خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ‏ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ‏ اعراف (7): 199

سفارش خدا به پیامبران‏

در میان توصیه‏هاى حضرت حق به پیامبرانش، بیشترین توصیه‏اى که به چشم مى‏خورد، توصیه به حسنات اخلاقى است؛ زیرا ظهور حسنات اخلاقى در افق وجود انسان سبب خوشبختى او در دنیا و آخرت و عامل جذب مردم به پاکى‏ها و نیکى‏هاست.

همه‏ى پیامبران توصیه‏هاى حضرت حق را با دل و جان پذیرفتند و حقایق سفارش شده را بر صفحه‏ى نفس ثابت و استوار نمودند و هر عاقل منصفى را به خاطر آراسته بودنشان به حسنات اخلاقى به خود و آیین نجات بخششان جذب کردند.

توصیه‏هاى حضرت حق به پیامبران گاهى خطاب به همه‏ى آنان و گاهى به فردى خاص است. بخشى از این توصیه‏ها در قرآن مجید است، مانند: توصیه به عفو و گذشت، دورى جستن از انتقام بى‏مورد، فرو خوردن خشم، نیکى با دیگران، انفاق، صدقه، رعایت حق ایتام و مساکین و مستضعفان، اصلاح میان مردم، دعوت به صلح و آشتى و آرامش و اتحاد و وحدت، پیروى از حق، حرکت در راه راست، امر به معروف و نهى از منکر، مشورت با اهل عقل و درایت، رعایت حقوق همسایه و دوست و زیردست، داورى به عدالت، رعایت ادب ضیافت و میهمانى، تشویق به کار خیر و برّ و احسان، رعایت حقوق اسیران و بردگان و پرهیز از ستم و تجاوز.

بخشى از توصیه‏هاى حق در احادیث قدسى است که لازم مى‏دانم به مواردى از آن اشاره کنم.

1- ورع‏

یَا أحمد! عَلَیکَ بِالوَرَعِ، فَإنَّ الوَرَعَ رأسُ الدِّینِ وَوَسَطُ الدّینِ وآخَرُ الدِّینِ. إنَّ الوَرَعَ یُقَرِّبُ العَبدَ إلَى اللَّهِ تَعالَى... «1»

. اى احمد! بر تو باد به ورع و اجتناب از گناه و حفظ خود از فساد؛ زیرا ورع سرِ دین و وسط دین و پایان دین است. بى‏تردید ورع انسان را به خداى بزرگ نزدیک مى‏کند.

در روایتى دیگر آمده است:

سُئِلَ أمیرُالمُؤمنین علیه السلام مَا ثَبَاتُ الإیمانِ؟ فَقَالَ: الوَرَعُ. فَقِیلَ لَه مَا زَوالُهُ؟ قَالَ:

الطَّمَعُ‏ «2»

. از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیدند: مایه‏ى استوارى و پابرجایى ایمان چیست؟

فرمود: اجتناب از گناه و پرهیزکارى، به حضرت گفتند: سبب نابودى ایمان چیست؟ فرمود: طمع.

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

عَلَیکُم بِالوَرَعِ وَصِدقِ الحَدِیثِ وَأداءِ الأمانَةِ وَعِفَّةِ البَطنِ وَالفَرْجِ‏ «3»

. بر شما باد به پرهیزکارى و اجتناب از گناه و راستى در گفتار و اداى امانت و پاک نگاه داشتن شکم و شهوت از حرام.

رعایت ورع و اجتناب از گناه در همه‏ى شؤون زندگى سبب بیرون آمدن از حجاب‏هایى است که مانع پرواز انسان به سوى مقام قرب و عامل محروم ماندن‏ انسان از دیدن انوار جلال و جمال و علت نرسیدن به مقام کمال و دور ماندن از تحقق آرزوها و آمال واقعى است.

برداشته شدن هر حجابى سبب درک و کشف حقیقتى است که پیش از آن براى انسان نمودار و نمایان و قابل دیدن نبود. حجاب معنوى بدترین و ضخیم‏ترین پرده‏اى است که دیده‏ى باطن عبد را از مشاهده‏ى جمال حضرت ربّ مانع مى‏شود.

این حجاب‏ها از دلبستگى‏هاى بى‏مورد و وابستگى‏هاى بى‏حکمت و ارتباطهاى خالى از بصیرت به امور فریبنده‏ى مادى به صورت، زیبا و به حقیقت، دیو سیرت به وجود مى‏آید و هر یک از این حجاب‏ها سبب روى کردن انسان به گناهى یا گناهانى است که عاقبت و پایان آن گناهان غضب حق و آتش سوزان دوزخ است.

