رغبت به حق‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» رغبت به حق‏

رغبت به حق، یا به تعبیر روشن‏تر، شوق به یار و عشق به معشوق و حبّ به محبوب از آنِ کسانى است که او را شناخته باشند. و هر چه شناخت و معرفت بیشتر باشد عشق آتشین‏تر، شعله شوق تیزتر و درجات محبّت بیشتر است.

عشق و رغبت انبیا و ائمّه و اولیا به آن جناب فوق تصوّر انس و جنّ است، چرا که انبیا و ائمّه و اولیاى الهى حضرت او را به او شناختند، و این شناخت و معرفت باعث شد که هستى آنان در عشق محبوبشان فنا شود.

سرمایه واقعى انسان همین عشق و رغبت به حق است. عشق پر و بال پرقوّتى است که انسان مى‏تواند با آن به هدف اعلا و مقصد اسنى برسد و بلکه مى‏توان گفت: انسان در این عرصه هستى جز عشق چیزى ندارد.

کَیْفَ یُنْکَرُ الْعِشْقُ و ما فِى الْوُجُودِ إلّاهُوَ، وَلَولاهُ ما ظَهَرَ ما ظَهَر و ما ظَهَرَ فَمِنَ الْحُبِّ ظَهَرَ وَبِالْحُبِّ ظَهَرَ وَالْحُبُّ سارٍ فیهِ، بَلْ هُوَ الْحُبُّ کُلُّهُ.

به هیچ عنوان نمى‏توان به انکار عشق برخاست، که در دار هستى جز عشق وجود ندارد، اگر عشق نبود چیزى لباس هستى نمى‏پوشید، آنچه تجلّى کرده از عشق است و به عشق است، عشق در او سارى است، بلکه تمامش عشق است.

امام على علیه السلام فرمود:

عَرَفْتُ اللّهَ بِاللّهِ وَعَرَفْتُ ما دُونَ اللّهِ بِنُورِ اللّهِ. «1»

خدا را به خدا شناختم، و ما سواى او را به کمک نور او معرفت پیدا کردم.

در سخن دیگر است:

عَرَفْتُ رَبّى بِرَبّى. «2»

پروردگارم را به خودش شناختم.

و همان جامع فضایل و دارنده کمالات و آیینه اسما و صفات فرمود:

ما رَأیْتُ شَیْئاً إلّاوَرَأیْتُ اللّهَ قَبْلَهُ وَمَعَهُ وَبَعْدَهُ. «3»

چیزى را ندیدم جز این که خدا را قبل از او و با او و بعد از او دیدم.

شناخت اسما و صفات حق‏

انبیا وا ئمّه طاهرین و اولیاى کامل و کتب آسمانى به خصوص قرآن مجید راه شناخت او را که پایه رغبت و عشق است به انسان نمایانده‏اند، و در این زمینه نقطه عذرى براى کسى بر جا نگذاشته‏اند.

راه شناخت او، توجه به اسما و صفات و عمق مفاهیم اسما و صفات اوست.

این اسما و صفات در بیش از دو هزار آیه قرآن ودر دعاها به خصوص جوشن کبیر و در معارف الهیّه و روایات وارده از ائمّه علیهم السلام آمده است. معرفت به این صفات مولّد عشق آتشینى است که انسان بر اثر حرارت آن حرکت‏هاى عالى عبادى، پیدا مى‏کند و به رشد و کمال مى‏رسد و در جمال دلآراى محبوب فانى گشته، بقاء باللّه پیدا مى‏کند.

طىّ این راه را براى تمام بندگانش میسّر فرموده، و ابتداءً کسى را از پیمودن این راه محروم نمى‏نماید، مگر این که خود انسان بر اثر کثرت گناه خود را محروم و ممنوع نماید.

