وجود مقدس حضرت صادق علیه السلام در این جملات، حالت نمازگزار را به وقت گفتن تکبیرة الاحرام بر دو صورت تصویر کرده:

1- حال توجه به این‏که در تمام عالم وجود، بزرگى جز حضرت حق وجود ندارد و عبد بر این مبنا دل به غیر خدا ندارد و تمام کشش‏ها و جذبه‏ها در برابر جذبه عشق او نسبت به عبد صفر و بى‏قدرت و ناتوان است و عبد در این حوزه جاذبه از آلودگى‏ها دور و به حسنات الهیه با تمام وجود آراسته است.

2- حال غفلت و بى‏خبرى و نسیان نسبت به حقیقت موضوع؛ در این حال، عبد و مکلف هنوز غرق در اوهام و خیالات و گرفتار تصویرهایى از امور مادى و شهوانى است و به درک عظمت و جلال و جبروت حضرت دوست نایل نشده و در کمال درماندگى و بیچارگى و کوچکى است و راهى به سوى قرب براى خود باز نکرده و گفتن او با نگفتنش یکى است!! 

امام صادق علیه السلام در این جملات زیبا و نورانى به هدایت بندگان برخاسته و آنان را در راهى قرار مى‏دهد که از عمل خود بهره ببرند و به حقایق وقایع دست یابند لذا نمازگزاران را به سوى تکبیرةالاحرام واقعى و دور ماندن از تکبیر قلابى و بى‏فایده دعوت کرده، مى‏فرماید:

به وقت تکبیرةالاحرام ما بین آسمان‏ها و زمین آنچه موجود وجود دارد و خود آسمان‏ها و زمین را، بسیار کوچک بدان و جز به عظمت و بزرگى حضرت دوست که جز عظمت او عظمتى اصلًا وجود ندارد توجه نداشته باش.

به حقیقت بدان که خداوند بزرگ که احاطه به تمام موجودات و وضع ظاهر و باطن آنان دارد، چون به وقت تکبیر به ذات قلبت بنگرد و ببیند روى دلت از مفهوم و حقیقت تکبیر به جاى دیگر است و گرفتار عارضه غفلت و نسیان و سهو از واقعیت هستى فریاد مى‏زند:

اى دروغگو! با من مکر و حیله مى‏کنى؟ به عزت و جلالم تو را از سه واقعیت عالى، به خاطر زنده نبودن تکبیرت محروم مى‏کنم:

1- شیرینى یادم را بر تو حرام مى‏کنم؛

2- از رسیدنت به مقام قرب جلوگیرى مى‏نمایم.

3- از این‏که به مناجات با من مسرور شوى تو را منع مى‏کنم!

اى عباد خدا! اى بندگان حضرت حق! اى دوستداران واقعیت! اى نمازگزاران! اى مسافران کوى محبوب! اى سالکان راه! شما را به خدا قسم عذابى براى عاشق از این سه عذاب بالاتر مى‏شود؟!!

الهى قمشه‏اى آن پروانه شمع جمال به پیشگاه مقدسش عرضه داشته:

در احادیث قدسیه آمده که خداوند به موسى بن عمران فرمود:

به فلان کس بگو: تو را دچار چنان بلایى کرده‏ام که ما فوق آن نیست. عرضه داشت: خداوندا! من او را بر بلایى ندیدم، خطاب رسید: لذت مناجاتم را از او گرفته‏ام! «1»!

آه و دریغ اگر حضرت مولا ما را از پیشگاه قدسش براند، واى اگر جناب او ما را از نظر بیندازد، وا اسفا اگر حضرت یار به هنگام تکبیر، قلب ما را در شغل دیگر ببیند!

خلاصه سخن حضرت صادق علیه السلام و توضیحى که اهل حال به این سخن داده‏اند، این است که به وقت تکبیر باید همه عالم و خود را فراموش کرده و موجودیت و هویت و شؤون خویش را در عظمت و جبروت حضرت او فنا نموده و حتى براى یک لحظه هم در پیشگاه او خود و همه عالم و عالمیان را ننگرى که این نگریستن عین گناه و محض توهین به حضرت یار است.

و این حال نه تنها در نماز باید رعایت شود که رعایت و تمرین آن در نماز به خاطر این است که در همه حال و در همه وقت و در هر شأنى رعایت گردد که این مقام، بالاترین مقام و نقطه عروج واصلان متقیان است.

