برخی ام کلثوم و حضرت زینب را یک نفر و ام کلثوم را کنیه حضرت زینب دانسته اند. گویا مراد این است که امام علی(ع) دو دختر به نام های زینب و ام کلثوم داشته اما شخص حاضر در کربلا زینب بوده، کنیه او ام کلثوم است. تحقیقی هر چند کوتاه در منابع تاریخی می تواند حقیقت امر را روشن کند.

پیش از بیان نتیجه پژوهش، ذکر این نکته جا دارد که هنگام بررسی امور تاریخی ـ بر خلاف فقه ـ زنجیره سند چندان مورد توجه نیست بلکه مضمون مطالب با مطالب دیگر مقایسه و سنجیده می شود. بنابراین وقتی مطلبی در منابع تاریخی کهن می آید مورد قبول است مگر اینکه مضامین تاریخی دیگر آن را رد کنند.

نتیجه تحقیق در موضوع مذکور را در دو بخش عرضه می داریم:

بخش اوّل

دو فرزند به نام های زینب و ام کلثوم

قرائن و شواهد متعدد نشان می دهند که امام علی(ع) دست کم دو دختر به نام های زینب و ام کلثوم داشته است:

أ) امیرالمؤمنین فرمود: «... و ابنیّ الحسن و الحسین و ابنتیّ زینب و ام کلثوم ...؛(1) دو پسرم حسن و حسین و دو دخترم زینب و ام کلثوم.»

ب) در باره امام علی آمده است: «... و ابنیه الحسن و الحسین و ابنتیه زینب و ام کلثوم؛(2) دو پسر حضرت به نام های حسن و حسین و دو دختر او به نام های زینب و ام کلثوم.»

ج) در مورد حضرت فاطمه(س) می خوانیم: «... و حملتْ بالْحسن فلما رزقتْه بعد أربعین یوما حملتْ بالحسین ثم رزقتْ زینب و أم کلثوم و حملت بمحسن؛(3) چهل روز پس از تولد امام حسن، حضرت زهرا(س) امام حسین را باردار شد سپس زینب و ام کلثوم به دنیا آمدند و بعد، محسن را باردار شد.»

د) در جای دیگر آمده است: «.. علی و فاطمة و ابنیهما الحسن و الحسین و ابنتیهما زینب و ام کلثوم ...؛(4) علی و فاطمه و دو پسر آنها حسن و حسین، و دو دختر آنها زینب و ام کلثوم.»

ه··· ) بسیاری منابع هنگامی که نام فرزندان امیرالمؤمنین(ع) را با هم ذکر می کنند، از زینب و ام کلثوم هر دو نام می برند و بسیاری از آنها تصریح کرده اند که مادر هر دو حضرت فاطمه(س) است.(5)

و) برخی تصریح کرده اند که نام خواهر زینب، ام کلثوم بوده است.(6)

بعضی عبارات مذکور صراحت دارند و برخی ظهور در این دارند که امام علی(ع) دست کم دو دختر به نام های زینب و ام کلثوم داشته است.

بخش دوم

حضور زینب و ام کلثوم در کربلا

بعضی شواهد نشان می دهند که نه تنها امام علی(ع) دو دختر به این نام ها داشته بلکه هر دو خواهر در کربلا حضور داشته اند:

أ) امام حسین(ع) روز عاشورا فرمود: «یا اختاه یا ام کلثوم و أنتِ یا زینب و أنتِ یا فاطمة و ...»(7)

ب) همچنین امام حسین در آن روز در جای دیگر فرمود: «یا زینب و یا ام کلثوم و یا سکینة و ... .»(8)

ج) امام(ع) در موردی دیگر فرمود: «یا سکینة یا فاطمة یا زینب یا ام کلثوم، علیکنّ منّی السلام.»(9)

د) امام در روز عاشورا فرمود: «ألا یا زینب یا سکینة یا ولدی مَن ذا یکون لکم بعدی؟ ألا یا رقیة یا أم کلثوم أنتم ودیعة ربی الیوم ... .»(10)

اگر زینب و ام کلثوم عنوانی برای یک نفر بودند تکرار لزومی نداشت.