غفلت از حجاب درون‏

این حجاب‏ها آن چنان در باطن انسان ایجاد کدورت مى‏نماید که گاهى انسان از احساس این که محجوب است غافل و بى‏خبر مى‏ماند و همه‏ى سعادت را از دست مى‏دهد و با دیوان و ددان که غارت‏گر حالات انسانى‏اند همنشین مى‏شود و سرمایه‏هاى معنوى خود را بدون این که توجه داشته باشد به غارت مى‏دهد!

همه‏ى حقایق معنوى به صورت مایه و استعدادهاى ملکوتى به شکل سرمایه در درون انسان موجود است و بر اساس هر حقیقت و هر استعداد براى انسان دیده‏اى است که به وسیله‏ى آن دیده مى‏توان آن حقیقت یا آن استعداد را مشاهده و کشف کرد و آن را هم چون خورشید از افق وجود خود تحقق و طلوع داد و به این وسیله به مقام قرب رسید و این همه در گرو ورع و اجتناب از گناهان ظاهرى و باطنى است که سبب کشف حجاب‏ها و مشاهده‏ى حقایق و حرکت مشتاقانه به سوى مقام قرب است.

سالک عارف و صادق عاشق و مؤمن لایق، چون به جذبه‏ى ارادت و کمک صفاى باطن و عشق به محبوب از اسفل سافلین طبیعت و چاه عمیق مادیّت و حالات پست حیوانیّت روى به اعلا علّیّین شریعت نهد و با صدق و درستى قدم در راه حقیقت بر اساس قانون ریاضت و مجاهدت در پناه بدرقه‏ى متابعت از فرمان‏هاى حق گذارد، از حجاب‏ها گذر کند و با گذر از هر حجابى دیده‏ى مناسب آن مقام گشاده شود و احوال آن مقام منظور و مقصود نظر وى گردد.

حقیقت یقین‏

در این مسیر دیده‏ى عقل پس از گذشتن از حجاب جهل، باز شود، و به اندازه‏ى رفع حجاب و ظهور صفاى عقل معانى معقول روى نماید و انسان تا حدّى به اسرار معقولات پى برد و چون از کشف معقولات عبور کند مکاشفات قلبى پدید آید و مقام کشف شهودى حاصل گردد و دیدار انواع انوار دست دهد.

پس از گذر از این ناحیه مکاشفات سرّى پیش آید و روزنه‏ى الهام به روى باطن باز شود و اسرار آفرینش و حکمت هستى و وجود رخ نماید و با گذر از این عرصه‏ى روحانى مکاشفات روحى نمایان گردد و پرده‏هایى از ملکوت را به انسان نشان دهند و رؤیت جنّات نعیم و درکات جحیم به انسان عرضه شود.

چنان که در روایتى آمده است: پیامبر به شخصى به نام حارثه فرمود: حقیقت ایمانت چیست؟ گفت: نَفس خود را از دنیا کنار زدم (از امور مادى بى‏مورد اعراض کردم)، روز را تشنه و شب را به عبادت گذراندم، گویى آشکارا به عرش خدا مى‏نگرم، اهل بهشت را مى‏بینم که یکدیگر را دیدار مى‏کنند، و دوزخیان را مشاهده مى‏کنم که با یکدیگر در حال ستیز و جدالند. پیامبر فرمود: هرکس مى‏خواهد به بنده‏اى بنگرد که خدا قلب او را نورانى ساخته، به حارثه بنگرد «4».

پیامبر بزرگ اسلام درباره‏ى حقیقت بینى خود فرموده است:

عُرِضَت عَلىَّ أهل الجنّة فرأیتُ أکثرُ أهلِها المَساکین، وَعُرِضَت عَلَىَّ النّار فَرَأیْتُ أکثرُ أهلها النّساء وَالأغنیاء «5»

. اهل بهشت بر من عرضه شدند، بیشتر آنان را تهیدستان دیدم؛ و اهل دوزخ بر من عرضه شدند، بیشتر آنان را زنان- مؤثر در فساد خانواده و جامعه- و ثروتمندان- طمعکار و بخیل- دیدم.

آرى، وقتى حجاب‏ها که بدتر از همه‏ى آنها حجاب خودیّت و منیّت است از میان برود، حقایق پشت پرده کشف مى‏شود و کرامات و اطلاع بر خیالات دیگران و گذر از آب و طىّ الارض پدید مى‏آید و این همه، میوه‏ى شیرین ورع و محصول پرقیمت پرهیزکارى و اجتناب از گناهان است.