در این مقام سخنى جز سخن خدا نیست و کارى جز محض خدا صورت نمى‏گیرد و هر لحظه عمر انسان پرارزش‏تر از تمام این جهان است و مقام حقیقى وحدت همین مقام است.

مقام وحدت در کلام طبسى‏

عارف نامدار مرحوم محمد طبسى که در قرن هشتم مى‏زیسته و از شیعیان خالص مولى الموحدین حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بوده در این زمینه مى‏گوید «2»:

قالَ اللّهُ تَعالى‏:

[کُلُّ شَیْ‏ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ‏] «3».

هر چیزى مگر ذات او هلاک شدنى است.

در وحدت، سالک و سلوک و سیر و مقصد و طلب و طالب و مطلوب نباشد؛ کل شى‏ء هالک.

و اثبات این سخن و بیان هم نباشد و نفى این سخن و بیان هم نباشد، نفى و اثبات متقابلانند و دویى مبدأ کثرت است.

آنجا نفى و اثبات نباشد و نفى نفى و اثبات اثبات هم نباشد و آن را فنا خوانند که معاد خلق با فنا باشد، هم چنان که مبدأ از عدم بود:

[کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ‏] «4».

همان گونه که شما را آفرید، [پس از مرگ به او] بازمى‏گردید.

و معنى فنا را حدى با کثرت است.

[کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ* وَ یَبْقى‏ وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ‏] «5».

همه آنان که روى این زمین هستند، فانى مى‏شوند.* و تنها ذات باشکوه و ارجمند پروردگارت باقى مى‏ماند.

فنا به این معنى هم نباشد، هر چه در نطق آید و هر چه در وهم آید و هر چه عقل به آن رسد جمله منتفى باشد.

[إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ‏] «6».

همه کارها به او باز گردانده مى‏شود.

بدان که فنا، فناى بنده باشد در حضور الهى که چون بنده از خود فانى شود، به حق باقى شود.

و فنا آن است که نفس خود را در بوته فنا بگذارى و از هر چه مادون اوست فانى شوى و سرت به حضرت حق باشد، چنانچه به هر طرف که نگرى او را بینى.

به قول فیض کاشانى:

و چون بنده از صفات خود فانى گشت و به کلیت حق را گشت، محال باشد که‏حق او را معیوب گرداند به مخالفات و عصمت آن باشد که بنده را از بنده بستاند تا در او قدرت خلاف کردن نماند.

و چون بنده فانى گشت از آنچه او راست باقى گردد به آنچه حق راست، چون این بقا از پس فنا پدید آید درست گردد که آن فنا حق بوده و بنده در آن فنا محمود بوده و آن فنا از غلبات حق بوده است و چون صفت فنا پدید آید از صفات خویش و فنا پدید نیاید به صفات حق، آن هواجس نفس باشد یا وساوس شیطان.

و برترین مقام آن باشد که بنده را نه بلا و نه نعمت از حق مشغول نگرداند و به هیچ وقت خدا را فراموش نکند و چون یاد او کند در وقت یاد کردن او، همه هستى را مقدار نماند، خلاف کردن را راه کجا ماند.

و باید که در عبادات مراد خویش نطلبى تا از حظ خویش فانى باشى، لکن بزرگداشت امر حق نگرى تا به حق باقى باشى.

و در معاملات به آمد خویش نجویى، تا از حظ خویش فانى باشى، لکن به آمد خلق نگرى تا به حظ غیر باقى باشى و باید که در سر بنده چندان بزرگداشت حق پدید آید که او را فراغت شغل غیر حق نماند.

و چون بنده فانى گردد از حظوظ خویش و فانى گردد از دیدن ذهاب حظوظ و فانى گردد از دیدن و نادیدن ذهاب حظوظ، باقى گردد به دیدن آنچه از حق است و آنچه حق راست، داند که من او را ام و همه کون او راست و مالک در ملک خویش هر چه خواهد کند، چون این بدید همه خصومت و منازعت از میانه برخیزد.

و بداند هر چه از حق آید همه حق است و جز موافقت، روى ندارد و خلاف ازمیانه برخیزد، همه تسلیم ماند بى‏خصومت و همه موافقت ماند بى‏خلاف. بقاى او به حق به این معنى باشد که حق را باشد، چنان که حق خواهد و چون بنده را نه مراد ماند نه اختیار، هر چه در او پدید آید مراد و اختیار حق باشد.

