اگر کسى بخواهد به نحوى حقیقت اسلام و انسان و جهان را بشناسد، چاره‏اى جز مراجعه به کتاب الهى ندارد.

در این کتاب جاوید، آنچه آمده هماهنگ با تمام شؤون انسان و منطبق بر نظام احسن خلقت است.

مرا یاراى آن نیست که این حقیقت را توضیح دهم؛ بیایید این مسئله را با هم از قول مفسر بزرگ قرن مرحوم علامه طباطبایى از نظر بگذرانیم که در رساله «قرآن در اسلام» در بخش اول مى‏گوید:

با تأمل در چند مقدمه مى‏توان معنى واقعى اشتمال قرآن مجید بر برنامه زندگى بشر را دریافت:

نیل به سعادت هدف زندگانى انسان

1- انسان در زندگى خود هرگز هدفى جز سعادت و خوشبختى و کامروایى خود ندارد.

«خوشبختى و سعادت شکلى است از زندگى که انسان آرزوى آن را داشته، شیفته آن است، مانند آزادى و رفاهیت و وسعت معاش و جز آن‏ها».

و چنانچه گاهى افرادى را مى‏بینیم که از خوشبختى و سعادت خود روگردان مى‏باشند، مانند کسى که با انتحار به زندگى خود خاتمه مى‏دهد، یا از مزایاى زندگى اعراض مى‏کند، اگر در حال روحى‏شان دقیق شویم خواهیم دید که بواسطه عوامل ویژه‏اى، سعادت زندگى را در آنچه تعقیب مى‏کنند مى‏دانند؛ مثلًا کسى که خودکشى مى‏کند در اثر حمله و هجوم ناملایمات، راحتى خود را در مرگ مى‏بیندو مثلًا کسى که به زهد و ریاضت پرداخته، لذائذ مادى را بر خود تحریم مى‏کند، سعادت را در شیوه‏اى که پیش گرفته مى‏داند.

پس فعالیت زندگى انسان پیوسته براى دست یافتن به سعادت و پیروزى در آن راه مى‏باشد، خواه در تشخیص سعادت واقعى خود مصیب باشد یا مخطى.

فعالیت زندگانى با برنامه

2- فعالیت زندگى انسان هرگز بدون برنامه صورت نمى‏گیرد و این مسئله‏اى است بدیهى و اگر احیاناً خفا پیدا مى‏کند از کثرت وضوح است؛ زیرا در یک طرف انسان با خواست و اراده خود کار مى‏کند و در نتیجه تا کارى را به سبب شرایط موجود «کردنى» تشخیص ندهد به انجام دادن آن اقدام نمى‏کند، یعنى کار را به دنبال دستور علمى درونى انجام مى‏دهد و از طرف دیگر کارهایى را که انجام مى‏دهد براى «خود» یعنى براى رفع حوائجى که درک مى‏کند به وجود مى‏آورد و در نتیجه میان اعمال و افعال وى ارتباطى است مستقیم.

خوردن و نوشیدن و خواب و بیدارى و نشستن و برخاستن و رفتن و آمدن و غیر این‏ها هر کدام جایى و اندازه‏اى دارد، در حالى لازم و در حالى غیر لازم در شرایطى نافع و در شرایطى مضر مى‏باشد و در نتیجه انجام دادن هر کارى طبق دستورى است درونى که در درک انسان، کلیات آن ذخیره شده و به حسب انطباق به مورد، جزئیات آن تحقق مى‏پذیرد.

هر فرد از انسان در کارهاى فردى خود به منزله کشورى است که فعالیت‏هاى اهالى آن تحت قوانین و سنن و آداب معینى کنترل مى‏شود و قواى فعال این کشور موظفند که اعمال خود را اول با دستورهاى لازم الرعایه آن تطبیق نموده پس از آن انجام دهند.

فعالیت‏هاى اجتماعى یک جامعه نیز حال فعالیت‏هاى فردى را دارد و پیوسته یک نوع مقررات و آداب و رسومى که مورد تسلیم اکثریت افراد مى‏باشد باید در آن‏ها حکومت کند، وگرنه اجزاى جامعه به واسطه هرج و مرج در کم‏ترین وقت و کوتاه‏ترین فرصتى متلاشى خواهد شد.

