پیامبر اسلام مى‏فرماید: دیگر حقیقتى را که حضرت حق به من سفارش فرمود رعایت کنم این است که به هنگام خشنودى و خشم، عدالت را در مورد همگان رعایت کنم و از افراط و تفریط در برخورد با مردم بپرهیزم.

گاهى ممکن است انسان در هنگام خشنودى و رضایت، و زمان خشم و غضب دچار افراط یا تفریط در عمل و اخلاق و بویژه در تعریف و ستایش یا مذمت و سرزنش یا داورى و قضاوت شود. سفارش حضرت حق این است که چه هنگام خشنودى و چه زمان خشم و غضب از افراط و تفریط بپرهیزید و عدالت را در امورى که کنار این دو حالت باید لحاظ نمایید، مراعات کنید.

مردم در پاره‏اى از امور به فرامین حق بویژه در مسأله‏ى داورى و قضاوت و شهادت و گواهى به سود و زیان طرفین نزاع، به سبب خشنودى از کسى که با او نسبت دارد و خشم بر طرف دیگر، دچار افراط و تفریط مى‏شوند و از این ناحیه حقّى را از صاحب حقّى پایمال و حرامى را در اختیار طرف دیگر قرار مى‏دهند و زمینه‏ى خشم خدا را براى خود فراهم مى‏آورند.

قرآن مجید مردم را دعوت مى‏کند که در همه‏ى شرایط و در همه‏ى حالات چه در داورى میان مردم، چه در مرحله‏ى گواهى و شهادت و چه در هنگام حکومت و چه در وقت سخن گفتن و چه در برخورد با همسر و فرزند، عدالت را رعایت کنند و از افراط و تفریط بپرهیزند:

«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى‏ وَ یَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» «2».

خدا به عدالت و نیکى نمودن و بذل و بخشش به خویشاوندان فرمان مى‏دهد و از زشتى‏ها و منکرات و تجاوز نهى مى‏کند و شما را همواره موعظه مى‏کند تا متذکّر حقایق شوید.

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى‏ أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى‏...» «3».

اى مؤمنان قیام کننده به تکالیف و وظایف براى خدا باشید و نسبت به ملت‏هاى دیگر گواه عدالت و انصاف، و نباید دشمنى گروهى شما را بر آن بدارد که عدالت نورزید، عدالت به خرج دهید که عدالت‏ورزى به تقوا نزدیک‏تر است.

ثمره‏ى عدالت‏

روایات اهل بیت علیهم السلام در بیان ارزش عدالت و سفارش به عدالت و پاداش عدالت و سود دنیایى و آخرتى عدالت مطلبى را فروگذار نکرده است.

امام هشتم علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم روایت مى‏کند:

مَن عَامَلَ النّاسَ فَلَم یَظْلِمْهُم وَحَدَّثَهُمْ فَلَمْ یَکْذِبْهُمْ وَوَعَدَهُمْ فَلَمْ یَخْلِفْهُمْ، فَهُوَ مِمَّن کَمُلَتْ مُروَّتُهُ وَظَهَرتْ عِدالَتُه وَوَجَبَتْ اخوَّتُهُ وحَرَّمَتْ غَیبَتُهُ‏ «4»

. کسى که با مردم داد و ستد کند و به آنان ستم نکند و در سخن گفتن با آنان دروغ نگوید و در وعده دادن به آنان تخلّف نورزد از کسانى است که جوانمردى‏اش کامل شده و عدالتش آشکار گشته و برادرى‏اش واجب و غیبتش حرام است.

امیرالمؤمنین علیه السلام درباره‏ى عدالت و انسان عادل و عدالت‏ورزى مى‏فرماید:

العَدْلُ قِوامُ الرَّعِیَّةِ وجَمالُ الوُلاةِ «5»

. عدالت پشتیبان و نگاهبان رعیت و زینت حاکمان است.

العدلُ إنّک إذا ظُلِمتَ انصَفْتَ وَالفَضل إنّک إذا قَدرتَ عَفَوْتَ‏ «6»

. عدالت این است که هرگاه مورد ستم قرار گرفتى نسبت به ستمکار انصاف ورزى و احسان و نیکى این است که هرگاه قدرت یافتى گذشت کنى.

اسْتَعِنْ عَلَى العَدلِ بِحُسْنِ النِیّةِ فِى الرَّعیَّةِ وَقِلَّةِ الطَّمَعِ وَکَثْرَةِ الوَرَعِ‏ «7»

. در میان رعیت به نیت نیک و کمى طمع و فراوانى تقوا و پارسایى، بر عدالت‏ورزى کمک بخواه.

