تقابل نیک خدا و عملکرد بنده‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» تقابل نیک خدا و عملکرد بنده‏

أَبَیْتَ- یَا مَوْلَایَ- إِلَّا إِحْسَاناً وَ امْتِنَاناً وَ تَطَوُّلًا وَ إِنْعَاماً وَ أَبَیْتُ إِلَّا تَقَحُّماً لِحُرُمَاتِکَ وَ تَعَدِّیاً لِحُدُودِکَ وَ غَفْلَةً عَنْ وَعِیدِکَ فَلَکَ الْحَمْدُ- إِلَهِی- مِنْ مُقْتَدِرٍ لَا یُغْلَبُ وَ ذِی أَنَاةٍ لَایَعْجَلُ «15» هَذَا مَقَامُ مَنِ اعْتَرَفَ بِسُبُوغِ النِّعَمِ وَ قَابَلَهَا بِالتَّقْصِیرِ وَ شَهِدَ عَلَى نَفْسِهِ بِالتَّضْیِیعِ‏

اى مولاى من! تو نخواستى مگر احسان و اکرام و نیکى کردن و نعمت دادن را، و من نخواستم مگر افتادن در محرّماتت و تجاوز از حدودت و غفلت از تهدیدت را.

خداى من تو را سپاس؛ سپاس نسبت به نیرومندى که مغلوب نمى‏شود و مهلت دهنده‏اى که در عذاب کردن شتاب نمى‏ورزد. این جایگاه کسى است که به فراوانى نعمت‏ها اعتراف کرد، و با کوتاه آمدن از شکر نعمت‏ها، با نعمت‏ها به مقابله برخاست، و علیه خود به تباه کردن امورش گواهى داد.

یکى از اسماى الهى «المنّان» است. منّان به معنى عطاکننده و احسان کننده است و واژه منّت به معنى بخشیدن نعمت مى‏باشد.

راغب اصفهانى در مفردات مى‏نویسد:

ریشه اصلى لغت «منّت» از اصل «مَنّ» به معناى سنگ‏هایى که با آن وزن مى‏کنند. به همین دلیل هر نعمت سنگین و گران‏بهایى را منّت مى‏گویند.

براى «المنّان» که صیغه مبالغه مى‏باشد دو معنى بیان شده است؛ یکى بخشنده و انعام کننده و دیگرى منّت و امتنان و لطف و تفضّل است که در این باره خداوند منّان مى‏فرماید:

لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایتِهِ‏وَیُزَکّیهِمْ وَیُعَلّمُهُمُ الْکِتبَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَللٍ مُّبِینٍ» «1»

یقیناً خدا بر مؤمنان منّت نهاد که در میان آنان پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنان مى‏خواند و [از آلودگى‏هاى فکرى و روحى‏] پاکشان مى‏کند، و کتاب و حکمت به آنان مى‏آموزد، و به راستى که آنان پیش از آن در گمراهى آشکارى بودند.

یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُواْ قُل لَّاتَمُنُّواْ عَلَىَّ إِسْلمَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمنِ إِن کُنتُمْ صدِقِینَ» «2»

از اینکه اسلام آورده‏اند بر تو منّت مى‏گذارند؛ بگو: اگر [در ادعاى مؤمن بودن‏] راستگویید، بر من از اسلام آوردن خود منّت نگذارید، بلکه خداست که با هدایت شما به ایمان بر شما منّت دارد.

منّت، در زبان قرآن معناى گسترده‏اى دارد که بیشتر شامل بخشیدن نعمت‏هاى سنگین است. اگر جنبه عملى داشته باشد، یعنى بزرگى در کارش نعمت گرانقدرى را به دیگرى بدهد که بسیار زیبا و ارزنده است. اما اگر کسى کار کوچک خود را با سخن بزرگ کند و به رخ دیگران بکشد، امرى نازیبا و بى‏ارزش است. البته منّت گذاشتن به مفهوم دوّم در مورد انسان، روش مردم فرومایه و کم‏خرد بوده و سیره‏اى‏ ناپسند است.

مداومت بر اسم منّان، براى ایمنى از خوف و رسیدن به نعمت نافع است و براى دفع تنگدستى و فقر مجرّب است که انسان این ذکر را بخواند:

یا مَنَّانُ ذَا الْإِحْسانِ قَدْعَمَّ الْخَلائِقَ مِنْهُ وَ فَضْلُهُ. «3»

اى بخشنده و صاحب نیکویى و کرم! همانا همه آفریدگان را بخشش و لطف او فرا گیرد.

