چنانچه انسان در برابر قرآن مجید بى‏تفاوت بماند، با سر و با تمام موجودیت و هویتش به قعر چاه طبیعت سرنگون شده و تمام ارزش‏هاى خود را از دست خواهد داد و از هستى او چیزى جز خطى از حیوانیت و پستى نخواهد ماند.

[وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً] «1».

و ما از قرآن آنچه را براى مؤمنان مایه درمان ورحمت است، نازل مى‏کنیم وستمکاران را جز خسارت نمى‏افزاید.

جلال الدین مولوى در این زمینه مضمون جالبى دارد:

شارح مثنوى نیز مى‏گوید:

یکى از عالى‏ترین مضامین انسانى، فردى، اجتماعى، روانى، اخلاقى، اقتصادى، سیاسى و طبیعى، همین مضمون است که جلال الدین در دو بیت مورد تحلیل گوشزد کرده است.

آنچه را در دو بیت فوق مطرح مى‏کند، مى‏توان به عنوان یک اصل کلى در تمام شؤون بشرى تلقى نمود.

به توضیح این‏که انسان در هر موقعیتى هم که قرار بگیرد، پیرامون او را پدیده‏ها و قوانین و وسایل فراوانى احاطه کرده است.

آن پدیده‏ها و قوانین و وسایل به خودى خود، در راه تعیین سرنوشتى که انسان با دست خود باید بسازد، آمادگى فعالیت خود را اعلام کرده‏اند، بدون این‏که این اعلام موجب اجبار انسانى بوده باشد.

مثلًا نور یکى از آن پدیده‏ها و وسایل است که تمام جایگاه‏هاى حیات ما را روشن ساخته است، در عین حال ما را به هیچ یک از هدف‏هاى حیاتى که باید آن را به دست بیاوریم، مجبور نمى‏سازد.

پدیده نور تاکنون هیچ قماربازى را مجبور نساخته است که در روشناییش بنشیند و قماربازى کند، چنان‏که هیچ پارسایى را مجبور نساخته است که در روشناییش بنشیند و به عبادت خداوندى پردازد.

آب، این ماده حیاتى کره خاکى به وجود و جریان خود ادامه مى‏دهد، بدون این‏که کسى را مجبور کند، شخص دیگرى را در استخر آب بیندازد و او را غرق کند، یا جهاز هاضمه و دستگاه مربوط بدن را به آشامیدن خود مجبور بسازد و نه تنها او را از مرگ نجات بدهد، بلکه سلول‏ها و اعصاب مغزى را آماده اندیشه و رؤیا و تخیل و تداعى معانى و خودآگاهى مى‏نماید.

آرى، ماده آب هیچ گونه مأمور اجرایى بالاى سر استعمال کنندگان آب نگماشته است.

این انسان است که حیات خود را مى‏خواهد و آن آب را با انواع گوناگون مورد بهره‏بردارى قرار مى‏دهد.

این مسئله مورد تردید نیست، جاى تأسف این است که این انسان روى چه عواملى به جاى داشتن سوداى سر به بالا، همواره میل به سر به پایین مى‏کند.

افسوس بر آن انسان‏هایى که با بودن نبوت و امامت و به‏خصوص حبل اللّه متینى چون قرآن، در این قفس خاکى خود را حبس کرده و چون درب این قفس باز شود جایى جز جهنم براى آنان نخواهد بود.

غرض از نزول قرآن‏

قرآن را براى رشد و تکامل و رسیدن به عالى‏ترین مقام الهى نفس و هستى خودبخواهید، آن را فرا گرفته و براى رفع عیوب درون و برون خود عمل کرده و از خویشتن به وسیله قرآن مجید انسان نمونه‏اى بسازید.