شناخت خدا در کلام شیخ بهایى‏

عارف معارف، شیخ بهایى مى‏گوید:

«حق تعالى چون آدمى را آفرید قابلیّت آنش داد که او را بشناسد، پس از هر صفت بى‏پایان خود اندک اندک در وى تعبیه کرد، تا از این اندک آن بسیار و بى‏نهایت را تواند فهم کردن، چنانچه از مشتى گندم انبارى را و از کوزه آبى جویى را، اندکى بینایى داد تا نموده شود که همه بینایى چه چیز است، و همچنین شنوایى، و دانایى و قدرت الى ما لا نهایت، همچو عطّارى که از انبارهاى بسیار اندک در طبله‏ها کند و به دکّان آورده همچنان حنا و عود و شکر و عبیر و غیر آن تا آن طبله‏ها انموذج انبارها باشد. از این رو مى‏گویند:

وَما اوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إلّاقَلیلًا» «4»

و از دانش و علم جز اندکى به شما نداده‏اند.

و مقصودْ علم تنها نیست، یعنى آن چنان که از علم اندکى دادم از هر صفت اندک اندک دادم، تا از این اندک آن بى‏نهایت معلوم شود.»

احصاى اسماى الهى‏

بیان تمام اوصاف و اسماى حق از عهده این جزوه خارج است. براى نمونه به ذکر روایت بسیار مهمّى که در کتب معتبره حدیث آمده قناعت مى‏کنم، باشد که از این رهگذر معرفت به او بیش از پیش شود، و عشق و رغبت به جنابش رو به تزاید رود.

رَوى‏ فى کتابِ التَّوحیدِ بِإسنادهِ عَن مولانا الصادقِ علیه السلام، عَن أبیه محمَّدِ بنِ علىٍّ، عن أبیهِ علىِّ بنِ الحسین، عن أبیهِ الحسینِ بنِ علىٍّ، عن أبیه علىِّ بن أبى طالبٍ علیه السلام‏ قال:

قال رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: إنَّ لِلّهِ تبارکَ وتَعالى‏ تِسْعَةً وَتِسْعینَ اسْماً، مِائَةً إلّا واحِداً، مَنْ أحصاها دَخَلَ الْجَنَّةَ وَهِىَ:

اللّهُ، الْواحِدُ، الْأحدُ، الصَّمَدُ، الْأوَّلُ، الْآخِرُ، السَّمیعُ، الْبَصیرُ، القَدیرُ، الْقاهِرُ، الْعَلِىُّ، الْاعْلى‏، الباقى، الْبَدیعُ، البارى، الْأکْرَمُ، الظّاهِرُ، الْباطِنُ، الْحَىُّ، الْحَکیمُ، الْعَلیمُ، الْحَلیمُ، الْحَفیظُ، الْحَقُّ، الْحَسیبُ، الْحَمیدُ، الْحَفِىُّ، الْرَّبُّ، الْرَّحْمنُ، الْرَّحیمُ، الْذّارى، الْرّزّاقُ، الْرَّقیبُ، الْرَّؤُوفُ، الْرّائى، الْسَّلامُ، الْمُؤْمِنُ، الْمُهَیْمِنُ، الْعَزیزُ، الْجَبّارُ، الْمُتَکَبِّرُ، السَّیِّدُ، الْسُّبُّوحُ، الْشَّهیدُ، الْصادِقُ، الْصانِعُ، الْطاهِرُ، الْعَدْلُ، العَفُوُّ، الْغَفُورُ، الْغَنىُّ، الْغِیاثُ، الْفاطِرُ، الْفَرْدُ، الْفَتّاحُ، الْفالِقُ، الْقَدیمُ، الْمَلِکُ، الْقُدُّوسُ، القَوِىُّ، القَریبُ، القَیُّومُ، القابِضُ، الباسِطُ، قاضِى الْحاجاتِ، المجیدُ، المَوْلى‏، المَنَّانُ، المُحیطُ، الْمُبینُ، الْمُقیتُ، الْمُصَوِّرُ، الْکَریمُ، الْکبیرُ، الْکافى، کاشِفُ الضُّرِّ، الْوَتْرُ، النُّورُ، الْوهّابُ، الْناصِرُ، الْواسعُ، الْوَدُودُ، الْهادى، الْوَفِىُّ، الْوَکیلُ، الْوارِثُ، الْبَرُّ، الْباعِثُ، التَّوّابُ، الْجَلیلُ، الْجَوادُ، الْخَبیرُ، الْخالِقُ، خَیرُالنّاصِرینَ، الدَّیّانُ، الْشَّکُورُ، الْعَظیمُ، اللَّطیفُ، الشّافى. «5»