خداى مهربان در توصیه‏اش در مورد ورع به پیامبر فرمود:

اى احمد! ورع مانند گوشواره‏ى بسیار زیبا و پرقیمت در میان زیورها و چون نان میان غذاهاست، بى‏تردید ورع سر ایمان و ستون دین است، ورع در مثل مانند کشتى در دریاست، چنان که از دریا مگر کسى که سوار بر کشتى‏ باشد نجات نمى‏یابد، زاهدان هم جز با ورع به نجات نمى‏رسند «6».

خداى عزیز ورع را مایه‏ى کمال و سرمایه‏ى جمال و لباس جلال و سر ایمان و ستون دین و چون کشتى نجات‏بخش خوانده است، بر ماست که از این حسنه‏ى اخلاقى و زیور باطنى استفاده کنیم و توشه‏اى قابل توجه براى آخرت خود از برکت آن فراهم آوریم.

2- احترام به محتاج و فقیر

خداى مهربان در یکى از توصیه‏هایش به موسى بن عمران فرمود:

أکرِمِ السائِلَ إذا أتاکَ، بِرَدٍّ جَمیلٍ أو إعطَاءٍ یَسِیرٍ «7»

. به درخواست کننده‏ى نیازمند، با رد کردنش به صورتى زیبا- اگر مالى ندارى- یا پرداخت به او- گرچه به مالى اندک- احترام بگذار و او را گرامى دار.

ثروت و مال در حقیقت امانتى از سوى خدا در اختیار انسان است تا انسان از آن مال احتیاجات و نیازهاى خود را برآورده کند و به اندازه‏ى مسکن و پوشاک و خوراک و مرکَب و مخارج ضرورى دیگر از آن استفاده نماید و مازاد بر آن را به صورت انفاق، صدقه، زکات، خمس به نیازمندان آبرودار و اقوام فقیر و از کار افتادگان و ایتام تهى دست بپردازد. بخل در پرداخت مال امرى بسیار ناپسند و مذموم و موجب شقاوت و سبب دچار شدن انسان به آتش دوزخ است‏ «8».

حضرت على علیه السلام درباره‏ى بهترین اموال مى‏فرماید:

أفضَلُ المالِ مَا وَقى بِه العِرضُ وَقُضِیَت بِهِ الحُقوقُ‏ «9»

. برترین مال، مالى است که آبروى انسان به آن حفظ شود و به وسیله‏ى آن حقوق الهى و مردم ادا گردد.

أفضلُ الأموال أحسنُها أثراً عَلَیک‏ «10»

. برترین اموال خوش‏اثرترین آنها بر تو است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

المَالُ مَالُ اللَّهِ، جَعَلَهُ وَدائِعَ عِندَ خَلْقِهِ، وَأمَرَهُمْ: أن یَأْکُلُوا مِنهُ قَصْداً وَیَشْرِبُوا مِنهُ قَصْداً وَیَلْبِسُوا مِنهُ قَصداً وَیَنْکِحُوا مِنهُ قَصداً وَیَرْکِبُوا مِنهُ قَصداً؛ فَمَن تَعَدّى ذَلِک کَانَ مَا أکَلَهُ حَراماً وَمَا رَکِبَهُ مِنْهُ حَراماً «11»

. مال، مال خداست، آن را نزد آفریده‏هایش به امانت نهاده، و آنان را فرمان داده: از آن مال در حدّ میانه و بدون افراط و تفریط بخورند و بیاشامند و بپوشند و ازدواج کنند و بر مرکب سوارى بنشینند؛ پس کسى که از حد میانه در مصرف مال تجاوز کند، آنچه از آن مى‏خورد و بر آن سوار مى‏شود حرام است.

حضرت على علیه السلام درباره‏ى بدترین اموال مى‏فرماید:

شرّ الأموَالِ مَا لَم یُغْنِ عَن صاحِبِه‏ «12»

بدترین اموال، مالى است که غضب و عذاب خدا را از صاحبش برطرف نکند.

شَرّ المالِ مَا لَم یُنْفِقُ فِى سَبِیلِ اللَّهِ مِنهُ وَلَم تُؤدّ زَکاتُه‏ «13»

بدترین مال، مالى است که از آن در راه خدا انفاق نشود و زکاتش را نپردازند.