قرآن را براى تخدیر خود از ملامت‏ها و خستگى‏ها و شفیعى جهت پول یافتن و شفاى امراض بدنى و برکت خانه و مغازه قرار ندهید که دین براى جبران ملالت جسمى و علاج ترس از حوادث مادى نیامده است، جلال‏الدین مولوى در ضمن آثارش به اینان که برداشت غلط از قرآن دارند حمله‏ور شده و مى‏گوید:

علامه جعفرى در شرح این ابیات مى‏گوید «2»:

یکى از پرده‏هاى ضخیمى که به روى دین و منابع و شؤون آن افتاده و مردم را از این حقیقت حیات‏بخش محروم ساخته است همین نکته است که جلال‏الدین متذکر مى‏شود.

مى‏گویند: قرآن و به طور کلى دین ساخته آلام و ناگوارى‏هایى است که دامنگیر افراد انسانى است.

خشونت و تلخى رویدادهاى زندگانى دائماً انسان‏ها را در اندوه و وسوسه و اضطراب و ترس غوطه‏ور مى‏سازد، وقتى که بشر در مقابل این خشونت و تلخى‏ها به ناتوانى خود پى مى‏برد، به وسایل گوناگونى پناه مى‏برد، مانند عوامل تخدیر مادى از افیون گرفته تا موسیقى و از آراستن و پیراستن موضوعات به عنوان زیبا دوستى گرفته تا هنرهاى گوناگون و بالاخره عامل دین را براى خود وسیله‏اى قرار مى‏دهد و از واقعیت‏ها فرار مى‏کند.

این داورى «ظالمانه و خائنانه» به هیچ‏وجه با واقعیت تطبیق نمى‏کند؛ زیرا نخست این مسئله را باید در نظر بگیریم که فرق زیادى وجود دارد میان علت اصلى یک جریان و فایده‏اى که مى‏توان از آن بهره‏بردارى نمود.

شما در باغچه خانه خود گل زیباى گران قیمتى را مى‏کارید و گربه‏اى که گرماى تابستان ناراحتش کرده از بالاى دیوار سایه آن گل زیبا را مى‏بیند و پایین مى‏آید و در سایه شاخه و برگ گل پهن مى‏شود و ساعتى آسایش مى‏کند، آیا صحیح است که بگوییم:

هدف شما و علت اصلى آن که شما پولى خرج کرده و روزها و شاید ماه‏ها زحمت کشیده گل زیبایى را پرورده‏اید، همان آسایش گربه در سایه آن است؟!

لباس‏هایى را که پوشیده‏اید براى حفظ بدن از ناملایمات جوّى است، فرض کنیم که سیل خروشانى در معرض ورود به خانه شماست و شما چیزى ندارید یا آنچه دارید براى جلوگیرى سیل از ورود به خانه کفایت نمى‏کند، مجبور مى‏شوید که لباس‏هاى خود و خانواده‏تان را در جلوگیرى از سیل مورد بهره‏بردارى قرار بدهید.

این دو مثال اگر چه صد در صد با مسئله ما تطبیق نمى‏شود، ولى براى توضیح علت اصلى یک شى‏ء و فایده عارضى آن مناسب به نظر مى‏رسد، این حماقت که قرآن و سایر شعائر دینى و به جاى آوردن دستورهایش علت اصلى دین تلقى شود سابقه دیرینه‏اى دارد و در خود قرآن در چند آیه مورد توبیخ قرار گرفته است، مانند آن آیه که مى‏گوید:

وقتى که ضررى به انسان متوجه شود، به خدا مى‏گراید و دست به دعا بلند مى‏کند «3».

لذا جلال الدین مولوى در ابیات مورد تحلیل مى‏گوید:

اگر تو قرآن را براى رفع ملالت خاطر مى‏خوانى چه تفاوتى با کلیله و شاهنامه خواندن دارد؟

قرآن را براى خدا فرا گیرید و براى خدا عمل کنید، تا به نقطه‏اى که براى شما معلوم کرده‏اند و آن مقام خلافت از حق است برسید، قرآن را براى کسب سعادت دنیا و آخرت بخوانید و عمل کنید، قرآن را براى رفع دردهاى عقلى و روحى تلاوت کنید، قرآن را براى خدا بخواهید و براى خدا فرا گیرید و براى خدا به اجرا بگذارید.

