اى خدایى که چیزى در زمین و آسمان بر تو پوشیده نیست و چگونه پوشیده شود بر تو اى خداى من، آنچه تو خود آفریده‏اى. «1»

وَ انْ کُلُّ لَّمَّا جَمیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ» «2»

و همه آنان [بدون استثنا گردآورى خواهند شد و] در قیامت نزد ما احضار مى‏شوند.

تو منزّهى، ترسنده‏ترین خلقِ تو در پیشگاهت داناترین آنهاست (و چرا چنین نباشد که هر چه معرفت انسان از طریق قرآن و اهل بیت و معارف الهیّه به حضرتش بیشتر شود خشیتش از مقام ربوبى بیشتر خواهد شد.

انَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ» «3»

از بندگان خدا فقط دانشمندان از او مى‏ترسند.

 [ «2» سُبْحَانَکَ أَخْشَى خَلْقِکَ لَکَ أَعْلَمُهُمْ بِکَ؟ وَ أَخْضَعُهُمْ لَکَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَتِکَ وَ أَهْوَنُهُمْ عَلَیْکَ مَنْ أَنْتَ تَرْزُقُهُ وَ هُوَ یَعْبُدُ غَیْرَکَ «3» سُبْحَانَکَ لَا یَنْقُصُ سُلْطَانَکَ مَنْ أَشْرَکَ بِکَ وَ کَذَّبَ رُسُلَکَ وَ لَیْسَ یَسْتَطِیعُ مَنْ کَرِهَ قَضَآءَکَ أَنْ یَرُدَّ أَمْرَکَ وَ لَا یَمْتَنِعُ مِنْکَ مَنْ کَذَّبَ بِقُدْرَتِکَ وَ لَا یَفُوتُکَ مَنْ عَبَدَ غَیْرَکَ وَ لَا یُعَمَّرُ فِی الدُّنْیَا مَنْ کَرِهَ لِقَآءَکَ‏]

منزّه و پاکى، ترسنده‏ترینشان، عامل‏ترین آنها به طاعت توست، و پست‏ترین آنها در پیشگاهت، کسى که روزیش را مى‏دهى، و او غیر تو را مى‏پرستد.

منزّه و پاکى، کسى که برایت شریکى انگاشته و پیامبرانت را تکذیب کرده، از سلطنتت نمى‏کاهد، و کسى که قضایت را ناپسند دارد، قدرت ردّ کردن فرمانت را ندارد، و کسى که تواناییت را تکذیب کند، نمى‏تواند خود را از قهر و غلبه تو باز دارد، و کسى که غیر تو را بپرستد، از احاطه و تصرّف و عذاب تو در نرود، و هر که لقاى تو را ناپسند دارد، در زندگى دنیا ابدى و جاودانه نخواهد ماند.

لقاى خداوند

مراد از «لقاء اللّه» ملاقات معنوى و شهود باطنى در قیامت است. چون در قیامت همه وابستگى‏هاى انسان به مال و مقام و مدرک و منزل بریده مى‏شود و با روبرو شدن با پاداش و کیفر الهى، حاکمیّت مطلقه حق را درک مى‏کند.

قرب و لقاى حق فرع بر حبّ و عشق و انس با حق تعالى است. و آن شاخه‏اى از معرفت و وجدان حق مى‏باشد و معرفت حق بستگى به برداشتن موانع سلوک و لقاى الهى است و براى این باید حجاب‏ها را کنار زد. بدون برکنارى پرده‏هاى حایل میان عاشق و معشوق، چهره معشوق و محبوب نمایان نمى‏شود. پس شناخت و رؤیت او نیز به دست نمى‏آید و سپس معرفتِ به خویش هم حاصل نمى‏شود.

حالت غفلت و منیّت و استقلال نفس و هواهاى نفسانى، پرده‏هاى تاریک و وحشتناکند؛ که انسان را از نور ربوبى حق دور مى‏سازد و در منجلاب ظلمت دنیوى فرو مى‏برد.

شناخت حق از مقوله نور و حبّ دنیا از سیاه‏ترین پرده‏ها و تاریکى‏هاى دل است. چنانکه امیر مؤمنان على علیه السلام مى‏فرماید:

الْمَعْرِفَةُ نُورُ الْقَلْبِ. «4»

شناخت، روشنى دل است.

