خاک مرده و بى‏جان به اراده حضرتش به مواد غذایى و گوشت حلال گوشتان تبدیل مى‏شود، دهان و دندان پدر غذا را مى‏جود، اندام‏ها بعد از دهان لقمه را به‏ معده مى‏رسانند، این آزمایشگاه شگفت‏انگیز هر کجاى بدن را به تناسب نیازش تغذیه مى‏کند، قسمتى از آن غذا به توسط آن آزمایشگاه به صلب هدایت مى‏شود، و در آن‏جا با فعل و انفعالات عجیب و غریب تبدیل به نطفه مى‏گردد!

نطفه که خود از بدایع و صنایع قدرت حق است به تاریک خانه رحم منتقل مى‏شود، اراده حق در آن تاریکى‏ها نطفه را تبدیل به علقه مى‏کند، علقه را به صورت پاره گوشت و پاره گوشت را به صورت اسکلت درمى‏آورد، و بر اسکلت گوشت مى‏پوشاند، سپس به آن صورت زیبا جان مى‏دمد و انسانى آراسته و خلقتى سوىّ از کار درمى‏آورد.

وَ لَقَدْ خَلَقْنا الاْنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طینٍ* ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فى قَرارٍ مَکینٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ انْشَأْناهُ خَلَقْاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ احْسَنُ الْخالِقینَ» «1»

و یقیناً ما انسان را از [عصاره و] چکیده‏اى از گِل آفریدیم،* سپس آن را نطفه‏اى در قرارگاهى استوار [چون رحم مادر] قرار دادیم.* آن گاه آن نطفه را علقه گرداندیم، پس آن علقه را به صورت پاره‏گوشتى درآوردیم، پس آن پاره‏گوشت را استخوان‏هایى ساختیم و بر استخوان‏ها گوشت پوشاندیم، سپس او را با آفرینشى دیگر پدید آوردیم؛ پس همیشه سودمند و بابرکت است خدا که نیکوترین آفرینندگان است.

آدمیزاد، موجود پیچیده و مرموزى است که از برترین و شگفت‏ترین اسرار خلقت پروردگار به حساب مى‏آید. تنها پدیده‏اى که در افکار و اعمال با اراده و اختیار و آزاد برپا شده است و دیگر موجودات چنین ویژگى‏هایى را ندارند.

امیر بیان و مولاى مؤمنان امام على بن ابى طالب علیه السلام در این باره مى‏فرماید:

ثُمَّ نَفَخَ فیها مِنْ رُوحِهِ فَمَثُلَتْ انْساناً ذا اذْهانٍ یُجیلُها وَ فِکَرٍ یَتَصَرَّفُ بِها وَ جَوارِحَ یَخْتَدِمُها وَ ادَواتٍ یُقَلِّبُها وَ مَعْرِفَةٍ یَفْرُقُ بِها بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ وَ الْأَذْواقِ وَ الْمَشامِّ وَ الْالْوانِ وَ الْاجْناسِ، مَعْجُوناً بِطِینَةِ الْأَلْوانِ الْمُخْتَلِفَةِ وَ الْأَشْباهِ الْمُؤْتَلِفَةِ وَ الْاضْدادِ الْمُتَعادِیَةِ وَ الْأَخْلاطِ الْمُتَبایِنَهِ، مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ وَ الْبِلَّةِ وَ الْجُمُودِ وَ الْمَساءَةِ وَ السُّرُورِ .... «2»

سپس ازدم خود بر آن مادّه شکل گرفته دمید تا به صورت انسانى زنده درآمد، داراى اذهان و افکارى که در جهت نظام حیاتش به کار گیرد، و اعضایى که به خدمت گیرد، و ابزارى که زندگى را بچرخاند، و معرفتش داد تا بین حق و باطل تمیز دهد و مزه‏ها و بوها و رنگ‏ها و جنس‏هاى گوناگون را از هم بازشناسد، در حالى که این موجود معجونى بود از طینت رنگ‏هاى مختلف، و همسان‏هایى نظیر هم، و اضدادى مخالف هم، و اخلاطى متفاوت با هم، از گرمى و سردى و رطوبت و خشکى و ناخوشى و خوشى.

