اصولًا لفظ شیطان چنان که در آیات مربوط به حضرت آدم توضیح داده شد به معناى موجود دور از حق و حقیقت، انجام دهنده کارهاى نامناسب، وجودى پلید و خبیث و بدطینت و سرپیچ و نافرمان نسبت به قوانین و دستورات خداست چه این که این موجود انسان باشد یا پرى یا حیوان، و یا دیو و عفریت.

شیاطین در آیه مورد شرح و توضیح احتمال دارد شیاطین انسى و جنى هر دو باشند.

اینان با تعلیم دادن سحر به مردم یعنى علمى که عموماً به زیان مردم به کار گرفته مى‏شد، مردان و زنان و جوانان و خانواده‏ها و حتى جامعه را دچار مشکلات گوناگون مى‏کردند، و از طرفى به عقاید و افکار و اندیشه‏ها و بخصوص دین مردم و وحدت جامعه ضربه مى‏زدند، و از این راه هم خود دچار گناه بزرگى مى‏شدند و هم دیگران را به عرصه ظلمانى گناه و معصیت که عاقبتى جز خوارى دنیا و عذاب آخرت ندارد مى‏کشانیدند.

سحر

سحر در لغت به معناى فریب دادن، جادو کردن، ربودن دل، باطل را به صورت حق جلوه دادن، فساد و تباهى آمده است.

این علم در زمان موسى‏بن‏عمران در اوج خود قرار داشت تا جائى که ساحران آن زمان قاطعانه به فرعون وعده دادند ما در مبارزه با موسى یقیناً به پیروزى دست خواهیم یافت.

و در زمان سلیمان بخصوص در شهر بابل رواج دوباره پیدا کرد تا جائى که به دست شیاطین و شاگردانشان به عنوان ابزارى مؤثر بر ضد مردم به کار گرفته شد.

صاحب المیزان درباره علم سحر و علومى که هم‏مرز یا در پایه علم سحر است مى‏نویسد:

علومى که از عجائب و غرائب آثار بحث مى‏کند بسیار است، بطورى که نمى‏توان در تقسیم آنها ضابطه‏اى کلى دست داد، لذا در این بحث معروف‏ترین آنها را که در میان متخصصین آنها شهرت دارد نام مى‏بریم:

1- یکى از آنها علم سیمیاست، که موضوع بحثش هماهنگ ساختن و خلط کردن قواى ارادى با قواى مخصوص مادى است، و ثمره‏اش براى دست‏یابى وتحصیل قدرت در تصرفات عجیب و غریب در امور طبیعى که یکى از اقسام آن تصرف در خیال مردم است، که آن را سحر دیدگان مى‏نامند، و این فن از تمامى فنون سحر مسلم‏تر و صادق‏تر است.

2- علم لیمیاست، که از کیفیت تاثیرهاى ارادى در صورت اتصالش با ارواح قوى و عالى بحث مى‏کند، که مثلًا اگر اراده من متصل و مربوط شد با ارواحى که موکل ستارگان‏اند چه حوادثى مى‏توانم پدید آورم؟ و یا اگر اراده من متصل شد به ارواحى که موکل بر حوادث‏اند. و بتوانم آن ارواح را مسخر خود کنم و یا اگر اراده‏ام متصل با اجنه شد و توانستم آنان را مسخر خود کنم و از آنان کمک بگیرم چه کارهائى مى‏توانم انجام دهم؟ که این علم را علم تسخیرات نیز مى‏گویند.

3- سوم علم هیمیا، که در ترکیب قواى عالم بالا با عناصر عالم پائین بحث مى‏کند تا از این راه به تأثیرهاى عجیبى دست یابد و آن را علم طلسمات نیز مى‏گویند. چون کواکب و اوضاع آسمانى با حوادث مادى زمین ارتباط دارند، همان طورى که عناصر و مرکبات و کیفیات طبیعى آنها اینطورند.

پس اگر اشکال و یا بگو نقشه آسمانى که مناسب با حادثه‏اى از حوادث است با صورت و شکل مادى آن حادثه ترکیب شود آن حادثه پدید مى‏آید، مثلًا اگر بتوانیم در این علم به آن شکل آسمانى که مناسب با مردن فلان شخص یا زنده ماندنش و یا باقى ماندن فلان چیز مناسب است، با شکل و صورت خود این نامبرده‏ها ترکیب کنیم منظور ما حاصل مى‏شود، یعنى اولى مى‏میرد، دومى زنده مى‏ماند، و سومى بقا مى‏یابد و این معناى طلسم است.