نهایت اگر جامعه، جامعه مذهبى باشد حکومت از آن احکام مذهب خواهد بود و اگر جامعه غیر مذهبى متمدن باشد، فعالیت‏ها از قانون پیروى خواهد کرد و اگر جامعه غیر مذهبى و متوحش باشد آداب و رسومى را که حکومت فردى و مستبد وضع و تحمیل نموده، یا مراسمى را که در اثر برخورد و کسر و انکسار عقاید گوناگون در جامعه پیدا شده اجرا خواهد کرد.

پس در هر حال انسان در فعالیت‏هاى فردى و اجتماعى خود از داشتن هدفى گزیر ندارد و از تعقیب هدف خود از راهى که مناسب آن است و به کار بستن مقرراتى که برنامه کار است هرگز مستغنى نیست.

قرآن مجید نیز این نظر را تأیید نموده مى‏فرماید:

[وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ‏] «1».

براى هر گروهى قبله‏اى است که خدا گرداننده روى آن گروه به آن قبله است؛ پس [درباره قبله، نزاع و کشمکش نکنید و به جاى بحث و گفتگو] به جانب نیکى‏ها و کارهاى خیر پیشى جویید.

اساساً در قرآن، دین به راه و رسم زندگى اطلاق مى‏شود و مؤمن و کافر و حتى کسانى که اصلًا صانع را منکرند بدون دین نیستند؛ زیرا زندگى انسان بدون داشتن راه و رسمى خواه از ناحیه نبوت و وحى باشد، یا از راه وضع و قرارداد بشرى،

اصلًا صورت نمى‏گیرد، خداى متعال در وصف ستمگران که با دین خدایى دشمنى دارند از هر طبقه و صنف بوده باشند مى‏فرماید:

[الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ کافِرُونَ‏] «2».

هم آنان که مردم را همواره از راه خدا بازمى‏دارند و مى‏خواهند آن را [با وسوسه و اغواگرى‏] کج نشان دهند، و ایشان به روز قیامت کافرند.

وجه دلالت آیه این است که «سبیل اللّه» در عرف قرآن دین است و آیه شریفه دلالت دارد بر این که ستمکاران حتى آنان که به خدا معتقد نیستند دین خدا «دین فطرى» را با صفت تحریف اجرا مى‏کنند بنابراین برنامه زندگى که آنان اجرا مى‏کنند دین ایشان است.

برنامه آفرینش بهترین برنامه زندگى

3- بهترین و پابرجاترین راه و رسم زندگى آن است که آفرینش انسان به سوى آن هدایت کند، نه آنچه از عواطف و احساسات فرد یا جامعه سرچشمه گیرد.

هر یک از اجزاى آفرینش را مورد دقت و کنجکاوى قرار دهیم خواهیم دید که در هستى خود هدف و غایتى دارد که از نخستین روز آفرینش خود به سوى آن متوجه است و از مناسب‏ترین و نزدیک‏ترین راهى که به آن هدف منتهى مى‏شود به سوى هدف خود سیر مى‏کند و در اندرون و بیرون ساختمان خود با تجهیزاتى مجهز مى‏باشد که مناسب با هدف خودش و منشأ فعالیت‏هاى گوناگونش مى‏باشد، رویه آفرینش در هر آفریده جاندار و غیر جاندار همین‏گونه است.

مثلًا بوته گندم از همان روز نخستین پیدایش خود که در بستر خاک با نوک‏سرسبز خود از شکم دانه سر در مى‏آورد، متوجه پیدایش یک بوته گندم داراى سنبل‏هاى متعدد مى‏باشد و با قوایى که مجهز است اجزاى عنصرى را از زمین و هوا با نسبت ویژه‏اى گرفته، ضمیمه وجود خود ساخته روز به روز بزرگ‏تر و برومندتر مى‏شود و از حالى به حالى و از شکلى به شکلى منتقل مى‏شود تا به شکل بوته کامل داراى سنبل‏هاى متعدد در مى‏آید و در همانجا به سیر خود خاتمه مى‏دهد.

یک درخت گردو را نیز اگر مورد بررسى قرار دهیم، خواهیم دید که آن نیز از نخستین روز پیدایش متوجه هدفى مخصوص به خود مى‏باشد که یک درخت گردوى برومند و نیرومند مى‏باشد و براى رسیدن به آن راه مناسبى را با موجودى تجهیزات خود مى‏پیماید و ملازم روش زندگى خودش بوده هرگز روزى در تعقیب هدف خود مثلًا راه بوته گندم را نمى‏رود، چنان‏که بوته گندم نیز در تعقیب هدف خود روزى روش درخت گردو را اختیار نمى‏کند.