تنها امتیاز این موجود، آمیخته بودن او از عقل و هوس است و برترى هر یک بستگى به شیوه تربیت و پرورش او دارد. اگر بر اساس اصول اخلاقى و دینى تربیت شود، به سوى افق کمال و سعادت مى‏رود و اگر بر پایه قانون طبیعت که خوراک و خواب و شهوت‏رانى است؛ پرورش یابد به درّه پستى و سیاه‏بختى سقوط کند. این ماهیّت دو بعدى انسان است که هیچ‏یک، نهایت و حدّى ندارد.

عبداللّه بن سنان از امام صادق علیه السلام پرسید: آیا فرشتگان برترند یا آدمیان؟

حضرت در جواب به نقل از امیرمؤمنان على بن ابى طالب علیه السلام فرمود:

خداوند در فرشتگان تنها عقل نهاده است نه خواهش نفسانى و در ستوران میل و خواهش نهاده است نه عقل و در بنى آدم هر دو را نهاده است، پس آن‏ که خردش بر خواهش او چیره گردد، از فرشتگان بهتر است. و هر که هوس‏هایش بر عقل او پیروز گردد، از حیوانات بدتر است. «3»

خلقت انسان در کلام امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر

براى درک بهتر از آفرینش انسان، به اصل خلقت او باز مى‏گردیم:

امام صادق علیه السلام در مجلس اوّل، درباره آفرینش آدمى و مراحل پیدایش او به مفضّل بن عمر چنین مى‏فرماید:

«اى مفضّل! سخن خود را با بیان آفرینش انسان آغاز مى‏کنیم، تو نیز بکوش که از آن پندگیرى:

اول این که: تدبیر چنان شد که چنین در رحم در سه پرده تاریکى پوشیده مى‏ماند. شکم، رحم و بچه‏دان. جایى که توان چاره اندیشى براى دریافت غذا و خروج ناروا را ندارد. نه صلاح خویش مى‏داند و نه ضرر خود را مى‏داند. غذاى او خون حیض و پیوسته مانند آب براى گیاه، غذایش چنین است.

آنگاه که آفرینش او کامل گردد بدنش سخت شود، پوستش با هوا سازگار آید و دیده‏اش تاب دیدن نور به هم رساند. مادرش درد زاییدن گیرد و درد چنان بر او سخت مى‏آید که جنین از فشار درد بیرون مى‏افتد. چون متولّد گشت، همان خونى که غذایش بود اینک با رنگ و بویى جز آنچه بود در شکل غذایى دیگر از پستان مادر سرازیر مى‏شود.

این غذا براى نوزاد از همه سازگارتر است. وقتى که به دنیا آمد، زبان خود را به نشانه خواستن غذا بیرون مى‏کند و پیرامون دهان مى‏چرخاند. در این زمان پستان‏هاى مادرش را که چونان دو مشک از سینه او آویخته مى‏یابد و تا زمانى که تن او تر و درونش ظریف و اعضایش نرم است، از آن مى‏نوشد. آنگاه که حرکت کرد و به غذایى محکم و قوى نیاز پیدا نمود تا تنش استحکام یابد، در هر طرف دندان‏هاى آسیا سر برمى‏آورد، تا غذا را بجود، نرم گرداند و به راحتى فرو برد.

پیوسته حالش اینگونه است تا آنگاه که پاى در بلوغ نهد.

در این وقت اگر مذکّر است، موى در رویش مى‏روید تا نشانه مردى و عزّت او باشد و از همانندى با زنان و بچگان به دور ماند و اگر مؤنّث است، رخش از موى پیراسته ماند تا طراوت و زیبایى‏اش دل مردان را برباید و نسل بشر ماندگار و پایدار گردد.

اى مفضّل! در این مراحل، نیک بیندیش، آیا مى‏شود که بدون مدبّر و حکیم باشد.

آیا مى‏دانى که اگر در رحم خون به او نمى‏رسید، همانند گیاهى که آب به وى نرسد، خشک و پژمرده مى‏گشت؟

آیا مى‏دانى وقتى که بزرگ شد اگر مادرش را درد زاییدن نمى‏گرفت چون زنده به گور در رحم مى‏ماند و اگر در هنگام ولادت شیر با او نمى‏ساخت یا از گرسنگى مى‏مرد و یا با غذاى نامناسب و زیانبار تغذیه مى‏شد؟!