4- علم ریمیا است و آن علمى است که از استخدام قواى مادى بحث مى‏کند تا به آثار عجیب آنها دست یابد به طورى که در حس بیننده آثار خارق‏العاده‏اى در آید و این را شعبده هم مى‏گویند. «1»

آموختن این علوم براى زیان زدن به مردم چه زیان به جسم و جانشان چه زیان به آبرو و مالشان از دیدگاه اسلام حرام قطعى و گناه دست‏اندرکارش مساوى با کفر است.

آموزش سحر براى ابطال سحر

اگر راهى براى ابطال سحر ساحران جز آموختن این علم در میان نباشد در صورتى که انسان آراسته به ایمان و تقوا باشد، و در فضائى به سر برد که از اطمینان به خود که آن را جز در ابطال سحر به کار نمى‏گیرد مطمئن باشد آموختنش کار غیر شرعى نیست، بلکه لازم است مدتى را هزینه به دست آوردن این علم کند، و آن را براى دفع و رفع زیان از خیمه حیات مردم به کار اندازد، چنان که دو فرشته حق هاروت و ماروت از جانب حضرت پروردگار مأموریت داشتند این علم را براى مبارزه با ساحران به تعدادى از بابلیان بیاموزند و موکداً به آنان بگویند:

ما براى شما جنبه آزمایش و امتحان داریم و این امتحان به این است که این علم براى دفع زیان بکار رود تا نزد حق نمره قبولى آورید، و اگر جز این باشد مردود شده و به رسوائى دنیا و عذاب آخرت دچار خواهید شد.

دانش مایه آزمایش است:

توجه به این نکته که تفصیلش در آیات قرآن و روایات اهل بیت آمده لازم است که هر نوع دانشى و هر گونه نعمتى، و هر موقعیتى و حتى شکل و قیافه در این دنیا براى انسان جنبه آزمایش و امتحان الهى دارد.

کسى که دانش، یا مال، یا آبرو، یا نعمت، یا صورت ظاهر خود را هماهنگ با خواسته‏هاى حق در راه مثبت به کار گیرد، و به این وسیله به رشد و کمال خود و سعادت دنیا و آخرت خویش و کمال سعادت دیگران بیفزاید قطعاً از آزمایش پیروز و رستگار بیرون آمده و شایسته پاداش و رحمت خدا شده است، و اگر آنچه در اختیار دارد هزینه هوا و هوس و شهوات و مطامع شیطانى و حالات حیوانى خود کند، و از دیگران هم در این زمینه‏ها براى تأمین لذات نامشروع خود سوء استفاده کند در امتحان مردود شده و خود و هر که را در این جهت براى او کارگرى کرده مطرود رحمت حق قرار داده و از فیوضات الهیه محروم نموده، و به خزى دنیا و عذاب آخرت گرفتار کرده است.

حرمت انتخاب سحر به عنوان شغل‏

از آنجا اکثر نفوس از تقوا برخوردار نیستند و با اندک جاذبه مادى یا اجتماعى در مسیر انحرافى قرار مى‏گیرند، و با کمترین کینه و دشمنى به درگیرى و نزاع با مردم برمى‏خیزند و سحر و جادو در این زمینه‏ها کاربرد دارد و از جمله دانش‏هائى است که اکثراً مورد سوء استفاده واقع مى‏شوند، آئین پاک اسلام و فرهنگ سعادت‏بخش حضرت حق انتخاب سحر را به عنوان شغل ممنوع کرده و بر آن مارک و مهر حرمت زده است.

در این زمینه روایات بسیار مهمى امثال روایات زیر در کتاب‏هاى مهم حدیث نقل شده است.

عیسى بن شفقى که شغلش ساحرى بوده و از این راه معاش خود را تأمین مى‏کرده، و از طریق سحر و جادو از مردم پول مى‏گرفته بر حضرت صادق (ع) وارد شد و گفت: فدایت شوم حرفه من ساحرى است و درآمد روزانه و تأمین معاش و زندگى‏ام از این راه است و با این درآمد و پول جمع شده حج بجا آورده‏ام و خدا دیدار تو را بر من منت نهاده است و اکنون هم از این شغل و حرفه توبه کرده‏ام، آیا براى من راه خروجى از این گناه وجود دارد؟ امام صادق (ع) به او فرمود با این دانشى که دارى گره‏ها را از مشکلات مردم بگشاى و به کار اینان گره نزن. «2»

«قال رسول الله (علیهما السلام): ثلاثة لا یدخلون الجنة: مد من خمر، و مد من سحر، و قاطع رحم:» «3»

رسول خدا فرمود: سه نفر وارد بهشت نمى‏شوند: ادامه دهنده شراب خوارى، و ادامه دهنده حرفه سحر و جادوگرى، و قطع کننده با رحم و خویشان.