اما گاهى از میان پاداش‏هاى الهى که براى اعمال مؤمنان نیکوکار و صالحان شکیبا و پایدار، بدون منّت پرداخت مى‏شود؛ اجر غیرممنون است. یعنى پاداش‏هاى خداوند گسسته نمى‏شود و بدون انقطاع و منّت پیوسته ادامه دارد. به ویژه کسانى که اعمال عبادى و رفتارهاى اخلاقى خود را بدون منّت و چشمداشتى از کریم بنده نواز انجام مى‏دهند و در برابر فشارهاى روحى و روانى مانند تهمت و توهین، به لطف و تفضّل پروردگار توجّه مى‏کنند، بسیار صاحب خیر و برکت خواهند شد.

پروردگار کریم در چند آیه احسان و نعمت بدون منّت خود را بیان فرموده، از جمله در سوره قلم خطاب به رسول عزیزش مى‏فرماید:

مَآ أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبّکَ بِمَجْنُونٍ* وَ إِنَّ لَکَ لَأَجْرًا غَیْرَ مَمْنُونٍ» «4»

که به سبب نعمت و رحمت پروردگارت [که نبوّت، دانش و بصیرت است‏] تو مجنون نیستى؛* و بى‏تردید براى تو پاداشى دایم و همیشگى است.

در آیه فوق کلمه «ممنون» اگر از ریشه «منّ» به معناى قطع باشد، به معناى پاداش بى‏انقطاع است و اگر از مادّه «منّت» باشد، یعنى الطاف الهى بدون منّت است و به‏ ظاهر، معناى اول منظوراست؛ زیرا به رخ کشیدن از جانب خداوند عیب نیست، بلکه انگیزه‏اى براى شکر و اطاعت از او مى‏شود.

این اوصاف مخصوص خداوند بزرگوار است که منّت خود را با ذلّت و کیفر، تلخ نمى‏کند و گاهى پاداش اخروى را به مزد دنیایى مى‏فروشد و دچار خسران مى‏شود.

از این رو امام سجّاد علیه السلام در فرازى از دعاى طلب حوائج، به درگاه خداوند متعال مى‏فرماید:

«وَ یَا مَنْ لَا یَبِیعُ نِعَمَهُ بِالْأَثْمَانِ وَ یَا مَنْ لَا یُکَدِّرُ عَطَایَاهُ بِالامْتِنَانِ» «5» اى آنکه نعمت‏هایت را به بها نمى‏فروشى. اى خدایى که عطاهایت را به کدورت منّت آلوده نمى‏کنى.

ودر فراز دیگرى مى‏فرماید:

«وَ عَلِمْتُ أَنَّ کَثِیرَ مَا أَسْالُکَ یَسِیرٌ فِی وُجْدِکَ، وَ أَنَّ خَطِیرَ مَا أَسْتَوْهِبُکَ حَقِیرٌ فِی وُسْعِکَ، وَ أَنَّ کَرَمَکَ لَا یَضِیقُ عَنْ سُؤَالِ أَحَدٍ، وَ أَنَّ یَدَکَ بِالْعَطَایَا أَعْلَى مِنْ کُلِّ یَدٍ» «6» دانستم که خواسته من از تو هر چند زیاد باشد در کنار دارائیت بسیار ناچیز است و چشمداشت فوق العاده من به بخششت در جنب توانایى تو حقیر است و دایره بزرگواریت از تقاضاهاى هیچ کس تنگ نمى‏شود و دست عطایت از هر دستى برتر است.

بنابراین که منّت گذارى از سوى بندگان عادتى ناپسند است، نباید زیبایى و شیرینى احسان و لطف را با منّت و اذیّت فاسد نمود.

منّت گذاشتن در روایات‏

حضرت على علیه السلام مذمّت به رخ کشیدن و منّت گذاشتن مى‏فرماید:

جَمالُ الْإِحْسانِ تَرْکُ الْإِمْتِنانِ. «7»

زیبایى نیک کردن، منّت ننهادن است.

آفَةُ السَّخَاءِ الْمَنُّ. «8»

آفت سخاوت، منّت گذارى است.

ظُلْمُ الْإِحْسانِ قُبْحُ الْإِمْتِنانِ. «9»

ستم نیکوکارى، زشتى منّت گذاشتن است.

وِزْرُ صَدَقَةِ الْمَنَّانِ یَغْلِبُ أَجْرَهُ. «10»

گناه نیکى منّت گذارنده، بر پاداش او غلبه مى‏کند.

لَیْسَ مِنَ الْکَرَمِ؛ تَنْکِیدُ الْمِنَنِ بِالْمَنِّ. «11»

از کرم نیست، که نعمت‏ها به منّت گذاشتن، تیره شود.