إنّ العدلَ مِیزانُ اللَّهِ سُبحانَه الَّذِى وَضَعَه فِى الخَلقِ وَنَصَبَه لِإقامَةِ الحقّ، فَلا تُخالِفْه فِى مِیزانِه وَلَا تُعارِضْه فِى سُلطانِه‏ «8»

عدالت ترازوى خداست که آن را در خیمه‏ى حیات بندگانش نهاده و براى بپا داشتن حق نصب نموده، پس با او در ترازویش مخالفت نکن و رو در روى قدرتش نایست.

شَیْئَانِ لَایُوزَنُ ثَوابُهُمَا: العَفوُ وَالعَدلُ‏ «9»

. دو چیز است که پاداش آنها وزن شدنى نیست: گذشت و عدالت.

مَن طابَقَ سِرَّه عَلانِیَّتَه وَوافَقَ فِعلَه مَقالَتَه، فَهُو الَّذِى أدّى الأمانَةَ وَتَحقَّقَت عدالَتُه‏ «10»

. کسى که نهانش با آشکارش یکى باشد و کردارش با گفتارش موافق باشد، امانت را ادا کرده و عدالتش محقق گشته.

وسُئِل عن صِفةِ العَدل مِن الرَّجُل فَقال علیه السلام: إذَا غضّ طَرفُه عَنِ المَحارمِ وَلِسانُه عَنِ المَآثِم وَکَفّه عَنِ المَظالِم‏ «11»

. هنگامى که- از حضرت صادق علیه السلام- در رابطه با نشانه‏هاى عادل پرسش شد پاسخ دادند: عادل کسى است که دیده از حرام فرو پوشد و زبان از گناهان مربوط به زبان حفظ کند و دست از ستم ورزى باز دارد».

میانه ‏روى به هنگام توانگرى و تهیدستى‏

نعمت‏هایى که از جانب خداى مهربان به انسان عنایت شده، باید در امورى هزینه شود که مورد رضاى خداست. انسان مالک حقیقى نعمت‏ها نیست بلکه نعمت‏ها امانت‏هاى الهى هستند که جهت اداره‏ى امور زندگى در اختیار انسان قرار گرفته و انسان این آزادى را ندارد که هرکجا و هرگونه که خواست نعمت را هزینه کند.

قرآن و روایات براى خرج کردن نعمت مواردى را مقرر کرده‏اند که انسان موظف است، هزینه کردن نعمت را در آن موارد رعایت کند تا سلامت خانواده و جامعه حفظ شود و نیز شایسته‏ى پاداش حق در دنیا و آخرت گردد.

هزینه کردن نعمت‏ها در غیر موارد مقرّر شده، ضایع کردن نعمت و تلف نمودن آن و ولخرجى و بیهوده کارى و گناه و معصیت، و به تعبیر قرآن مجید اسراف و تبذیر است؛ و هزینه کردن آن در موارد مقرّر شده میانه‏روى و دورى جستن از افراط و تفریط و پاک ماندن از اسراف و تبذیر است.

در رابطه با زشتى اسراف که ولخرجى و زیاده‏روى در هزینه کردن است و تبذیر که بر باد دادن نعمت و تلف نمودن آن است، همین بس که خداى بزرگ در قرآن مجید اعلام کرده که مسرفان را دوست ندارد و تبذیر کنندگان برادران شیطان‏هایند:

«وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» «12».

از اسراف بپرهیزید زیرا خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد.

«إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً» «13».

بى‏تردید برباد دهندگان مال و تلف کنندگانش برادران شیطان‏هایند و شیطان نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است.

از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است:

لِلمُسْرِفِ ثَلاثُ عَلامَاتٍ: یَأکُلُ مَا لَیْسَ لَهُ وَیَلْبِسُ مَا لَیْسَ لَهُ وَیَشْتَرِى مَا لَیْسَ‏ لَهُ‏ «14»

براى اسراف‏کار سه نشانه است: آنچه را شأن او نیست مى‏خورد و آنچه را در خور او نیست مى‏پوشد و آنچه را سزاوار او نیست مى‏خرد.

امام صادق علیه السلام در روایتى مفصل مى‏فرماید: ثروت و مال و مالکیتش ویژه‏ى خداست که آن را نزد انسان به امانت گذاشته و به او اجازه داده تا بر اساس میانه‏روى بخورد و بیاشامد و بپوشد و ازدواج کند و بر مرکب سوار شود و پس از این امور به تهیدستان مؤمن سود رساند و به وسیله‏ى آن پریشانى و پراکندگى زندگى آنان را سر و سامان دهد؛ پس کسى که مال را این گونه هزینه کند حلال خورده و حلال آشامیده و حلال سوار شده و حلال ازدواج کرده است و اگر جز این عمل کند، آن مال بر او حرام است. سپس فرمود: اسراف نکنید؛ زیرا خدا اسراف کاران را دوست ندارد. آیا به نظرت رسیده که خدا انسان را نسبت به مالى که در اختیارش قرار داده امین شمرده که مرکبى را به ده هزار درهم مى‏خرد در صورتى که مرکبى بیست درهمى براى او کافى است، و خدمتکارى را که به هزار دینار خریده در حالى که خدمتکارى به قیمت بیست دینار براى او بس است.