الشَکُّ یُطْفِئُ نُورَ الْقَلْبِ. «5»

شک نورانیّت قلب را فرو مى‏نشاند.

مَنْ أَحَبَّ لِقاءَ اللَّهِ سُبْحانَهُ سَلا عَنِ الدُّنْیا. «6»

هر که دوستدار دیدار خداوند پاک و منزه باشد دنیا را از یاد ببرد.

هرگاه موانع شناخت خویشتن از میان برداشته شود روشنى دل و دانش و معرفت حق در وجود آدمى جلوه‏گر مى‏شود، سپس حبّ و عشق و انس پیدا مى‏شود و آتش عشق رفته رفته هواى بنده را در هویّت حق فانى مى‏سازد و او را به قرب حق و به مقام لقاى دوست مى‏رساند واین همان عبادت آزادگان است که حقیقت آزادى، آزادى از خود و تعلّقات آن است.

امام على علیه السلام در نهج البلاغه درباره بینش اولیاى خدا چنین مى‏فرماید:

إِنَّ أَوْلَیاءَ اللَّهِ هُمُ الَّذِینَ نَظَرُوا إِلى‏ باطِنِ الدُّنْیا إِذا نَظَرَ النَّاسُ إِلى‏ ظاهِرِها. «7»

اولیاى خدا آنانى هستند که به باطن دنیا نظر کردند وقتى که مردم به ظاهرش نگریستند.

چشم انسان با چشم همه حیوانات در دیدن ظاهر مادّیات یکسان است و انسان با این چشم سطحى‏نگر، پشت پرده حقیقتى را نمى‏بیند. بلکه براى دیدن اسرار خلقت و حقایق امور باید با چشم دل و نور باطن نگریست که حضرت مى‏فرماید:

«نَظَرُوا إِلى‏ باطِنِ الدُّنْیا»

نه‏

«باطِنِ الْآخِرَة»

؛ زیرا اگر آدمى به حقیقت و باطن دنیا برسد در صورتى که نظر او به آثار رحمت خدا به دیده ژرف و اندیشه‏اى باشد به باطن آخرت و باطن حق و باطن عبادت و کلام خدا مى‏رسد.

اکثر مردم دنیا تنها ظاهر دنیا را مى‏بینند و هر چیزى را هم به ملاک سطحى ارزیابى مى‏کنند. با معیار ظاهرى دنیا بیشتر ارزیابى‏ها غلط از آب در مى‏آید و بشر نسبت به خداوند متوقّع و گله‏مند مى‏شود و گاهى از زندگى سیر مى‏شود و گاهى نسبت به عدل پروردگار و اعتقادات دینى، ضعیف مى‏شود. امّا آنانى که باطن نگرند و درون دریاى حقیقت شنا مى‏کنند هیچگاه در برابر تأثیر موج‏ها قرار نمى‏گیرند؛ زیرا ریشه امواج باد است. جنبش بادها امواج را به حرکت درمى‏آورند. و باد هم جا به جایى هواست. بادهاى مادّى موج‏هایى مانند: موج ثروت، موج فقر، موج مرگ،

موج خوشى، موج شدت، موج بلا و ... تولید مى‏کند هر گاه اندکى تنگى در مال و منال او مى‏آید، مى‏گوید: خداوند منّان مرا خوار و سبک کرده است. و آنگاه که به مال و نعمتى مى‏رسد مى‏گوید: پروردگار مرا عزیز و گرامى داشته است. این دیدگاه کسى است که با بینش ظاهرى ارزیابى مى‏کند و همیشه خداوند منّان را محاکمه و محکوم مى‏کند و خویش را بینوا و مظلوم جلوه مى‏دهد.

اما خداوندى که در قرآن مجید باطن غیبت کردن را مساوى با خوردن گوشت مرده مى‏داند و در پى حفظ آبرو و شخصیّت انسان‏هاست؛ چگونه مى‏تواند آبروى کسى را بریزد. به یقین اگر کسى آبرویش را به باد داده، به دست خودش بر باد داده است. وگرنه اگر آدمى هزاران گناه بزرگ و کوچک در خلوت انجام بدهد؛ خداوند محال است آبروى او را ببرد.

