است و بعضى گفته‏اند که انسان کامل کتاب اللّه است و سخن انسان کامل، کلام اللّه است.

شما خود انصاف دهید که براى رسیدن به نقطه با عظمت کمال، آیا راهى به جز پاکى از آلودگى‏ها و آراسته شدن به حسنات وجود دارد؟

به قول پیر روشن ضمیر، مرحوم الهى قمشه‏اى:

[إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ‏] «7».

سرپرست و دوست شما فقط خدا و رسول اوست و مؤمنانى [مانند على بن ابى‏طالب‏اند] که همواره نماز را برپا مى‏دارند و در حالى که در رکوعند [به تهیدستان‏] زکات مى‏دهند.

به نظر مفسرین عامه و خاصه، این آیه در شأن امیرمؤمنان، قلب عارفان، حضرت على بن ابیطالب علیه السلام نازل شده است، خداوند بزرگ به پا داشتن نماز را از ویژگى‏هاى آن حضرت شمرده و آن را به عنوان علامت و نشانه آن محور ایمان قرار داده است‏ «8»؛ در متن آیه شریفه مى‏خوانیم:

همانا همه کاره شما تنها خدا و رسول و آن گرویدگانى هستند که نماز را بپا داشته و در حال رکوع اداى زکات مى‏کنند!

تمسّک به کتاب و اقامه نماز

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَاناً وَعَلى‏ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ* رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذلِکَ لِمَنْ خَشِىَ رَبَّهُ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ‏] «9».

مؤمنان، فقط کسانى هستند که چون یاد خدا شود، دل‏هایشان ترسان مى‏شود، وهنگامى که آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان مى‏افزاید، و بر پروردگارشان توکل مى‏کنند.* هم آنان که نماز را برپا مى‏دارند و ازآنچه به آنان روزى داده‏ایم، انفاق مى‏کنند.

[وَ الَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ‏] «10».

و آنان که به کتاب [آسمانى‏] چنگ مى‏زنند [و عملًا به آیاتش پاى بندند] و نماز را بر پا داشته‏اند [داراى پاداشند] یقیناً ما پاداش اصلاح گران را ضایع نمى‏کنیم.

در این آیه دو موضوع ریشه‏دار و یک نتیجه مورد بحث است: تمسّک به کتاب و اقامه نماز.

وامّا نتیجه مصلح شدن انسان به خاطر اتصال به آن دو موضوع، تمسّک به کتاب خدا که نقشه جامع الهى براى هدایت انسان به سوى هر خیر و کمالى است. قرآنى که درمان دردها، علاج امراض، حلال مشکلات، رافع نیازها و راهبر انسان به سوى خداست.

و این الصاق و اتصال، حاصل نمى‏شود مگر با رعایت سه برنامه:

1- قرائت قرآن‏

2- فهم قرآن‏

3- عمل به قرآن‏

چون کسى به قرائت و خواندن قرآن مجید برخیزد و براى فهم این کتاب مجاهده کند و در عمل به آیات آن بکوشد و بر این راه ثابت قدم باشد، مصداق واقعى متمسّک به کتاب است.

در شرح حدیث چهاردهم کتاب «مصباح الشریعة»- به خواست حضرت الهى- توضیح بسیار مفصل و قابل توجهى دراین باب خواهد آمد.

آرى، از خصوصیات مهم مؤمن، تمسّک به کتاب و اقامه نماز است، چون عبد در مسیر قرآن و نماز قرار گرفت، مصلح خواهد شد، به این معنى که در مرتبه اول در اصلاح خویش و سپس اصلاح زن و فرزند، آن گاه اصلاح جامعه برخواهد آمد و اجر چنین مصلحى- که اصلاح‏گرى او از قرآن و نماز سرچشمه گرفته- ضایع نخواهد شد.

این چنین انسان، در پیشگاه خداوند مهربان از اعتبار و قیمت خاصى برخوردار است و انسانى است که به توفیق حضرت دوست، خیر دنیا و آخرتش تأمین است.

تمسّک به کتاب، نتیجه عشق به قرآن و عشق به قرآن نتیجه معرفت انسان به کتاب خداست.

معرفت، مولد همت و عشق است و عشق و همت، مولد حرکت و عمل است؛ پیروز و بهروز، انسانى است که در این عشق استوار و ثابت قدم است.

[إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ‏] «11».

مسلماً کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، و نماز را به پا داشتند، و زکات پرداختند، براى آنان نزد پروردگارشان پاداشى شایسته و مناسب است، و نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین مى‏شوند.

[فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ نُفَصِّلُ‏ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ‏] «12».

پس اگر [از پیمان شکنى، قطع رحم، کفر و شرک‏] توبه کنند و نماز را بر پا دارند و زکات بپردازند، برادران دینى شمایند و ما آیات خود را براى گروهى که [واقعیات را] مى‏دانند، به صورت‏هاى گوناگون بیان مى‏کنیم.

[إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسى‏ أُولئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ‏] «13».

آباد کردن مساجد خدا فقط در صلاحیت کسانى است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز را بر پا داشته و زکات پرداخته و جز از خدا نترسیده‏اند؛ پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند.

آیاتى که ذکر شد، نمونه هایى از آیات کتاب خداست که نماز را به عنوان یکى از خصوصیات بارز مردم مؤمن معرفى کرده‏است؛ قسمت دیگرى از آیات کتاب خدا که همین هدف را دنبال کرده، برابر با نام سوره‏ها و شماره آیات بدین قرار است:

انعام، 92؛ توبه، 71؛ رعد، 42؛ ابراهیم، 31؛ حج، 35- 41؛ مؤمنون، 2؛ نور، 37؛ نمل، 3؛ لقمان، 4؛ فاطر، 18- 19؛ شورى، 38؛ بینه، 5؛ معارج، 23؛ روى هم رفته در حدود بیست و پنج آیه در سوره‏هاى مختلف قرآن، نماز را از نشانه‏هاى مردم با ایمان و انسان‏هاى شایسته قرار داده و بر مبناى این آیات، اگر مرد و زنى از حوزه با عظمت نماز بى‏بهره باشند، باید گفت که از مدار ایمان واقعى خارج و از مراتب عالى الهى و انسانى دورند و اینان همان مردمى هستند که خداوند در قرآن مجید به خاطر عدم ایمان و ضعف عمل از آنان تحت عناوین انعام، شردواب، فاسق و اصحاب نار یاد کرده است!!

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بقره (2): 2- 3.

(2)- ماعون (107): 4.

(3)- معارج (70): 19- 23.

(4)- بقره (2): 3.

(5)- بقره (2): 177.

(6)- دین و تمدن: 1/ 66.

(7)- مائده (5): 55.

(8)- تفسیر القمى: 1/ 170، تفسیر العیاشى: 1/ 328، حدیث 139؛ تفسیر الکشاف: 1/ 682؛ التفسیر الکبیر: 12/ 31؛ مجمع البیان: 3/ 263.

(9)- انفال (8): 2- 3.

(10)- اعراف (7): 170.

(11)- بقره (2): 277.

(12)- توبه (9): 11.

(13)- توبه (9): 18.