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام سبب دوام و بقاى مال را هزینه کردن آن در راه خدا و رفع نیاز نیازمندان مى‏داند:

مَن کَثُرَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلیهِ، کَثُرَتْ حَوَائِجُ النّاسِ إلَیهِ؛ فَمَنْ قَامَ للَّهِ فِیها بِمَا یَجِبُ فِیهَا عَرَّضَهَا لِلدَّوَامِ وَالبَقَاءِ، وَمَن لَم یَقُم فِیهَا بِمَا یَجِبُ عَرَّضَهَا لِلزَّوالِ وَالفَنَاءِ «14»

 کسى که نعمت خدا بر او زیاد شود، نیازمندى‏هاى مردم به او زیاد مى‏گردد؛ پس کسى که به پرداخت آنچه در مال واجب است برخیزد، مال را در معرض دوام و بقا قرار داده و کسى که به پرداخت آنچه در مال واجب است اقدام نکند، آن را در معرض زوال و نابودى گذاشته است.

3- مایه‏هاى تقرب به خدا

حضرت امام صادق علیه السلام فرمود:

خداى متعال به موسى وحى کرد: بى‏تردید چیزى عبد را محبوب‏تر از سه چیز نزد من، به من نزدیک نمى‏کند. موسى گفت: آن سه چیز کدام است؟

فرمود: زهد و بى‏رغبتى به دنیا، و اجتناب از گناهان، و گریه از بیم من.

موسى گفت: براى کسى که این سه حقیقت را به کار گیرد چیست؟ خدا فرمود: حکومت و تفویض هرکارى را در بهشت براى زاهدان قرار مى‏دهم و همه‏ى مردم را نسبت به اعمالشان بازرسى مى‏کنم، ولى پرونده‏ى اجتناب کنندگان از گناه را تفتیش نخواهم کرد، اما گریه کنندگان در رفیق‏ اعلایند و کسى با آنان در این مقام شریک نخواهد بود «15».

خداى مهربان در وصیتى به موسى علیه السلام فرمود:

یَابنَ عِمرانَ! هَب لِى مِن قَلبِکَ الخُشُوعَ وَمِن بَدنِکَ الخُضُوعَ وَمِن عَینَیکَ الدُّمُوعَ فِى ظُلَمِ اللَّیلِ وَادْعُنى فَإنّکَ تَجِدُنِى قَرِیباً مُجِیباً «16»

. پسر عمران! براى من در تاریکى‏هاى شب از دلت خشوع و از بدنت فروتنى و از دو دیده‏ات اشک بیاور و مرا بخوان که بى‏تردید مرا نزدیک و اجابت کننده خواهى یافت.

حضرت امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: موسى بن عمران از پروردگار درخواست وصیت و سفارش کرد و گفت: پروردگارا! مرا سفارش و وصیت کن. خطاب رسید: تو را به توحید و عبادت خود سفارش مى‏کنم. باز گفت: پروردگارا! مرا سفارش و وصیت کن. سه بار جواب آمد تو را به توحید و عبادت خود سفارش مى‏کنم. دیگر بار گفت: مرا وصیت کن. پاسخ آمد تو را به رعایت و حفظ حقوق مادرت وصیت مى‏کنم. گفت: باز هم مرا وصیت کن. خطاب رسید: تو را به رعایت و حفظ حقوق مادرت وصیت مى‏کنم. موسى گفت: باز هم مرا سفارش و وصیت کن. جواب آمد: تو را به رعایت حقوق پدرت سفارش مى‏کنم.

حضرت باقر علیه السلام فرمود: به این خاطر گفته‏اند نیکى به مادر سه و به پدر یک سوم‏ «17».

پرسش‏هاى موسى از خدا و پاسخ خدا

نه تنها موسى بن عمران بلکه بسیارى از پیامبران بویژه پیامبر بزرگ اسلام پرسش‏هایى درباره‏ى معارف و حقایق از حضرت حق داشتند که خداى مهربان پاسخ آنان را عنایت کرده است.

بخش مهمى از این پرسش‏ها در رابطه با حسنات اخلاقى بوده که در این زمینه به یک قطعه از این پرسش‏ها که موسى بن عمران از حضرت حق داشته و پاسخ‏هاى بسیار مهمى شنیده اشاره مى‏رود.

امام عسکرى علیه السلام مى‏فرماید: هنگامى که موسى بن عمران با خدا سخن مى‏گفت عرضه داشت: خدایا! پاداش کسى که شهادت دهد من فرستاده و پیامبر توام و تو با من سخن مى‏گویى چیست؟ خدا فرمود: فرشتگانم به سوى او مى‏آیند و وى را به بهشتم بشارت مى‏دهند.