با قرآن آشنا شوید و به قرآن آگاه شوید و به آیات خدا آراسته گردید تا به مقام والاى ملکوتى و الهى برسید؛ تا هستید خود را به قرآن عرضه کنید.

قرآن: کتاب هدایت، کتاب شفا، کتاب زمینه‏ساز رشد و کمال و مبین تمام مسائل مثبت و منفى است.

غرض از نزول قرآن آراسته شدن انسان به مقام شامخ انسانیت و رسیدن او به مقام لقا و وصال است.

قرآن براى بیدارى قلب و توجه دادن انسان به واقعیت‏ها و متصل نمودن آدمى به ملکوت سماوات و ارض آمده است.

ادب قرائت قرآن‏

بر ما لازم است که به طور مستمر در ضمن قرائت قرآن با توجه به مفاهیم عالى آیات، خود را بر کتاب الهى عرضه کرده و در مقام تطبیق خود با آیات الهیه برآییم، تا اگر آنچه قرآن مى‏خواهد در ما باشد، به حفظ آن بکوشیم و آنچه نمى‏خواهد اگر در ما هست به علاج آن اقدام نماییم.

امام خمینى رحمه الله در این زمینه مى‏گوید:

یکى از آداب مهمه قرائت قرآن که انسان را به نتایج بسیار و استفادات بى‏شمار نایل کند، تطبیق است و آن چنان است که در هر آیه از آیات شریفه که تفکر مى‏کند، مفاد آن را با حال خود منطبق کند و نقصان خود را به واسطه آن مرتفع نماید و امراض خود را به آن شفا دهد.

مثلًا در قصه شریفه حضرت آدم ببیند سبب مطرود شدن شیطان از بارگاه قدس با آن همه سجده‏ها و عبادت‏هاى طولانى چه بوده، خود را از آن تطهیر کند؛ زیرا مقام قرب الهى جاى پاکان است، با اوصاف و اخلاق شیطانى قدم در آن بارگاه نتوان گذاشت.

از آیات شریفه استفاده مى‏شود که مبدأ سجده ننمودن ابلیس خودبینى و عجب بوده که کوس:

[أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ‏] «4».

من از او بهترم، مرا از آتش پدید آورده‏اى و او را از گِل آفریدى.

زد و این خودبینى اسباب خودخواهى و خودفروشى- که استکبار است- شد و نتیجه استکبار خودرأیى و استقلال و سرپیچى از فرمان دوست گشت و به این خاطر او را مطرود درگاه نمودند.

آه بر عده‏اى از ما که از اول عمر، شیطان را ملعون و مطرود خواندیم و خود به اوصاف خبیثه او متصف هستیم و در فکر آن نشدیم که آنچه سبب مطرودیت درگاه قدس است در هر حال از خود دور کنیم، شیطان خصوصیتى ندارد، آنچه او را از درگاه قرب دور کرد، اگر در ما باشد ما را هم نگذارد به آن پیشگاه پاک راه یابیم،بترسیم از این‏که لعن‏هایى که به ابلیس مى‏کنیم، خود در آن شریک باشیم!

و نیز تفکر کنیم در همین قصه شریفه و سبب مزیت آدم و برترى او از ملائکة اللّه، ببینیم چه بوده که خود نیز به قدر طاقت به آن آراسته گردیم؛ مى‏بینیم تعلیم اسما سبب برترى او گشت و مرتبه عالیه تعلیم اسما تحقق به مقام اسماء اللّه است چنانچه مرتبه عالیه از احصاى اسما که در روایت شریفه است:

إنَّ لِلّهِ تِسْعة وَتِسْعینَ أسْماءٌ مَنْ أحْصاها دَخَلَ الْجَنَّةَ «5».