هرگز پروردگار ستّار و بنده‏پرور چنین معامله‏اى نمى‏کند. این برنامه پروردگار عالم است. اگر انسانى در دنیا از ظاهر مادّیات و لذّت‏هاى جسمى چشم بپوشد و به آثار خلقت و نعمت‏ها به دیده باطنى و رحمانى نظر کند به یقین به لقاى حق شوق پیدا مى‏کند و گاهى در اثر شدّت حبّ، سر به بیابان مى‏گذارد.

بر اساس روایت امام صادق علیه السلام که مى‏فرماید:

مشتاق بى‏قرار نه میل به غذا دارد و نه از نوشیدنى گوارا لذّت مى‏برد نه خواب آسوده دارد نه با دوستى انس مى‏گیرد و نه در خانه‏اى آرامش پیدا مى‏کند، بلکه خداوند را شب و روز بندگى مى‏کند به امید این که به دیدار محبوبش برسد. چنان که خداوند از موسى بن عمران درباره میعادگاه پروردگارش نقل مى‏کند: وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبّ لِتَرْضَى‏» «8» من به سوى تو شتافتم تا خشنود شوى. «9»

جذبه شهود محبوب و دیدار لطف یار، به اندازه‏اى لذّت بخش و شوق‏انگیز است که یک لحظه آن با هیچ نعمتى در دنیا برابر نیست. عاشقان دیدار دوست چنانند که اگر افاضه معنوى از آنها بریده شود؛ روح از کالبدشان برمى‏خیزد.

همانگونه که امیرمؤمنان على علیه السلام فرمود:

لَوْ حَجَبْتُ عَنْهُ ساعَةً لَمُتُّ. «10»

اگر ساعتى از دیدار محبوب محروم شوم جان مى‏دهم.

سلامى که پروردگار در بهشت نثار مؤمنان مى‏کند سلامى از رحمت خاصّه و اشتیاق دیدار سرچشمه مى‏گیرد و همه الطاف و کرامات در آنجا گرد هم مى‏آید.

پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله حال بهشتیان را چنین توصیف مى‏فرماید:

در آن حال که بهشتیان غرق در نعمت‏هاى بهشتى هستند، نورى بر بالاى سر آنان افکنده مى‏شود، سر برمى‏آورند، آن نورِ لطف پروردگار از افق بر آنان پرتو انداخته است. ندایى برمى‏خیزد که سلام بر شما اى اهل بهشت و این همان است که در قرآن آمده است: سَلمٌ قَوْلًا مّن رَّبّ رَّحِیمٍ» «11» با سلام [ى پرارزش و سلامت‏بخش‏] که گفتارى از پروردگارى مهربان است.

سپس فرمود:

آنجا آنان به حق مى‏نگرند و نگاه لطف حق چنان آنان را مجذوب مى‏کند که از همه چیزها غافل مى‏شوند و تمامى نعمت‏هاى بهشتى را فراموش مى‏کنند و در این حال گروهى از فرشته‏ها از هر درى بر آنها وارد مى‏شوند و مى‏گویند

درود بر شما. «12» چه دیدار روح‏انگیز و باشکوهى که همه بهشتیان به شور در مى‏آیند.

و نیز مى‏فرماید:

هنگامى که اهل بهشت وارد بهشت مى‏شوند خداوند مى‏فرماید: چیز دیگرى مى‏خواهید بر شما بیفزاییم؟ آنان مى‏گویند: آیا روى ما را سفید نکردى؟ آیا ما را وارد بهشت ننمودى و از آتش رهایى نبخشیدى؟ در این لحظه پرده‏ها کنار مى‏رود خداوند را به چشم دل مى‏بینند. در آن حال چیزى محبوب‏تر نزد آنان از نگاه به پروردگارشان نیست. «13» پروردگار به آنان که خواستار لقاى حقّند وعده دیدار را در روز قیامت و بهشت قرار داده است و با ابتهاج و آرامش و آسایش همگى در آنجا گرد هم مى‏آیند و صحنه‏هاى شاد و نشاطانگیزى پدید مى‏آید که حق، پیام مى‏دهد:

مَن کَانَ یَرْجُواْ لِقَآءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَأَتٍ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» «14»

هر که امید دیدار [پاداش و مقام قرب‏] خدا را دارد [باید در عرصه طاعت و عبادت بکوشد]؛ زیرا زمان معین شده [از سوى‏] خدا [که روز قیامت است‏] حتماً آمدنى است؛ و او شنوا و داناست.