موسى گفت: پاداش کسى که در پیشگاهت مى‏ایستد و همواره نماز به جا مى‏آورد چیست؟ فرمود: به خاطر رکوع و سجود و قیام و قعودش به فرشتگانم مباهات مى‏کنم، و کسى که به فرشتگانم به او مباهات کنم او را عذاب نخواهم کرد.

موسى گفت: پاداش کسى که به خاطر خشنودیت مسکینى را طعام دهد چیست؟ فرمود: فرمان مى‏دهم ندا دهنده‏اى بر فراز همه‏ى خلایق ندا دهد فلان پسرِ فلان از آزاد شده‏هاى خدا از آتش دوزخ است.

موسى گفت: پاداش کسى که صله‏ى رحم کند چیست؟ فرمود: مرگش را به تأخیر مى‏اندازم و سکرات موت را بر او آسان مى‏کنم، و خزانه‏داران بهشت او را ندا مى‏کنند به سوى ما بیا و از هر درى که خواستى وارد بهشت شو.

موسى گفت: پاداش کسى که آزارش را از مردم نگاه دارد و نیکى و خیرش را به مردم برساند چیست؟ فرمود: روز قیامت، آتش به او ندا مى‏کند که تو را بر من راهى نیست.

گفت: پاداش کسى که با زبان و دلش تو را یاد کند چیست؟ فرمود: موسى! او را در قیامت در سایه‏ى عرشم قرار مى‏دهم و در حمایت خود مى‏گیرم.

گفت: پاداش کسى که پنهان و آشکار آیات حکیمانه‏ات را تلاوت کند چیست؟ فرمود: اى موسى! چون برق بر صراط خواهد گذشت.

گفت: پاداش کسى که بر آزار و سرزنش مردم چون وابسته به تو است صبر کند چیست؟ فرمود: او را در برابر ترس‏هاى روز قیامت یارى مى‏دهم.

گفت: پاداش کسى که چشم‏هایش از خشیت تو اشک بریزد چیست؟ فرمود:

چهره‏اش را از حرارت آتش دوزخ حفظ مى‏کنم و او را از روز فزع اکبر ایمنى مى‏دهم.

گفت: پاداش کسى که به خاطر حیاى از تو خیانت را ترک کند چیست؟

فرمود: روز قیامت براى او ایمنى است.

گفت: پاداش کسى که به اهل طاعتت محبت ورزد چیست؟ فرمود: او را بر آتش دوزخ حرام مى‏کنم.

گفت: پاداش کسى که مؤمنى را عمداً به قتل برساند چیست؟ فرمود: روز قیامت به او نظر رحمت نمى‏اندازم و از لغزشش گذشت نمى‏کنم.

گفت: پاداش کسى که کافرى را به سوى اسلام دعوت کند چیست؟ فرمود: به او درباره‏ى هرکسى که بخواهد اجازه‏ى شفاعت مى‏دهم.

گفت: پاداش کسى که نمازهایش را به وقت بخواند چیست؟ فرمود:

درخواست‏هایش را به او عطا مى‏کنم و بهشتم را بر او مباح مى‏نمایم.

گفت: پاداش کسى که وضویش را براى خشیت تو کامل و تمام انجام دهد چیست؟ فرمود: او را روز قیامت برمى‏انگیزم در حالى که میان دو چشمش نورى است که مى‏درخشد.

گفت: پاداش کسى که روزه‏ى رمضان را به خاطر رضا و خشنودى تو بگیرد چیست؟ فرمود: او را در قیامت در جایگاهى قرار مى‏دهم که در آن ترسى نیست... «18».

4- سه توصیه حضرت حق به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم‏

کتاب خدا که در مدت بیست و سه سال به تدریج به پیامبر اسلام نازل شد از ابتداى نزول تا پایان نزول، همه‏ى مردم و بویژه پیامبر بزرگوار را به اجراى حسنات اخلاقى دعوت کرد.

قرآن مجید امنیت و اعتبار و قیمت و ارزش انسان را پس از ایمان در گرو حسنات اخلاقى سپس کارهاى پسندیده دانست.

قرآن در ضمن توصیه‏هایش به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم او را به سه حقیقت اخلاقى فرمان داد:

«خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» «19».

عفو و گذشت را فرا گیر و به همه‏ى کارهاى نیک و پسندیده فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.