ه··· ) وقتی قافله به کربلا رسید امام جمله ای فرمود که از آن استفاده می شد حضرت در آن سرزمین به شهادت می رسد. حضرت زینب عرض کرد: «یا اخی هذا کلام مَن أیقن بالقتل. فقال: نعم یا أختاه. فقالتْ زینب: و اثکلتاه ینعی الحسین(ع) إلی نفسه. قال (الراوی): و بکی النسوةُ و لطمنَ الخدودَ و شققن الجیوب و جعلتْ أم کلثوم تنادی: وا محمداه وا علیاه وا أماه وا أخاه وا حسیناه ...؛(11) برادرم، این سخن کسی است که یقین به کشته شدن دارد! امام(ع) فرمود: بله خواهرم. زینب گفت: ای وای! حسین از مرگ خود خبر می دهد. راوی می گوید: زنان گریه سر دادند و به صورت زدند و گریبان دریدند. ام کلثوم فریاد برآورد: وا محمدا، وا علیا، وا اما، وا اخا، وا حسینا.»

عبارت ظهور در این دارد که دو نفر به نام های زینب و ام کلثوم در کربلا حضور داشتند.

درگذشت ام کلثوم پیش از واقعه کربلا

سؤال: از برخی منابع استفاده می شود که ام کلثوم در زمان حیات امام حسن(ع) درگذشت،(12) چگونه ممکن است وی در کربلا حضور داشته باشد؟!

جواب: ظاهرا امام علی(ع) دو دختر به نام ام کلثوم داشته است. مادر یکی از آنها حضرت زهرا(س) بوده (چنان که برخی عبارات منقول در بخش اوّل به آن صراحت داشت) و مادر دیگری ام ولد بوده است؛ زیرا ابن خشاب (م567ق) هنگام شمارش نام فرزندان امام علی(ع) می نویسد: «ام کلثوم الصغری مِنْ ام ولد»(13) نیز برخی منابع دو دختر به نام ام کلثوم برای امیرالمؤمنین ذکر کرده اند. علامه اربلی نام دختران امام علی(ع) را این گونه ذکر کرده است: «زینب الکبری و ام کلثوم الکبری و ام الحسن و رملة الکبری ام هانی و میمونه و زینب الصغری و رملة الصغری و ام کلثوم الصغری و رقیة و فاطمة و اَمامة و خدیجة و ام الکرام و ام سلمة و ام جعفر و جمانة و تقیة.» علامه اربلی در ادامه اشاره می کند که مادر ام کلثوم دوم ام ولد بوده است.(14)

بدین ترتیب ناهمگونی میان اخبار تاریخی حل می شود که از یک طرف می گویند: ام کلثوم در زمان حیات امام حسن(ع) درگذشت و از سوی دیگر، حضور او در کربلا نقل شده است. بنابراین درگذشت یکی از دو ام کلثوم پیش از عاشورا و دیگری پس از عاشورا اتفاق افتاده است.

دو دختر به نام زینب

یادآوری:

از برخی منابع به دست می آید که امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) دو دختر به نام زینب داشته اند، به این صورت که نام ام کلثوم هم زینب بوده است. علامه اربلی از قول شیخ مفید نام فرزندان امیرالمؤمنین(ع) را این گونه برمی شمرد: «الحسن و الحسین و

زینب الکبری و زینب الصغری المکنّاة ام کلثوم أمّهم فاطمة البتول سیدة نساء العالمین.»(15)

طبرسی می نویسد: «کان لفاطمة(ع) خمسة اولاد ذکر و انثی: الحسن و الحسین(ع) و زینب الکبری و زینب الصغری المکناة بأم کلثوم(رض) و ولد ذکر قد أسقطتْه فاطمة(س) بعد النبی(ص).»(16)

شاید علت به اشتباه افتادن آنها که زینب و ام کلثوم را یک نفر دانسته اند همین بوده که کنیه زینب، ام کلثوم بوده، غافل از اینکه نام دو دختر امام علی(ع) زینب بوده است.