باید که از نظاره خویش و نظاره افعال خویش فانى گردى و صفت تو که موجودست هم چنان گردد که آن وقت که معدوم بود، از صفات بشریت کلى فانى باید شد تا به حق باقى گردى.

و فانى گشتن از صفات بشریت این باشد که معانى مذموم از تو برود.

و باقى گشتن به صفات الهى این باشد که صفات محمود در تو قائم شود و به توفیق و عنایت الهى این معنى میسر شود.

و بدان که: تا سر بنده به حق مشغول است غیر حق به آن سر راه نیابد و چون سر خویش به غیر حق مشغول کرد، سر او آلوده گشت و آلوده حق را نشاید.

ظاهر و باطن تکبیرةالاحرام‏

گفته شده به وقت گفتن تکبیرةالاحرام دست‏ها را به صورتى که روى دست به طرف قبله و پشت دست به سوى پشت سر باشد تا محاذى دو گوش بردارید.

اهل دل در معناى این عمل گفته‏اند:

تمام ما سوى اللّه را بر پشت دست بگذار و به قدرت و حول و قوه الهى از جاى بردار و از دل برکن و از جان ریشه‏کن نما، سپس تمام آن‏ها را به پشت سر بریز؛ به نحوى که در مقابلت چیزى از ماسوا نماند و به خصوص با کمک گرفتن از حضرت دوست شیطان را در پشت سر با زنجیر نفى ابد به بند آر که نه در نماز و نه در غیر آن به تو دست پیدا نکند و روى دست را به عنوان نمونه‏اى از روى هستى و وجود خویش که به تمام معنى خالى و تهى است، براى گدایى از محضر حضرت او به‏طرف او نگاهدار و با توجه جامع و کامل و با قلبى مملو از عشق و نشاط و با دلى پر از اخلاص و صفا و با حالى متصل به ملکوت و با چشمى گریان و دلى بریان و خضوع و خشوع و در کمال وقار و ادب و طمأنینه بگو: «اللَّه أکبر».

آرى، در حال گفتن تکبیر از تمام گذشته‏ات نادم و شرمسار و نسبت به آینده‏ات غرق امید باش و با اعتراف قلبى به گناه و پاک کردن آیینه قلب از وساوس شیطانى وارد حرم قدس و پیشگاه با عظمت حضرت او شو که تکبیرةالاحرام مقدمه ورود و علت رسیدن به درگاه و کلید بازکننده در رحمت دوست است.

«اللّه اکبر»، یعنى این‏که از علایق رَستم و دل به درگاه تو بستم و از بند تمام معاصى جستم و قلب شیطان پلید براى همیشه خستم؛ در حقیقت نیت مُکبّر باید این باشد که اکنون مى‏خواهم این حیثیت ناقابل و هویت ناچیز خود را نثار راه دوست کنم و آنچه خاطرخواه آن جناب است آن نمایم و توسن بندگى را در میدان خضوع و خشوع بتازانم و در ساحت کبریایى و عشق او جان بازم که:

ألصَّلوةُ قُرْبانُ کُلٍّ تَقىٍ‏ «8».

نماز مایه تقرب هر انسان پرهیزکارى است.

و به خاطر همین است که قبل از تکبیرةالاحرام، دعاى قربانى خوانند و آن این آیه شریفه است:

[وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ‏الْمُشْرِکِینَ‏] «9».

من به دور از انحراف و با قلبى حق‏گرا همه وجودم را به سوى کسى که آسمان‏ها و زمین را آفرید، متوجه کردم و از مشرکان نیستم.

یعنى چون با معرفت و شوق در عالم ملکوت در آید و مشاهده عظمت و جبروت حى لا یموت نماید و همهمه ملائکه گوش کند، خود را نیست و هستى خود را فراموش کند که خود را دیگر موجود نداند، بلکه معدوم و نابود خواند که:

[کُلُّ شَیْ‏ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ‏] «10».

هر چیزى مگر ذات او هلاک شدنى است.

آرى، به هنگام تکبیر اگر قدم معرفت و شوق و بال حال و ذوق نباشد، این همه حقیقت از آیه قربانى و تکبیر نصیب انسان نشود.