و اگر در وقت مناسب دندان‏هایش نمى‏رویید، بر جویدن و فرو بردن غذا ناتوان بود، باید همیشه شیر مى‏خورد و بدن او براى کار قوّت نمى‏یافت و مادرش به خاطر او از تربیت فرزندان دیگرش باز مى‏ماند ...

اگر کودک عاقل و فهیم به دنیا مى‏آمد، وقت تولّد جهان هستى را انکار مى‏کرد و هنگامى که با حیوانات، پرندگان و دیگر موجودات غریب رو به رو مى‏گشت و هر ساعت و هر روز پاره‏اى از شکل‏هاى گوناگون و شگفت عالم را که از پیش ندیده بود مى‏دید، هر آینه عقل و اندیشه‏اش سرگشته و گمراه مى‏گشت.

بدان که: اگر عاقلى را به اسیرى از سرزمینى به سرزمین دیگر ببرند، همواره حیران و سرگشته است و به خلاف کودکى که در خردسالى اسیر شود به سرعت‏ زبان و آداب آن سرزمین را فرا نمى‏گیرد.

اگر نوزاد، دانا و هوشمند پاى در جهان مى‏نهاد از اینکه باید دیگران بر دوشش گیرند، شیر بنوشانند، در جامه‏اش بپیچند و در گاهوارش بخوابانند، سخت احساس خوارى و پستى مى‏کرد.

از سوى دیگر او به خاطر ظرافت و طراوت و رطوبت بدن، هیچ‏گاه از این امور بى‏نیاز نیست.

و نیز در چنین حالى آن شیرینى، دلبندى و محبوبیّت کودکان را نداشت، از این رو آنان در حالى به دنیا مى‏آیند که از کار جهان و جهانیان غافلند.

اینان با ذهن ضعیف و شناخت اندک و ناقص خود با همه چیز روبه‏رو مى‏شوند اما اندک اندک در حالت‏هاى گوناگون بر شناخت و آگاهى آنان افزوده مى‏شود.

کودک پیوسته چنین کسب شناخت مى‏کند. تا آنکه از مرحله حیرت و تفکّر، پاى فراتر مى‏نهد و با کمک عقل و اندیشه، قدم در وادى تصرّف و تدبیر معاش و ...

مى‏گذارد. از حوادث پند مى‏گیرد، اطاعت مى‏کند و یا در اشتباه و فراموشى و غفلت و گناه، سقوط مى‏کند.

حکمت‏هایى در خلقت انسان‏

حکمت‏هاى بسیارى در پس این امر نهفته است:

اگر کودک در هنگام تولّد، عقلى کامل و خودکفا داشت؛ شیرینى فرزند دارى از میان مى‏رفت، پدر و مادر به مصالحى که در تربیت کودک نهفته است، نمى‏رسیدند.

در نتیجه تربیت و سرپرستى و مهربانى و احترام به آنان، هنگام پیرى بر فرزند لازم نبود.

و نیز با این فرض در میان فرزندان و والدین هیچ پیوند و محبّتى حاکم نبود؛ زیرا کودکان از تربیت و پرورش و روزى رسانى پدران بى‏نیاز بودند و در زمان تولّد، از پدران خویش جدا مى‏گشتند. او نیز پس از آن، پدر و مادرش و دیگران را نمى‏شناخت و این حالت باعث مى‏شد که بر سر راه ازدواج با مادر و خواهر و دیگر محارم مانعى پدید نیاید. و کمترین مفسده و زشتى، هنگامى است که چنین کودک هوشمندى در هنگام تولّد بر چیزى نظر افکند که اجازه این عمل را از او گرفته‏اند و سزاوار نیست که چنین کند.

آیا نمى‏بینى که چگونه هر چیزى از آفرینش در جاى مناسب خود استوار گشته و در ریز و درشت اجزاى هستى، اندک نقص و نادرستى پیدا نیست؟

مفضّل بن عمر پس از شنیدن بخشى از حکمت‏هاى آفرینش، مى‏گوید: گفتم: اى آقایم! برخى مى‏پندارند که این‏ها همه کار طبیعت است.