تحقّق به حقیقت آن‏ها است که انسان را به جنت اسمایى نایل مى‏کند، انسان با ارتیاضات قلبیه مى‏تواند مظهر اسماء اللّه و آیات کبراى الهیه شود و وجود او وجود ربانى و متصرف در مملکت او دست جمال و جلال الهى باشد و در حدیث، قریب به این معنى است که:

همانا روح مؤمن اتصالش به خداى تعالى شدیدتر است از اتصال شعاع خورشید به خورشید «6».

در هر صورت کسى که بخواهد از قرآن شریف حظ وافر و بهره کافى بردارد باید هر یک از آیات شریفه را با حال خود تطبیق کند، تا استفاده کامله کند، مثلًا در آیه شریفه سوره انفال آمده:

[إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ‏] «7».

مؤمنان، فقط کسانى هستند که چون یاد خدا شود، دل‏هایشان ترسان مى‏شود،وهنگامى که آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان مى‏افزاید، و بر پروردگارشان توکل مى‏کنند.

شخص سالک باید این اوصاف ثلاثه را ببیند با او منطبق است یا نه؟ آیا وقتى یاد خدا به میان مى‏آید، قلبش فرو مى‏ریزد و ترسناک مى‏شود؟ و وقتى آیات شریفه الهیه بر او خوانده مى‏شود، نور ایمان در قلبش افزایش پیدا مى‏کند و اعتمادش بر خداست؟

یا در هر یک از مراتب راجل و از هر یک از این خواص محروم است؟ اگر بخواهد بفهمد که از حق ترسناک است و قلبش ازترس او فرو مى‏ریزد به اعمال خود نظر کند؛ انسان ترسناک در محضر کبریایى جسارت به مقام مقدسش نکند و در حضور حضرت حق هتک حرمات الهیه ننماید، اگر با آیات الهیه ایمان قوى شود نور ایمان به مملکت ظاهرش نیز سرایت کند.

ممکن نیست قلب که نورانى باشد و زبان و کلام و چشم و نظر و گوش و استماع نورانى نباشد؛ بشر نورانى آن است که تمام قواى ملکیه و ملکوتیه‏اش نوربخش باشد و علاوه بر آن‏که خود او را هدایت به سعادت و طریق مستقیم کند به دیگران نیز نورافشانى نموده، آن‏ها را به راه راست هدایت کند.

چنانچه اگر کسى به خداى تعالى توکل و اعتماد داشته باشد، قطع طمع از دست دیگران کند و بار احتیاج خود را به درگاه غنى مطلق افکند و دیگران را که چون خود او فقیرند، مشکل‏گشا نداند؛ پس وظیفه سالک الى اللّه آن است که خود را به قرآن شریف عرضه بدارد.

چنانچه میزان در تشخیص صحت و عدم صحت و اعتبار ولا اعتبار حدیث و روایت آن است که آن را به کتاب خدا عرضه دارند و آنچه مخالف آن است باطل‏و زخرف شمارند؛ میزان در استقامت و اعوجاج و شقاوت و سعادت آن است که در میزان کتاب اللّه درست و مستقیم درآید.

و چنانچه خُلق رسول خدا صلى الله علیه و آله قرآن بود، امت هم باید خلق خود را با قرآن موافق کند تا با خلق ولى کامل نیز مطابق گردد و اخلاقى که مخالف با کتاب خداست زخرف و باطل است و هم چنین جمیع معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و ظاهر خود را باید با کتاب خدا تطبیق کند تا به حقیقت قرآن متخلّق گردد و قرآن مجید صورت باطنى او شود.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اسرا (17): 82.

(2)- شرح مثنوى، علامه جعفرى: 11/ 21.

(3)- «وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبه» یونس (10): 12.

(4)- اعراف (7): 12.

(5)- التوحید: 195، باب 29، حدیث 9؛ بحار الأنوار: 6/ 219، باب 8، حدیث 13.

(6)- الکافى: 2/ 166، حدیث 4.

(7)- انفال (8): 2.