از امیرمؤمنان روایت شده:

«من تعلم شیئا من السحر قلیلا او کثیراً فقد کفر و کان آخر عهده بربه وحده ان یقتل الا ان یتوب:» «4»

کسى که چیزى از علم سحر را «براى تخریب زندگى مردم» بیاموزد یقیناً کافر شده، و پیوند و ارتباطش با پروردگارش به خاطر کار غیر شرعى‏اش قطع مى‏شود و باید به جرم آموختن این حرفه کشته شود یا به حقیقت توبه کند.

از حضرت صادق (ع) از پدرانش از امیرمؤمنان (ع) روایت شده که آن حضرت فرمود:

«نحن اهل بیت عصمنا الله من ان یکون فتانین، او کذابین، او ساحرین او زیافین فمن کان فیه شیئ من هذه الخصال فلیس منا و لا نحن منه:» «5»

ما اهل بیتى هستیم که خدا ما را از این که فتنه‏گر و دروغ‏گو یا جادوگر و متکبر و خودخواه باشیم حفظ کرده است، پس کسى که چیزى از این خصلت‏هاى زشت در او باشد از ما نیست و ما هم از او نیستیم.

یهود از حکم حرمت انتخاب سحر و جادو براى ضربه زدن به مردم که در تورات بیان شده بود کاملًا آگاه بودند و مى‏دانستند. که در تورات آمده:

«من اشترى السحر و ترک دین الله ماله فى الآخرة من خلاق:» «6»

کسى که جادوگرى را به قیمت رها کردن دین خدا بخرد در آخرت هیچ بهره و نصیبى نخواهد داشت.

این نکته بسیار مهم را نیز نباید از نظر دور داشت که میان آنچه از انبیا و اولیا و تربیت شدگان مکتب توحید و نبوت صادر مى‏شود و آنچه به دست شیاطین و تابعانشان از سحر و جادو و کهانت انجام مى‏گیرد تفاوت اصولى و ذاتى است.

معجزات و کرامات و خوارق عادات که نشأت گرفته از قدرت بى‏نهایت خدا است از افق وجود انبیا و اولیا به خواست حق ظهور مى‏کند و همه و همه زنجیرهاى معنوى هستند که انسان را به وسیله آنها به بهشت مى‏کشانند، و سحر و کهانت و شعبده بازى و امثال آنها همه و همه از شیاطین است که در حقیقت زنجیرهائى هستند که شیاطین به وسیله آنها مردم را به دوزخ مى‏برد، ذات معجزه از طریق هدایت و ذات سحر و جادو از راه ضلالت است، منشأ معجزه صفا وپاکى درون و ارتباط با نفس با حق و از افاضات رب به عبد است، و منشأ سحر و جادو کدورت و تاریکى نفس و آلودگى آن و نتیجه ارتباط با شیاطین است. «7»

عاقبت ساحر

تجربه تاریخ حیات انسان این حقیقت را به اثبات رسانیده و آیات قرآن و روایات هم آن را تأیید مى‏کند که هیچ خلاف‏کارى و عصیان‏گرى، و ستم پیشه‏اى که یکى از مصادیق آنها ساحر و جادوگر است عاقبت به خیر نشده، و زندگى بى‏دغدغه‏اى نداشته و نهایتاً دچار خسارت‏هاى دنیائى و آخرتى شده و گوى سعادت را از دست داده و به ویژه خود را در آخرت از هر گونه بهره و نصیب الهى و بهشتى محروم نموده است، و با این عمل زشت و کار ناپسندش خود را به عذاب ابد و دوزخ همیشگى فروخته است، چنان که قرآن مى‏فرماید:

ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ: «8»

براى ساحر و جادوگر در آخرت هیچ نصیبى نیست، و یقیناًبد چیزى است آنچه خود را به آن فروختند اگر آگاهى و معرفت مى‏داشتند.

باز بودن راه توبه بر ساحر

سحر و جادوگرى از گناهانى نیست که توبه نداشته باشد و راه جبران به رویش باز نباشد، و حضرت حق هم به مقتضاى کرم و لطف و احسان و رحمتش توبه ساحر را مى‏پذیرد و او را مورد عفو و مغفرت قرار مى‏دهد چنان‏که توبه ساحران زمان موسى را پذیرفت و آنان را مورد گذشت قرار داد و به درجات رفیعه معنوى رسانید.

ایمان و تقوا

بازگشت ساحر از شغل ساحرى و جبران گذشته‏اش با توبه واقعى و آراسته شدنش به ایمان و تقوا سبب پاداش مهم و بزرگى از جانب خدا است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- المیزان، ج 1، ص 367.

(2)- تهذیب ج 6، ص 364، ح 1043.

(3)- وسائل ج 17، ص 148، ح 22212.

(4)- قرب الاسناد ص 7.

(5)- تفسیر فرات کوفى 62.

(6)- جامع البیان طبرى ج 1، ص 534.

(7)- مواهب الرحمن ج 1، 360، به صورت اختصار.

(8)- بقره 102.