حضرت فرمود: از آنان بپرس که این طبیعت نسبت به این امور علم و قدرت دارد یا نه؟

اگر علم و توانایى را براى طبیعت ثابت کردند، پس اینان در اثبات آفریدگار و اعتراف به وجود مبدأ دانا، چه سدّى در راه دارند؟ این هم آفرینش و تدبیرش.

اگر گمان مى‏کنند که این اعمال حکیمانه و قوانین مدبّرانه بدون دانش و پایه‏اى انجام مى‏گیرد؛ بدان: این امور از آفریننده‏اى حکیم و داناست. و آن را که طبیعت نامیده‏اند همان سنّت الهى در آفرینش اشیاست که مطابق فرمان و حکمت الهى جریان دارد.

نیاز آدمى به معاش و تلاش‏

حضرت در بخش دیگرى از اسرار آفرینش به حکمت نیاز آدمى به معاش و تلاش مى‏پردازد و مى‏فرماید:

اى مفضل! بدان که نان و آب، اصل معاش و زندگى انسان به شمار مى‏آید. به حکمت‏هاى نهفته در آنها بنگر، نیاز آدمى به آب شدیدتر از نیازش به نان است؛ زیرا شکیبایى او بر گرسنگى بیش از صبر او بر تشنگى است. این به خاطر آن است که بدن انسان به آب بیش از نان نیازمند است، چونکه آدمى براى نوشیدن، شستن خود و لباس و سیراب کردن حیوانات و آبیارى مزرعه، به آب نیاز دارد.

پس براى نیازهاى فراوان، آب به راحتى در دسترس قرار گرفته تا انسان براى خریدن و تحصیل آن در دشوار و رنج بسیار نیفتد.

اما نان جز با رنج و تلاش و حرکت به دست نمى‏آید؛ تا انسان به خاطر بیکارى و بطالت در سرمستى و فساد غوطه‏ور نگردد. آیا نمى‏بینى که کودک را با اینکه به سنّ آموزش نرسیده است به نزد مربّى مى‏گذارند، تا از بازى فسادانگیز و مزاحمت براى خانواده به دور ماند؟!

انسان اینگونه است اگر مشغول نباشد، بر اثر سرمستى و خوشحالى و بیکارى، سبب زیان خود و نزدیکانش مى‏گردد. براى فهم این واقعیّت به کسانى بنگر که در ثروت و رفاه و خوشى بزرگ شده‏اند، کارشان به کجا کشیده است.» «4»

پراکندگى آفرینش انسان‏

سنّت الهى در گوناگونى و پراکندگى آفرینش انسان بر اساس آزادى و انتخاب افکار و عقاید و اعمال نیک و شرّ بوده است. اگر همه انسان‏ها یک دست و امّتى یکسان بودند، دیگر اختیار و انتخاب معنایى نداشت؛ و این اختلاف مردم در اندیشه و نژاد و ملّیّت دلیل بر قدرت آزادى و اراده استقلالى آنان است. ولى خداوند متعال هم سایه رحمت خود را بر همه آفرینش افکنده است که به تکامل روحى و معنوى برسند.

وَ لَوْ شَآءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَ حِدَةً وَ لَایَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ* إِلَّا مَن رَّحِمَ‏ رَبُّکَ وَ لِذَ لِکَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبّکَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ» «5»

اگر پروردگارت مى‏خواست یقیناً تمام مردم را [از روى اجبار، در مسیر هدایت‏] امّت واحدى قرار مى‏داد، [ولى نخواست به همین سبب‏] همواره [در امر دین‏] در اختلاف‏اند.* مگر کسانى که پروردگارت به آنان رحم کرده و به همین سبب آنان را آفریده است. و فرمان حتمى پروردگارت تحقق یافت که همانا دوزخ را از همه جن و انس [که راه کفر و عناد را برگزیدند] پر خواهم کرد.

در آیات دیگر قرآن، فلسفه آفرینش بشر بر اساس عبادت و آزمایش و رحمت قرار گرفته است و هر سه محور، بر یک نقطه تمرکز دارند و آن کمال آدمى است.