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: خداى متعال را نود و نه اسم است، هر که آنها را احصا کند داخل بهشت شود. آنها عبارتند از: اللّه ...

احصاى اسماى الهى در کلام شیخ صدوق‏

صدوق بزرگوار در ذیل این حدیث با عظمت مى‏گوید:

«احصا به معناى احاطه به این اسما و آگاهى از معانى ملکوتى و آسمانى‏ آنهاست، معناى احصا شمردن آن با انگشت یا به تسبیح نیست.»

معلوم است که شمردن تنها براى انسان اثرى ندارد، این توجه به معانى آن است که در مغز و قلب و روح اثر مى‏گذارد و به انسان نسبت به تمام شؤون زندگیش جهت مى‏دهد.

مثلًا توجه به عمق معناى رب که نمایشگر مالکیّت حقیقى حق بر هستى، و مربّى بودن آن جناب نسبت به تمام موجودات است، انسانى را از بند طواغیت درونى و برونى آزاد کرده، و از افتادن در دام مکتب‏هاى ضدّ الهى حفظ مى‏کند.

فیض بزرگوار از سیّد فضل اللّه راوندى در «شرح شهاب» نقل مى‏کند که: احصا به معناى تحمّل و انجام کار است به اندازه توان و قدرت، بنابراین معناى گفتار رسول الهى این مى‏شود که: هر کس به اندازه قدرتش در عقیده و اخلاق و عمل، معانى این اسما را تحمّل کند و بر آن استقامت ورزد وارد بهشت مى‏شود. «6» و نیز آن مرد بزرگ در ذیل جملات بالا در کتاب پرقیمت‏ «علم الیقین» «7» مى‏فرماید:

«احصا یعنى آراستن نفس به معانى این اسما به اندازه قدرت و طاقت، و این واقعیّت همچون گفتار رسول حقّ است که مى‏فرمود:

تَخَلَّقُوا بِأخْلاقِ اللّه. «8»

به اخلاق الهى آراسته شوید.»

و گرنه اگر کسى بدون توجه به معانى این اسما و نقش بستن حقایقش در وجود خود یک میلیون بار هم بر زبان جارى کند مانند حیوانى است که آوازش دهند و او از آن آواز معنایى درک نکند و غیر صدا و صوت چیزى نشنود، چنانکه خداوند عزیز در قرآن مجید مى‏فرماید:

وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لَا یَسْمَعُ إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لَا یَعْقِلُونَ» «9»

داستان [دعوت کننده‏] کافران [به ایمان‏]، مانند کسى است که به حیوانى [براى رهاندنش از خطر] بانگ مى‏زند، ولى آن حیوان جز آوا و صدا [آنهم آوا و صدایى که مفهومش را درک نمى‏کند] نمى‏شنود. [کافران، در حقیقت‏] کر و لال و کورند، به همین سبب [درباره حقایق‏] اندیشه نمى‏کنند.

احصاى اسماى الهى در کلام فیض‏

فیض بزرگوار در این زمینه از کتاب‏ «مقصد اسنى» نقل مى‏کند: «10» «کسى که جز شنیدن این الفاظ و فهم معناى لغوى آن و اقرار قلبى به این که این اسما و معانى اختصاص به حضرت اللّه دارد بهره‏اى نصیب او نیست، باید بداند که حظّ و بهره‏اش بسیار ناچیز، و سرمایه‏اش در این زمینه فوق العاده اندک است، درجه علمى و حالى او کم، و چیزى در اختیارش نیست که به آن فخر و مباهات کند.