نتیجه:

از آنچه گذشت به دست آمد:

1. امام علی(ع) دو دختر به نام زینب و دو دختر به نام ام کلثوم داشته است. البته کنیه یکی از زینب ها ام کلثوم بوده است. به عبارت دیگر نام سه تن از دختران امام چنین است: زینب، زینب با کنیه ام کلثوم، ام کلثوم.

2. یک ام کلثوم پیش از عاشورا و در زمان حیات امام حسن(ع) از دنیا رفت و دیگری پس از عاشورا.

3. دو تن از دختران امام علی(ع) به نام های زینب و ام کلثوم در کربلا حضور داشته اند.

پی نوشتها: ــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الهدایة الکبری، حسین بن حمدان خصیبی (م334ق)، بیروت، مؤسسه البلاغ، چاپ اول، 1411ق، ص163.

2 ـ همان، ص93.

3 ـ نوادر المعجزات، محمد بن جریر طبری امامی، قم، الهادی، چاپ اوّل، 1410ق، ص97؛ دلائل الامامه، طبری امامی، قم، البعث، چاپ اوّل، 1413ق، ص104.

4 ـ بحارالانوار، ج30، ص290.

5 ـ سنن الکبری، بیهقی (م458ق)، بیروت، دارالفکر، ج7، ص70؛ تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، دارالفکر، ج3، ص179 و ج69، ص176؛ تهذیب الکمال، یوسف مزی (م742ق)، مؤسسه الرساله، ج20، ص479؛ تهذیب التهذیب، ابن حجر، دارالفکر، ج7، ص295؛ التنبیه و الاشراف، مسعودی (م345ق)، ص258؛ البدایة و النهایه، ابن کثیر (م774)، بیروت، دار احیاء التراث، ج5، ص314 و ج7، ص367؛ کشف الغمه، اربلی (م693ق)، بیروت، دار الاضواء، ج2، ص68؛ انساب الاشراف، بلاذری (ق3)، بیروت، اعلمی، ج2، ص411؛ تاریخ طبری، بیروت، اعلمی، ج5، ص153؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م630)، ج2، ص440؛ اسدالغابه، ابن اثیر، اسماعیلیان، ج5، ص70؛ الاصابه، ابن حجر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج6، ص191؛ ارشاد، شیخ مفید (م413ق)، دارالمفید، ج1، ص355؛ تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، ج2، ص213؛ تاج الموالید، طبرسی (548ق)، قم، کتابخانه نجفی، ص23.

6 ـ ذخائر العقبی، ص167.

7 ـ لهوف، ابن طاووس(م664ق)، مهر، ص36.

8 ـ الدمعة الساکبه، ج4، ص351؛ معالی السبطین، ج2، ص22؛ ذریعة النجاه، ص139.

9 ـ منتخب طریحی، ص440؛ بحارالانوار، ج45، ص47؛ الدمعة الساکبه، ج4، ص336.

10 ـ ادب الحسین، ص48؛ اسرار الشهاده، ص426.

11 ـ لهوف، ص49.

12 ـ طبقات الکبری، ج8، ص464؛ اسدالغابه، ج7، ص378؛ استیعاب، ج4، ص510.

13 ـ تاریخ موالید الائمه، ص15؛ تاریخ مدینه دمشق، ج70، ص35.

14 ـ کشف الغمه، ج2، ص69 ـ 68.

15 ـ همان، ص67.

16 ـ تاج الموالید، ص23؛ بحارالانوار، ج42، ص74؛ عمده الطالب، ص29.