بنابراین همه مردم بلکه همه مخلوقات هستى اختلاف دارند، مگر آنانى که در سایه لطف و رحمت حقّ گرفتار اختلاف نشوند و براى این منظور خداوند متعال وحدت کلمه را براى آنان آفرید. پس انسان در انتخاب راه آزاد است ولى به خاطر پذیرش راه باطل جهنّمى مى‏شود.

نمونه روشن اختلاف مردم در مسأله امامت معصوم است. آن گروه که در خط اهل بیت و پیشوایان معصوم علیهم السلام قرار گرفته‏اند مشمول رحمت شده‏اند و دیگر مردمانى که از خط خارجند؛ منحرف هستند. خداوند با قرار دادن فطرت و عقل از درون وانبیاى گرامى و کتب آسمانى از بیرون، حجّت را بر همه تمام کرده است و عامل وحدت تنها امدادهاى الهى است و امکانات دنیوى و مادّى، امورى مقطعى و خیالى و نابود شدنى مى‏باشد؛ زیرا راه شریعت و دیانت است که هدف آفرینش بشر را سامان مى‏دهد و نفس آدمى که مرکز دگرگونى‏هاى خیر و شرّ است؛ پرورش‏ مى‏یابد.

امام على علیه السلام در این باره مى‏فرماید:

الشَّرِیعَةُ، رِیاضَةُ النَّفْسِ. «6»

سنّت الهى پرورش نفس است.

الشَّرِیعَةُ، صَلاحُ الْبَرِیَّةِ. «7»

دین و آئین، مصلحت مردم است.

آفَةُ الرِّیاضَةِ غَلَبَةُ الْعادَةِ. «8»

آفت پرورش جان، چیره شدن عادت است.

بدون شک، هر آدمى در فطرت توحیدى خویش خواهان این است که موجودى با ارزش و محترمى باشد، به همین جهت با تمام وجودش براى کسب ارزش‏ها و کرامت‏ها تلاش مى‏کند ولى گاهى در شناخت معیار ارزش‏ها با تفاوت نگرش‏ها و فرهنگ‏ها دچار لغزش مى‏شود و ارزش‏هاى دروغین را به جاى ارزش‏هاى حقیقى مى‏گیرد. با اینکه خداوند درباره او فرموده است:

وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِى ءَادَمَ وَحَمَلْنهُمْ فِى الْبَرّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنهُم مّنَ الطَّیّبتِ وَ فَضَّلْنهُمْ عَلَى‏ کَثِیرٍ مّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا» «9»

به یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم، و آنان را در خشکى و دریا [بر مرکب‏هایى که در اختیارشان گذاشتیم‏] سوار کردیم، و به آنان از نعمت هاى پاکیزه روزى بخشیدیم، وآنان را بر بسیارى از آفریده‏هاى خود برترى کامل دادیم.

با این حال در رازق و رزق و نعمت‏هاى خداوندى تردید مى‏کند و شتابزده به بیگانگان دل مى‏بندد و راه حلال و حرام را بر خود مشکوک مى‏سازد، پس گرفتار آثار بد آن مى‏شود.

ابوعبیده حذاء مى‏گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: دعا کن که خداوند روزى مرا در دست بندگانش قرار ندهد. حضرت فرمود:

خداوند چنین کارى نمى‏کند؛ او روزى بندگان را در دست یکدیگر قرار داده است؛ اما از خدا بخواه که روزیت را در دست بندگان نیک خود قرار دهد که این از خوشبختى است. «10» در زمینه خلقت انسان به کتاب‏هاى «فیزیولوژى انسان»، «آفرینش انسان»، «اوّلین دانشگاه و آخرین پیامبر» مراجعه نمایید، تا به مسئله خلقت سَوىّ، و تربیت جسم و جان که محصول عنایت و اراده اوست بیش از پیش آگاه شوید.