شنیدن الفاظ غیر از سلامت قوه سامعه چیزى لازم ندارد، و این مسأله‏اى است که هر چهار پایى از آن نصیب دارد.

فهم معناى لغوى و این که این مفهوم براى این لفظ وضع شده، غیر از دانستن زبان عرب برنامه‏اى نمى‏خواهد، و این چیزى است که ادیب لغوى حتّى عرب بیابانى بى سواد و جاهل به حقایق داراست.

امّا اعتقاد به ثبوت این معانى براى حق، بدون این که کشف و شهودى نسبت به‏ این حقایق در باطن انسان دست دهد، مایه‏اى جز دانستن معنا و تصدیق آن لازم ندارد، که عموم مردم عوام حتّى کودکان از سلوک در این مرحله عاجز نیستند، چرا که وقتى لغتى را با معنایش به توده عوام یا کودکان ارائه کنند هم مى‏فهمند و هم معنا را براى مصداق تصدیق مى‏کنند.

متأسّفانه اکثر اهل علم بیش از این درجه را دارا نیستند، و باید گفت هر کس در این زمینه در جا بزند و بالنسبه به اهل حال و آنان که به قلّه کمال رسیدند نقص دارد و از سرمایه‏اى عظیم و مایه‏اى سنگین محروم است.

مراتب معرفت اسماى الهى‏

بهره اهل حال و آنان که دل به محبوب داده‏اند و قصدى جز حضرت او ندارند و از تقواى بسیار بالا برخوردارند و چون ماهى در دریا در علم و عمل و اخلاق و صفا و وفا و کرامت و عبادت و خدمت به خلق غرقند، بر سه مرتبه است:

1- معرفت این معانى براساس مکاشفه و شهود، که نتیجه صفاى باطن بر اثر علم و عبادت و تقواست. معرفتى که با برهان محکم، برهانى که خطا در آن راه ندارد نصیب آنان شده، در حدّى که آن معانى همچون خورشید وسط روز در جانشان تجلّى دارد، و آن را با صفات باطن نه با احساس ظاهر درک مى‏کنند، و با چشم قلب نه با چشم سر مى‏بینند، و چقدر فرق است بین این گونه توجه به معانى این اسما و توجهى که از طریق تقلید از پدران و معلّمان براى انسان حاصل مى‏شود.

2- درک عظمت صفات جلال، به صورتى که از توجّه به عظمت اسما و صفات، شوق و عشق عجیبى در دل آنان پدید مى‏آید، شوقى که محرّک آنان به متّصف شدن به آن صفات است تا از طریق آن به اوج قرب معنوى برسند و شبیه به ملائکه مقرّب حق گردند.

3- کسب اتّصاف به عمق معانى صفات و آراسته شدن به زیبایى‏هاى اسماى‏ محبوب، تا جایى که موصوف به عبد ربّانى و انسان الهى گردند، و رفیق و همراه و همراز ملأ اعلى شوند و بر بساط قرب دوست تا ابد جاى گیرند. این منزل که منزل سوم است محصول مرتبه دوم که درک عظمت صفات و انبعاث شوق و عشق است مى‏باشد.»

هیچ کسى به خویشتن ره نبرد به سوى او		بلکه به پاى او رود هر که رود به کوى او
پرتو مهر روى او تا نشود دلیل جان‏		جان نکند عزیمت دیدن مهر روى او
دل کشش نمى‏کند هیچ مرا به سوى او		تا کششى نمى‏رود روى دلم به سوى او
تا که نَبُد از او طلب طالب او کسى نشد		این همه جستجوى ما هست ز جستجوى او
هست همه دل جهان در سر زلف او نهان‏		هر که دلى طلب کند گو بطلب ز کوى او
بس که نشست روبرو با دل خوپذیر من‏		دل بگرفت جملگى عادت و خلق و خوى او