آفرینش انسان را به سعادت هدایت مى‏کند

همه انواع آفریده‏ها که جهان مشهود را تشکیل مى‏دهند، محکوم همین قاعده کلیه مى‏باشند و هیچ دلیلى نیست که نوع انسان از این قاعده «هر نوعى هدفى دارد که سعادتش در رسیدن به آن است و راهى مناسب تجهیزات وجودى خود به هدف خود دارد» مستثنى باشد بلکه تجهیزات وجودى انسان بهترین دلیل است بر این‏که انسان نیز مانند سایر انواع آفرینش هدفى دارد که متضمن سعادت اوست و مناسب تجهیزات وجودى خود راهى به هدف و سعادت خود دارد.

بنابر آنچه گذشت آفرینش ویژه انسان و هم چنین آفرینش جهان که انسان جزء غیرقابل تفکیک آن مى‏باشد، انسان را به سوى سعادت واقعى‏اش هدایت مى‏کند و مهم‏ترین و ریشه‏دارترین و پا برجاترین مقررات را که به کار بستن آن‏ها سعادت رابراى انسان تضمین مى‏کند به انسان گوشزد مى‏نماید.

خداى متعال در تأیید بحث گذشته مى‏فرماید:

[رَبُّنَا الَّذِی أَعْطى‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏] «3».

گفت: پروردگار ما کسى است که به هر موجودى، آفرینش [ویژه‏] او را [آن گونه که سزاوارش بود] به وى عطا کرده، سپس هدایت نمود.

و باز مى‏فرماید:

[الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّى* وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدى‏] «4».

آن‏که آفرید، پس درست و نیکو گردانید.* و آن‏که اندازه قرار داد و هدایت کرد.

و باز مى‏فرماید:

[وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها* فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها* قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها* وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها] «5».

و به نفس و آن‏که آن را درست و نیکو نمود،* پس بزه‏کارى و پرهیزکارى‏اش را به او الهام کرد.* بى‏تردید کسى که نفس را [از آلودگى پاک کرد و] رشد داد، رستگار شد.* و کسى که آن را [به آلودگى‏ها و امور بازدارنده از رشد] بیالود [از رحمت حق‏] نومید شد.

و باز مى‏فرماید:

 [فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ‏] «6».

پس [با توجه به بى‏پایه بودن شرک‏] حق‏گرایانه و بدون انحراف با همه وجودت به سوى این دین [توحیدى‏] روى آور، [پاى‏بند و استوار بر] سرشت خدا که مردم را بر آن سرشته است باش براى آفرینش خدا هیچ‏گونه تغییر و تبدیلى نیست؛ این است دین درست و استوار.

و باز مى‏فرماید:

[إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ‏] «7».

مسلماً دینِ [واقعى که همه پیامبرانْ مُبلّغ آن بودند] نزد خدا، اسلام است.

دین و روش زندگى پیش خدا تسلیم شدن است- در برابر اراده وى- یعنى در برابر آفرینش وى که انسان را به مقررات خاصى دعوت مى‏کند.

و مى‏فرماید:

[وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ‏] «8».

و هرکه جز اسلام، دینى طلب کند، هرگز از او پذیرفته نمى‏شود.

محصل آیات فوق و آیات دیگرى که به همین مضمون است، این است که خداى متعال هر یک از آفریده‏هاى خود از آن جمله انسان را به سوى سعادت و هدف آفرینش ویژه خودش از راه آفرینش خودش راهنمایى مى‏فرماید و راه واقعى براى انسان در مسیر زندگى همان است که آفرینش ویژه وى به سوى آن‏دعوت مى‏کند و مقرراتى را در زندگى فردى و اجتماعى خود باید به کار بندد که طبیعت یک انسان فطرى به سوى آن‏ها هدایت مى‏کند، نه انسان‏هایى که به هوى و هوس آلوده و در برابر عواطف و احساسات اسیر دست بسته مى‏باشند.