راز خلقت درکلام امام حسین علیه السلام‏

حضرت حسین علیه السلام در ابتداى دعاى عرفه بدین گونه، راز خلقت را با اهل دل به میان مى‏گذارد:

«تو در اول که من نابود بودم به من نعمت وجود بخشیدى، و مرا از خاک پست بیافریدى آنگاه (که در عالم نبات، و حیوان آوردى و از آن غذا و خون و نطفه ساختى) در صلب پدرانم جاى دادى و از حوادث زمان و موانع دهر و اختلاف و تغییرات روزگاران (که همه مانع نعمت وجودم بودند) مرا محفوظ داشتى، تا آن که پى در پى از یکایک پشت پدرانم به رحم مادران انتقال یافتم، در آن ایّام پیشین و دوران گذشته (همه گاه مرا محافظت کردى) و از آن‏جا که با من رأفت و مهربانى‏ داشتى و نظر لطف و احسان، مرا در دور سلطنت پیشوایان کفر و ضلالت که عهد تو را شکستند و رسولانت را تکذیب کردند به دنیا نیاوردى ولیکن زمانى به وجود آوردى که از برکت پیشواى توحید، خاتم پیامبرانت، مقام هدایت را که در علم ازلیّت مقرّر بود بر من میسّر فرمودى و در این عصر هدایت مرا پرورش دادى، و از این پیش هم، پیوسته با من نیکویى و مهربانى کردى و به نعمت فراوانم متنعّم ساختى تا آنگاه که آفرینشم را به مشیّت خود از آب نطفه فرمودى، و در ظلمات سه گانه (بَطن و مشیمه و رحم) در میان لحم و دمم مسکن دادى، نه مرا از کیفیت خلقتم آگاه ساختى و نه کارى در آفرینشم به من واگذار کردى، تا آن که مرا به آن رتبه معرفت و هدایت علم ازلى با خلقت کامل و آراسته به دنیا آوردى و در گهواره که کودکى ناتوان بودم مرا از هر آسیب و خطر حفظ کردى، و از شیر مادر غذاى گوارا روزیم نمودى، و قلوب دایگان را به من مهربان ساختى، مادران مهربان را براى محافظتم از آسیب جنّ و انس برگماشتى، و از عیب و نقصان خلقتم را پیراستى.

به هر حال بسى بلند مرتبه و خداى مهربانى، پس آنگاه که زبانم به سخن گشودى نعمت بى حدّت بر من تمام کردى، و در هر سال به تربیتت فزون‏تر شدم و خلقتم مقام کمال یافت و قواى جسم و جانم به حدّ اعتدال رسید، پس حجت خود را بر من الزام نمودى، و معرفت خود را به قلبم الهام فرمودى، و در عجایب حکمت‏هاى خویش عقلم را حیران ساختى، و مرا بیدار و هوشیار کردى تا در آسمان و زمین بدایع مخلوقاتت را مشاهده کنم، و مرا به یاد خود و شکر نعمت‏هاى بى‏حدّ خویش متذکّر ساختى و طاعت و عبادتت را بر من فرض نمودى، و فهم دانش و علوم و حقایقى که پیامبرانت به وحى آوردند به من عطا فرمودى، و روح مرا براى پذیرفتن اسرار آمادگى دادى، و به سعه صدر، دریافتن مقام رضا و تسلیم را بر من آسان کردى.» «11»

تا جائى حضرت به دقایق و لطایف آفرینش بدن اشاره مى‏فرماید، که انسان را در بهت و حیرت مى‏برد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- مؤمنون (23): 12- 14.

(2)- نهج البلاغه: خطبه 1.

(3)- بحار الأنوار: 57/ 299، باب 39، حدیث 5؛ علل الشرایع: 1/ 4، حدیث 6.

(4)- بحار الأنوار: 3/ 62- 67، باب 4، حدیث 1؛ توحید المفضّل: 48- 55، با کمى تلخیص.

(5)- هود (11): 118- 119.

(6)- غرر الحکم: 238، حدیث 4791.

(7)- غرر الحکم: 84، حدیث 1349.

(8)- غرر الحکم: 238، حدیث 4795.

(9)- اسراء (17): 70.

(10)- بحار الأنوار: 5/ 244، باب 23، ذیل حدیث 108؛ تحف العقول: 361.

(11)- بحار الأنوار: 95/ 216، باب 2، دعاى عرفه؛ إقبال الأعمال: 339