قُلْ إِنَّمَآ أَنَا بَشَرٌ مّثْلُکُمْ یُوحَى‏ إِلَىَّ أَنَّمَآ إِلهُکُمْ إِلهٌ وَ حِدٌ فَمَن کَانَ یَرْجُواْ لِقَآءَ رَبّهِ‏فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صلِحًا وَ لَایُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبّهِ أَحَدَا» «15»

بگو: جز این نیست که من هم بشرى مانند شمایم که به من وحى مى‏شود که معبود شما فقط خداى یکتاست؛ پس کسى که دیدار [پاداش و مقام قرب‏] پروردگارش را امید دارد، پس باید کارى شایسته انجام دهد و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نکند.

ثُمَّ ءَاتَیْنَا مُوسَى الْکِتبَ تَمَامًا عَلَى الَّذِى أَحْسَنَ وَتَفْصِیلًا لّکُلّ شَىْ‏ءٍ وَهُدىً وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُم بِلِقَآءِ رَبّهِمْ یُؤْمِنُونَ» «16»

سپس به موسى کتاب دادیم براى اینکه [نعمت خود را] بر آنان که نیکى کردند کامل کنیم، و براى اینکه همه احکام و معارفى که مورد نیاز بنى‏اسرائیل بود، تفصیل و توضیح دهیم و براى اینکه هدایت و رحمت [بر آنان‏] باشد تا به دیدار [پاداش و مقام قرب‏] پروردگارشان ایمان آورند.

شوق لقاى خداوند در روایات‏

معصومان علیهم السلام در روایات بسیارى انسان را به شوق لقاى دوست، تشویق و سفارش کرده‏اند:

از جمله رسول اللّه صلى الله علیه و آله در دعایش پس از هر نماز مى‏خواند:

وَ أَسْأَلُکَ الرِّضَا بِالْقَضاءِ وَ بَرْدَ الْعَیْشِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ لَذَّةَ النَّظَرِ إِلى‏ وَجْهِکَ وَ شَوْقاً إِلى‏ رُؤیَتِکَ وَ لِقائِکَ. «17»

خدایا! خشنودى به قضاى تو و زندگى خویش بعد از مرگ و لذّت دیدن روى تو و شوق به نگاه و دیدار تو را از درگاهت خواستارم.

و نیز حضرت به ابن مسعود سفارش فرمود:

یَا ابْنَ مَسْعُودٍ! قَصِّرْ أَمَلَکَ فَإِذا أَصْبَحْتَ، فَقُلْ: إِنِّى لا أُمْسى وَ إذا أَمْسَیْتَ، فَقُلْ: إِنِّى لا أُصْبِحُ وَ اعْزِمْ عَلَى مُفارَقَةِ الدُّنْیا وَ أَحِبَّ لِقاءَ اللَّهِ وَ لاتَکْرَهْ‏ لِقاءَهُ فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ لِقاءَ مَنْ أَحَبَّ لِقاءَهُ وَ یَکْرَهُ لِقاءَ مَنْ یَکْرَهُ لِقاءَهُ. «18»

اى پسر مسعود! آرزویت را کوتاه گردان و چون صبح کردى، بگو: من روز را به شب نخواهم رساند و چون شب درآمد، بگو: من تا صبح زنده نخواهم ماند.

و بر جدایى از دنیا همّت گمار و دیدار خداوند را دوست بدار و دیدار او را ناخشنود مدان، همانا خداوند از دیدار کسى که دیدار او را دوست دارد، خشنود است و از دیدار کسى که او را دوست ندارد، خرسند نیست.

انس از پیامبر عزیز اسلام صلى الله علیه و آله نقل مى‏کند که فرمود:

هر که دیدار خدا را دوست داشته باشد خدا نیز دیدار او را دوست مى‏دارد. و هر که دیدار خدا را خوش نداشته باشد خدا نیز دیدار او را خوش ندارد.