امام باقر علیه السلام مى‏فرماید:

إِنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَ تَعالى‏ یَقُولُ: ابْنَ آدَمَ تَطَوَّلْتَ عَلَیْکَ بِثَلاثَةٍ سَتَرْتَ عَلَیْکَ ما لَوْیَعْلَمُ بِهِ أَهْلُکَ ما وَارَوْکَ وَ أَوْسَعْتُ عَلَیْکَ فَاسْتَقْرَضْتُ مِنْکَ فَلَمْ تُقَدَّمْ خَیْراً وَ جَعَلْتُ لَکَ نَظِرَةً عِنْدَ مَوْتِکَ فِى ثُلُثِکَ فَلَمْ تُقَدِّمْ خَیْراً. «12»

خداوند متعال مى‏فرماید: اى فرزند آدم! با سه نعمت بزرگ بر تو منّت نهادم:

1- زشتى‏ها را بر تو پوشاندم که اگر خانواده‏ات آنها را مى‏دانستند پرده‏پوشى نمى‏کردند.

2- گشایش و آسایش در زندگى به تو دادم، سپس از تو قرض خواستم ولى تو قدم خیر برنداشتى؛ چیزى را نفرستادم.

3- نزدیک مرگ ثلث مال را در اختیار تو نهادم، باز هم قدمى خیر، برنداشتى.

به هر حال این حقّ خداوند کریم است که با همه زشتى اعمال و کم‏توجّهى انسان‏ها در هنگام درخواست از او پاسخ نیک مى‏دهد، ولى گاهى جواب نمى‏دهد چون مصلحت نمى‏داند.

حضرت سجّاد علیه السلام در حق چنین مسئولى مى‏فرماید:

وَ حَقُّ الْمَسْئُولِ إِنْ أَعْطَى‏ فَاقْبَلْ مِنْهُ بِالشُّکْرِ وَ الْمَعْرِفَةِ بِفَضْلِهِ وَ إِنْ مَنَعَ فَاقْبَلْ عُذْرَهُ. «13»

و حق سؤال شونده این است که: اگر چیزى بخشید با تشکّر و قدرشناسى لطفش، از او بپذیرى و اگر کمکى نکرد، عذر او را بپذیرى.

برخى از بندگان صالح بدون سؤال؛ داراى منیّت نفس و درجات کرامت و احسان مى‏شوند که بدون منّتى، به دیگران رسیدگى مى‏کنند و پروردگار سبحان هم بى‏منّت، احسان آنان را مى‏پذیرد.

حقیقت نیاز در کلام ابوذر

روزى مهمانى بر ابوذر وارد شد، او که زندگى ساده ‏اى داشت از مهمان معذرت‏ خواست که من بر اثر گرفتارى نمى‏توانم اکنون از تو پذیرایى کنم. من چند شتر در فلان نقطه دارم، قبول زحمت کن بهترین آنها را بیاور تا قربانى کنم. میهمان رفت و شتر لاغرى با خود آورد.

ابوذر به او گفت: به من خیانت کردى، چرا چنین شترى آوردى؟ او در جواب گفت: من فکر کردم روزى به شترهاى دیگر نیازمند خواهى شد.

ابوذر گفت: روز نیاز من زمانى است که از این جهان چشم فرو مى‏بندم و در قبرم مى‏گذارند، چه بهتر که براى آن روز ذخیره کنم با اینکه خداوند فرموده است:

لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى‏ تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ» «14»

هرگز به [حقیقتِ‏] نیکى [به طور کامل‏] نمى‏رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید. «2» از این رو رسول خدا صلى الله علیه و آله مى‏فرماید:

اهل معروف و احسان کنندگان در دنیا، در آخرت نیز اهل احسان باشند.

پرسیدند: این چگونه باشد؟ حضرت فرمود: خداوند از راه لطف منّت نهد و ایشان را ببخشاید و آنها حسنات خود را به مردم عطا کنند و آنان به این سبب به بهشت روند. پس هم در دنیا و هم در آخرت اهل احسان هستند. «15»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- آل عمران (3): 164.

(2)- حجرات (49): 17.

(3)- بحار الأنوار: 92/ 168، باب 105، حدیث 22؛ مهج الدعوات: 305.

(4)- قلم (68): 2- 3.

(5)- صحیفه سجادیه: دعاى 13.

(6)- صحیفه سجادیه: دعاى 13.

(7)- غرر الحکم: 390، حدیث 8959.

(8)- غرر الحکم: 381، حدیث 8622.

(9)- غرر الحکم: 389، حدیث 8931.

(10)- غرر الحکم: 390، حدیث 8946.