مقتضاى دین فطرى (طبیعى) این است که تجهیزات وجودى انسان مُلغى‏ نشود و حق هر یک از آن‏ها ادا گردد و جهازات مختلف و متضاد مانند قواى گوناگون عاطفى و احساسى که در هیکل وى به ودیعه گذارده شده تعدیل شده به هر کدام از آن‏ها تا اندازه‏اى که مزاحم حال دیگران نشود رخصت عمل داده شود.

و بالاخره در فرد انسان عقل حکومت کند، نه خواست نفس و نه غلبه عاطفه و احساس، اگر چه مخالف عقل سلیم باشد و در جامعه نیز حق و صلاح واقعى جامعه حکومت نماید نه هوا و هوس یک فرد تواناى مستبد و نه خواسته اکثریت افراد اگر چه مغایر حق و خلاف مصلحت واقعى جماعت باشد.

از بحث بالا نتیجه‏گیرى مى‏شود که زمان حکم در تشریع به دست خداست و جز او را نشاید که تشریع قانون و وضع مقررات و تعیین وظیفه نماید؛ زیرا چنان‏که روشن شد، تنها مقررات و قوانینى در صراط زندگى به درد انسان مى‏خورد که از راه آفرینش براى او تعیین شده باشد، یعنى علل و عوامل بیرونى و درونى انسان را به انجام دادن آن دعوت نمایند و آن را اقتضا کنند، یعنى خدا آن را خواسته باشد؛ زیرا مراد از این‏که خدا چیزى را مى‏خواهد این است که علل و شرایط انجام یافتن آن را به وجود آورده است، نهایت این‏که گاهى علل و شرایط طورى است که پیدایش جبرى چیزى را ایجاب مى‏کند، مانند حوادث طبیعى روزانه و در این صورت اراده را اراده تکوینى مى‏گویند و گاهى طورى است که اقتضا مى‏کند انسان عمل را از راه اختیار و آزادانه انجام دهد مانند خوردن و نوشیدن و در این صورت اراده را اراده تشریعى مى‏گویند، خداى متعال در چندین جا از کلام خود مى‏فرماید:

 [إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ‏]* «9».

فرمان و حکم فقط به دست خداست.

قرآن مجید دربردارنده برنامه زندگى‏

پس از روشن شدن این مقدمات باید دانست که قرآن مجید با رعایت این مقدمات سه‏گانه، یعنى با قطع نظر به این‏که انسان در زندگى خود هدفى دارد که باید در راه به دست آوردن آن در طول زندگى تلاش و کوشش نماید و این فعالیت بدون برنامه نتیجه‏بخش نخواهد بود، ولى این برنامه را باید از کتاب فطرت و آفرینش و تعلیم الهى فرا گرفت.

قرآن مجید با توجه به این مقدمات، شالوده برنامه زندگى انسان را به این نحو تعیین کرده است:

اساس برنامه خود را خداشناسى قرار داد و اعتقاد به یگانگى خدا را اولین اساس دین شناخت و پس از شناساندن خدا، معادشناسى- اعتقاد به روز رستاخیز که در آن پاداش و کیفر کردار نیک و بد انسان داده خواهد شد- را از آن نتیجه گرفت و اصل دیگر قرارداد و پس از آن پیغمبرشناسى را از معادشناسى نتیجه گرفت؛ زیرا پاداش اعمال نیک و بد بدون ابلاغ قبلى طاعت و معصیت و نیک و بد از راه وحى و نبوت صورت نمى‏بندد و آن را نیز اصل دیگر قرار داده سه اصل نامبرده:

اعتقاد به یگانگى خدا و اعتقاد به نبوت و اعتقاد به معاد را اصول دین اسلام شمرد.

پس از آن در مرتبه تالى اصول اخلاق پسندیده و صفات حسنه مناسب اصول‏سه‏گانه را که یک انسان واقع‏بین با ایمان باید واجد آن‏ها و متصف به آن‏ها باشد بیان نمود و پس از آن قوانین عملى که در حقیقت حافظ سعادت حقیقى و زاینده و پرورش دهنده اخلاق پسندیده و بالاتر از آن عامل رشد و ترقى اعتقادات حقه اصول اولیه مى‏باشند تأسیس و بیان داشت.