در توضیح آیه‏ى شریفه باید گفت: خداى مهربان به پیامبر توصیه مى‏کند بى‏ادبى دیگران و بدى‏ها و آزارشان را نسبت به خود ندیده بگیر و در رفتارت با آنان سخت گیرى مکن و با آنان در حال مدارا باش و عذرشان را قبول کن و از آنان چیزى بیش از آنچه قدرت دارند مخواه.

پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم این توصیه را در تمام طول زندگیش به کار گرفت، از بى‏ادبى مردمان گذشت کرد و بدى‏هاى آنان را به شخص خودش عفو فرمود و در هیچ شرایطى مدارا را از دست نداد و از احدى نسبت به خود انتقام نگرفت.

تفسیر منهج الصادقین از حضرت صادق علیه السلام در ذیل این آیه روایت مى‏کند:

خداى متعال پیامبرش را به این آیه به مکارم اخلاق امر فرمود و در قرآن آیه‏اى نیست که جامع‏تر از این آیه بر مکارم اخلاق باشد «20».

در روایتى آمده است: روزى که این آیه نازل شد پیامبر به امین وحى گفت:

این آیه چه مى‏گوید؟ گفت: نمى‏دانم مگر این که بپرسم. به مقام قرب توجه کرد، سپس گفت: اى پیامبر!

إنّ ربّکَ یَأمُرک أن تَصِل مَن قَطَعَک وَتُعطِى مَن حَرَمَک وَتَعفُو عَمن ظَلَمَک‏ «21»؛

پروردگارت به تو فرمان مى‏دهد که صله‏ى رحم کنى با کسى که با تو قطع رحم کرده و عطا کنى به کسى که تو را از عطایش محروم نموده و گذشت کنى از کسى که بر تو ستم ورزیده است.

خذ العفو

عفو و گذشت اخلاق نیک و پسندیده‏ى خداست و بر بندگان است که براى راحت خود و راحت دیگران این خُلق پسندیده را از مولاى خود پروردگار مهربان فرا گیرند و در هر موقعیتى به کار بندند.

در بعضى از احادیث قدسیه آمده که خداى متعال مى‏فرماید:

نَادَیتُمونِى فَلَبَّیتکُم، سَأَلتُمُونِى فَاعطَیتُکُم، بَارَزتُمونى فَأمهَلتُکُم، تَرَکتُمونِى فَرَعیتُکُم، عَصَیتُمُونِى فَستَرتُکُم، فَإن رَجعْتُم إلى قِبلْتُکُم وَإن أدبرتُم عَنّى انتَظرتُکُم‏ «22»

 مرا خواندید شما را اجابت کردم، از من خواستید به شما عطا نمودم، با من به جنگ و مخالفت برخاستید شما را مهلت دادم، مرا واگذاشتید شما را رعایت کردم، مرا معصیت کردید بر شما پوشاندم، اگر به من باز گردید شما را مى‏پذیرم و اگر از من روى بگردانید به انتظار شما خواهم بود.

در حدیثى آمده است:

إذا تَابَ الشیخ یقولُ اللَّه عزّ وجلّ: الآن! إذا ذَهَبت قُوّتُک وَتُقطّعَت شَهوَتُک؟ بَلى أنا أرحَم الرّاحِمین، بَلى أنا أرحَم الرّاحمین‏ «23»

. هنگامى که پیرمرد توبه کند خداى عزّ و جلّ مى‏فرماید: اکنون که قدرتت از دست رفته و میل و شهوتت قطع شده توبه مى‏کنى؟ توبه کن که من مهربانترین مهربانانم، آرى من مهربانترین مهربانانم.

راستى براى مردم چه زندگى خوشى و چه امنیت و راحتى و چه اعتبار و اعتمادى ظهور مى‏کند اگر همه متخلق به اخلاق حق شوند!!

از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم روایت شده است:

المُؤمِنُ یَأخُذ مِن اللَّهِ خُلقاً حَسناً «24»

مؤمن از خدا اخلاق نیکو فرا مى‏گیرد.

وأْمُرْ بالعرف‏

سپس آیه‏ى شریفه به پیامبر توصیه مى‏کند: مردم را به همه‏ى کارهاى نیک و پسندیده و آنچه را عقل سالم و خرد ناب، شایسته مى‏داند فرمان ده.

وأعرض عن الجاهلین‏

در مرحله‏ى بعد مى‏گوید: از نادانان روى بگردان و با آنان وارد ستیز و مجادله مشو.