حضرت فرمود: اسراف کارى نکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد «15».

امیرالمؤمنین علیه السلام در کلمات قصارش مى‏فرماید:

الإسرافُ مَذمومٌ فِى کُلِّ شَى‏ءٍ إلّافِى أفعالِ البِرِّ «16»

اسراف و زیاده‏روى در هر چیزى نکوهیده است مگر در کارهاى خیر.

ألا وَإنَّ إعطاءَ هَذَا المالِ فِى غَیرِ حَقِّهِ تَبذیرٌ وَإسرافٌ‏ «17»

بدانید که پرداخت این مال خداداده در غیر محلّش تلف کردن و اسراف است.

عَلَیکَ بِتَرْکِ التَبذیرِ وَالإسرافِ وَالتَّخَلُّقِ بِالعَدلِ وَالإنصافِ‏ «18»

بر تو باد به رها کردن اتلاف مال و زیاده‏روى در هزینه کردن آن و بر تو باد به آراسته شدن به عدالت و انصاف.

الإسرافُ یَفْنى الکَثِیر «19»

زیاده‏روى، مال فراوان را بر باد مى‏دهد.

امام باقر علیه السلام فرمود:

المُسرفونَ هُم الَّذینَ یَسْتَحِلّونَ المَحارِمَ وَیَسفِکونَ الدِّماء «20»

اسراف کاران کسانى هستند که حرام‏هاى الهى را حلال مى‏شمارند و به ناحق خون ریزى مى‏کنند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

إنّ القصدَ أمرٌ یُحِبُّهُ اللَّهُ (عزّ وجلّ)، وَإنّ السَّرَفَ یُبغِضُهُ حَتّى طَرْحَکَ النَّوَاةَ فَإنّها تُصلِحُ لِشى‏ءٍ، وَحَتّى صَبَّکَ فَضْلَ شَرَابِک‏ «21»

میانه‏روى کارى است که خدا آن را دوست دارد، و زیاده‏روى را دشمن دارد تا آنجا که هسته را دور اندازى در صورتى که براى چیزى مفید باشد، و تا آنجا که اضافه‏ى نوشیدنى‏ات را روى زمین بریزى (در حالى که تشنه‏اى را سیراب نماید!)

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- کافى: 2/ 15، باب اخلاص، حدیث 2.

(2)- نحل (16): 90.

(3)- مائده (5): 8.

(4)- عیون اخبار الرضا: 2/ 30، باب 31، حدیث 34؛ بحار الانوار: 1/ 1، باب 39، حدیث 1.

(5)- غرر الحکم: 340، حدیث 7757؛ هدایة العلم: 380.

(6)- غرر الحکم: 446، مدح العدل، حدیث 10207؛ هدایة العلم: 380.

(7)- غرر الحکم: 341، الفصل الثالث، حدیث 7795؛ هدایة العلم: 380.

(8)- غرر الحکم: 99، الفصل الاول، حدیث 1696؛ هدایة العلم: 380.

(9)- غرر الحکم: 446، مدح العدل، حدیث 10214؛ هدایة العلم: 382.

(10)- غرر الحکم: 211، لا تقل ما لا تعرف، حدیث 4069؛ هدایة العلم: 382.

(11)- تحف العقول: 365؛ مستدرک الوسائل: 11/ 317، باب 37، حدیث 13141.

(12)- انعام (6): 141.

(13)- اسراء (17): 27.

(14)- خصال: 1/ 97، حدیث 45؛ بحار الانوار: 72/ 303، باب 78، حدیث 1.

(15)- بحار الانوار: 72/ 305، باب 78، حدیث 6.

(16)- غرر الحکم: 359، الفصل الاول، ذم الاسراف، حدیث 8120؛ هدایة العلم: 278.

(17)- غرر الحکم: 359، الفصل الاول، ذم الاسراف، حدیث 8121؛ هدایة العلم: 278- 279.

(18)- غرر الحکم: 359، الفصل الثانى، ذم التبذیر، حدیث 8138؛ هدایة العلم: 278- 279.

(19)- غرر الحکم: 359، الفصل الأول، ذم الاسراف، حدیث 8119؛ هدایة العلم: 278- 279.

(20)- نور الثقلین: 1/ 621.

(21)- بحار الانوار: 68/ 346، باب 86، حدیث 10؛ میزان الحکمه: 5/ 2462، الاسراف، حدیث 8494