زیرا هرگز قابل قبول نیست کسى که در مسائل جنسى یا در دزدى و خیانت واختلاس مال و برداشتن کلاه مردم هیچ‏گونه بند و بارى ندارد، صفت عفت نفس داشته باشد، یا کسى که شیفته جمع‏آورى مال است و مطالبات مردم و حقوق واجبه مالى را نمى‏دهد با صفت سخاوت متصف شود، یا کسى که به عبادت خدا نمى‏پردازد و هفته و ماه به یاد خدا نمى‏افتد واجد ایمان به خدا و روز رستاخیز و داراى سمت بندگى باشد.

پس اخلاق پسندیده همیشه با یک رشته اعمال و افعال مناسب زنده مى‏ماند، چنان‏که اخلاق پسندیده نسبت به اعتقادات اصلى همین حال را دارند، مثلًا کسى که کبر و غرور و خودبینى و خودپسندى دارد، اعتقاد به خدا و خضوع در برابر مقام ربوبى را نباید از وى توقع داشت و کسى که یک عمر معنى انصاف و مروت و رحم و عطوفت را نفهمیده است، ایمانى به روز رستاخیز و قیامت نخواهد داشت.

خداى متعال در خصوص ارتباط اعتقادات حقه با عمل مى‏فرماید:

[إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ‏] «10».

حقایق پاک [چون عقاید و اندیشه‏هاى صحیح‏] به سوى او بالا مى‏رود و عمل شایسته آن را بالا مى‏برد.

اعتقاد پاک به سوى خدا صعود مى‏کند و عمل صالح بلندش مى‏کند یعنى درصعود اعتقاد کمک مى‏کند.

و در خصوص ارتباط اعتقاد به عمل مى‏فرماید:

[ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّواى‏ أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ‏] «11».

آن گاه بدترین سرانجام، سرانجام کسانى بود که مرتکب زشتى شدند به سبب این‏که آیات خدا را تکذیب کردند و همواره آن‏ها را به مسخره مى‏گرفتند.

ریشه‏هاى اصلى اسلام از دیدگاه قرآن

خلاصه این‏که ریشه‏هاى اصلى اسلام از دیدگاه قرآن مجید عبارت‏اند از:

1- اصول عقاید اسلامى،که نوعى از اصول سه گانه دین است: توحید، نبوت، معاد و نوعى عقاید متفرع بر آن‏ها مانند لوح و قلم و قضا و قدر و ملائکه و عرش و کرسى و خلقت آسمان و زمین و نظائر آن‏ها.

2- اخلاق پسندیده.

3- احکام شرعى و قوانین عملى، که قرآن کریم کلیات آن‏ها را بیان فرموده و تفاصیل و جزئیات آن‏ها را به بیان پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله واگذار نموده است و پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله نیز به موجب حدیث ثقلین که همه فِرَق اسلامى به نحو تواتر نقل نموده‏اند، بیان اهل بیت خود را قائم مقام و جایگزین بیان خود قرار داده است.

با توجه به این مسائل لزوم مسائل بخش قبل- یعنى وجوب فراگیرى قرائت قرآن و فهم مفاهیم آیات بلند و آسمانى این کتاب و به اجرا گذاشتن آن- در همه شؤون زندگى بیشتر روشن مى‏گردد.

خلاصه این‏که سعادت و سلامت و رشد و کمال و خیر دنیا و آخرت در اتصال به‏قرآن مفهوم دارد؛ جداى از قرآن و پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام که مبین قرآنند هیچ برنامه مثبتى در زندگى مفهوم نداشته و محال است انسان بدون چنگ زدن به این ریسمان الهى به سعادت واقعى برسد و مزه شیرین بندگى حضرت حق را درک کند.

اى خداى بزرگ! اى آن‏که جز سعادت و کمال انسان چیزى براى انسان نمى‏خواهى در مرحله اول عرفان نسبت به قرآن و در مرحله بعد توفیق عمل به تمام مبانى قرآن به تمام بندگان عنایت کن که محصول این عنایت عشق پرقیمت عبد به تو و علاقه او به لقاى تو خواهد بود.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بقره (2): 148.

(2)- اعراف (7): 45.

(3)- طه (20): 50.

(4)- اعلى (87): 2- 3.

(5)- شمس (91): 7- 10.

(6)- روم (30): 30.

(7)- آل عمران (3): 19.

(8)- آل عمران (3): 85.

(9)- انعام (6): 57؛ یوسف (12): 40 و 67.

(10)- فاطر (35): 10.

(11)- روم (30): 10.

(12)- فروغى بسطامى.