نادانان به خاطر سفاهت و پوکى و پستى و کم ظرفیتى، هنگامى که با بزرگان و اهل شخصیت و دعوت کنندگان به حق روبرو مى‏شوند، سخن زشت مى‏گویند، تهمت مى‏زنند، سنگ اندازى در راه خدا مى‏کنند، دهن کجى مى‏نمایند، حق را به مسخره مى‏گیرند؛ قرآن به پیامبر مى‏فرماید در برخورد با اینان هم چون خود آنان وارد مبارزه با آنان مشو، بلکه بردبارى و حوصله به خرج ده و شکیبایى پیشه کن و سخن و کارشان را نادیده بگیر و با متانت و وقار از آنان اعراض کن که این گونه رفتار و منش هم در حفظ شخصیت تو مؤثر است و هم زمینه‏اى براى فرو نشاندن آتش خشم و حسد و تعصب نادانان و بیدار ساختن آنان است.

اصول فضایل اخلاقى‏

دانشمندان بزرگ و متخصصان علم اخلاق فرموده‏اند: اصول فضایل اخلاقى بر طبق اصول قواى انسانى در سه بخش خلاصه مى‏شود:

1- عفت 2- عقل 3- غضب.

1- عقیده‏ى دانشمندان و حکماى الهى بر این است که همه‏ى فضایل نفسى چون مهرورزى، فروتنى، خشوع، نیکوکارى، گذشت و... مندرج در عفت است که آیه‏ى شریفه‏ى‏ «خُذِ الْعَفْوَ» به این حقیقت اشارت دارد.

2- عنوان فضایل عقلى حکمت است، و آن عبارت از آگاهى و بصیرت از قواعد زندگى سالم و دانستن واقعیات حیات و علم به حقوق فرد و جامعه و توجه به روابط انسانى متقابل است، که آیه‏ى شریفه در قسمت دوم آیه‏ «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ» به این حقایق نظر دارد.

3- تسلّط بر نفس در برابر قّوه‏ى غضبیه، و حاکمیت بر حالت خشم براى سالم ماندن دیگران از حملات این دیو درونى که نامش شجاعت است مندرج در «أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» است. به همین خاطر مى‏گویند این آیه جامع‏ترین آیه‏ى قرآن در بخش حسنات اخلاقى است و اگر فرد و خانواده و جامعه بر اساس واقعیات این آیه عمل کند از شرّ دنیا و آخرت در امان خواهد ماند.

حضرت رضا علیه السلام در روایت بسیار مهمى مى‏فرماید:

مؤمن، مؤمن نیست مگر این که سه خصلت در او باشد: خصلتى از پروردگارش و روشى از پیامبرش و سنتى از ولىّ و رهبرش امام معصوم. اما از پروردگارش: خصلت پنهان داشتن سرّ و راز مردم در او باشد. خداى (عزّ و جلّ) مى‏فرماید: «پروردگار داناى نهان است و این نهان را براى احدى جز پیامبرى که بپسندد آشکار نمى‏کند» «25». و اما از پیامبرش: خصلت مداراى با مردم در او باشد؛ خداى (عزّ و جلّ) پیامبرش را به مداراى با مردم فرمان داد و گفت: «ملازم عفو و گذشت باش و همه را به امور شایسته و پسندیده فرمان ده» «26». و اما از ولى و رهبرش: صبر در راحت و رنج در او باشد، خداى (عزوجل) مى‏فرماید: «و در سختى و زیان و در هنگام جنگ شکیبایانند؛ آنانند کسانى که راست گفته‏اند و آنان همان پرهیزکارانند». «27».

امام صادق علیه السلام فرمود:

إنّ اللَّهَ أدَّبَ مُحَمّداً صلى الله علیه و آله و سلم فَأحْسَنَ تَأدِیبَهُ فَقالَ: خُذِ العَفْوَ وَأْمُر بِالعُرفِ وَأعْرِض عَنِ الجَاهِلِینَ‏ «28»

خدا پیامبرش را به ادب آراست و نیکو آراست و ادب این بود که به او فرمود: «ملازم گذشت باش و به امور شایسته و پسندیده فرمان ده و از نادانان روى بگردان».

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- ارشاد القلوب: 1/ 203، الباب الرابع و الخمسون؛ بحار الانوار: 74/ 26، باب 2، حدیث 6.

(2)- امالى صدوق: 289، المجلس الثامن و الأربعون، حدیث 11؛ سفینة البحار: 8/ 439، فى الورع.

(3)- امالى طوسى: 222، المجلس الثامن، حدیث 384؛ بحار الانوار: 67/ 306، باب 57، حدیث 28.

(4)- التصوف تاج الاسلام: 23.

(5)- مراحل السالکین: 134.

(6)- ارشاد القلوب: 1/ 203، الباب الرابع والخمسون؛ بحار الانوار: 74/ 26، باب 2، حدیث 6.

(7)- کافى: 8/ 45، حدیث موسى (ع)، حدیث 8؛ بحار الانوار: 74/ 34، باب 2، حدیث 7.

(8)- سوره‏ى توبه (9): 34.

(9)- بحار الانوار: 75/ 7، تتمة باب 15، حدیث 60.

(10)- غرر الحکم: 367، خیر الأموال، حدیث 8288.

(11)- مستدرک الوسائل: 13/ 52، باب 19، حدیث 14720.

(12)- غرر الحکم: 369، شر الأموال، حدیث 8353؛ هدایة العلم: 583.

(13)- غرر الحکم: 369، شر الأموال: حدیث 8354؛ هدایة العلم: 583.

(14)- نهج البلاغه: 864، حکمت 372.

(15)- عن حمزة بن حمران، عن أبی عبد اللَّه علیه السلام، قال: أوحى اللَّه تعالى إلى موسى أنه: ما یتقرب إلی عبد بشی‏ء أحب إلی من ثلاث خصال، فقال موسى: وما هی یا رب؟ قال: الزهد فی الدنیا، والورع من محارمی، والبکاء من خشیتی، فقال موسى: فما لمن صنع ذلک، فقال: أما الزاهدون فی الدنیا؛ فأحکمهم فی الجنة، وأما الورعون عن محارمی؛ فإنی أفتش الناس ولا أفتشهم، وأما البکاءون من خشیتی؛ ففی الرفیق الأعلى لا یشرکهم فیه أحد.

قصص الأنبیاء راوندى: 161، باب 5، حدیث 181؛ بحار الانوار: 13/ 352، باب 11، حدیث 46.

(16)- امالى صدوق: 356، المجلس السابع و الخمسون، حدیث 1؛ بحار الانوار: 13/ 329، باب 11، حدیث 7.

(17) عن جابر، عن أبی جعفر علیه السلام قال: قال موسى بن عمران علیه السلام: یا رب! أوصنی، قال: أوصیک بی، فقال: یا رب! أوصنی، قال أوصیک بی ثلاثا، فقال: یا رب! أوصنی، قال: أوصیک بأمک، قال: یا رب! أوصنی، قال أوصیک بأمک، قال: أوصنی، قال: أوصیک بأبیک، قال: فکان یقال لأجل ذلک أن للأم ثلثا البر و للأب الثلث.

امالى صدوق: 511، المجلس السابع و السبعون، حدیث 5؛ روضة الواعظین: 2/ 368، فى ذکر وجوب بر الوالدین؛ بحار الانوار: 71/ 66، باب 2، حدیث 36.

(18)- امالى صدوق: 207، المجلس السابع و الثلاثون، حدیث 8؛ بحار الانوار: 13/ 327، باب 11، حدیث 4.

(19)- اعراف (7): 199.

(20)- منهج الصادقین: 4/ 154.

(21)- عوالى اللآلى: 2/ 137، المسلک الرابع، حدیث 378، ذیل آیه‏ى شریفه‏ى‏ «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ».

(22)- کشف الاسرار: 3/ 829.

(23)- کشف الاسرار: 3/ 830.

(24)- کشف الاسرار: 3/ 830.

(25)- جن (72): 26- 27.

(26)- اعراف (7): 199.

(27)- این روایت در مصادر مختلف با کمى اختلاف ذکر شده است:

عن مبارک مولى الرضا علی بن موسى علیهما السلام قال: لا یکون المؤمن مؤمنا حتى یکون فیه ثلاث خصال: سنة من ربه، وسنة من نبیه، وسنة من ولیه، فأما السنة من ربه: فکتمان سره، قال اللَّه جل جلاله‏ «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلى‏ غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى‏ مِنْ رَسُولٍ» وأما السنة من نبیه: فمداراة الناس، فإن اللَّه عز و جل أمر نبیه بمداراة الناس فقال: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ» وأما السنة من ولیه، فالصبر فی البأساء والضراء، یقول اللَّه عز و جل‏ «وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ».

کافى: 2/ 241، باب المؤمن وعلاماته، حدیث 39؛ عیون اخبار الرضا: 1/ 256، باب 26، حدیث 9؛ امالى صدوق: 329، المجلس الثالث والخمسون، حدیث 8؛ بحار الانوار: 24/ 39، باب 26، حدیث 16 و...

(28)- تهذیب: 9/ 397، باب من الزیادات، حدیث 24؛ اعراف (7): 199