عرض کردند: اى رسول خدا! همه ما مرگ را ناخوش داریم! فرمود: این ربطى به ناخوش داشتن مرگ ندارد، بلکه مؤمن چون زمان مرگش فرا رسد، بشارت دهنده‏اى از جانب خدا مى‏آید و او را به آنچه به سویش مى‏رود بشارت مى‏دهد. در این هنگام براى او چیزى محبوب‏تر از این نیست که به دیدار خدا برود بنابراین دیدار خدا را دوست دارد و خدا هم دیدار او را دوست مى‏دارد. اما گنهکار چون زمان مرگش فرا رسد، سرنوشت بدى که در انتظار اوست پیش او مى‏آید، از این رو از دیدار خدا ناخشنود است و خدا هم از ملاقات او بیزار است. «19» همچنین در اخبار حضرت داود علیه السلام آمده است که خداوند عز و جل به او وحى فرمود:

اى داود! اگر رویگردانان از من بدانند که چه انتظارى براى آنان مى‏کشم و چه مهرى به آنان مى‏ورزم و چه اشتیاقى به ترک معاصى از سوى آنها دارم، هر آینه از شوق من بمیرند و از عشق به من بندهاى بدنشان از هم جدا گردد. «20» نیکوست بدانیم از حضرت على علیه السلام پرسیده شد به چه دلیل شیفته دیدار خدا هستى؟ حضرت فرمود:

چون دیدم که خداوند، دین فرشتگان و فرستادگان و پیامبران خود را براى من برگزید، دانستم کسى که مرا چنین گرامى داشته است فراموشم نمى‏کند. از این رو دوستدار دیدار او شدم. «21» حضرت در نامه‏اى به معاویه، دلیل حرکت مبارزان و مجاهدان براى پیکار با دشمن را چنین نوشتند:

وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَکَ فى‏ جَحْفَلٍ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ وَ التَّابِعینَ لَهُمْ بِاحْسانٍ شَدیدٍ زِحامُهُمْ ساطِعٍ قَتامُهُمْ مُتَسَرْبِلینَ سِرْبالَ الْمَوْتِ احَبُّ اللِّقاءِ الَیْهِمْ لِقاءُ رَبِّهِمْ. «22»

من با سپاهى از مهاجران و انصار و تابعین که راه آنان را به نیکویى پیمودند به شتاب به سوى تو مى‏آیم لشگرى سخت انبوه که گرد و غبارشان فضا را گرفته و جامه مرگ به تن دارند و بهترین ملاقات براى آنان، لقاى خداوند است.

در بخشى از نامه‏اى به مالک اشتر و اهل مصر، اشتیاق خویش را به دیدار دوست یادآور شدند:

وَ إِنّى الى‏ لِقاءِ اللَّهِ لَمَشْتاقٌ وَ لِحُسْنِ ثَوابِهِ لَمُنْتَظِرٌ راجٍ. «23»

هر آینه من آرزومند لقاى خدایم و به پاداش نیک او منتظرى امیدوار.

و نیز در سفارشى ارزنده بشارت بزرگ را، دیدار پروردگار معرفى مى‏فرماید:

به آنچه خداوند شما را بدان فرمان داده است چنگ زنید؛ زیرا میان هر یک از شما و رسیدنش به شادى و دیدن آنچه دوست دارد، جز این نیست که رسول خدا صلى الله علیه و آله نزد او حاضر شود و آنچه نزد خداست بهتر و ماندنى‏تر است.

و بشارتى از سوى خداوند عز و جل به او رسد که در نتیجه، دیدگانش روشن شود و دیدار خدا را دوست بدارد. «24» امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

مؤمن را آسایش حقیقى نباشد مگر آن‏گاه که خدا را دیدار کند. در غیر اینصورت آسایش در چهار چیز است: سکوتى که به وسیله آن به احوال دل و نفس خود با آفریدگارت پى برى؛ و خلوتى که به سبب آن از گزندهاى پیدا و ناپیداى زمانه نجات یابى؛ و گرسنگى‏اى که به آن شهوت‏ها و وسوسه‏هاى شیطانى را بمیرانى؛ و شب زنده دارى که بدان سبب دلت را روشن و نهادت را تصفیه و روح و روانت را پاکیزه کنى. «25» اما کسانى که از دیدار روى پروردگار مهربان کراهت دارند در دنیا به هوس‏هاى زودگذر بسنده مى‏کنند و در قیامت بسیار گرفتار حسرت‏ها و خسارت روحى و روانى مى‏شوند.

خداوند منّان درباره چنین افرادى خطاب مى‏فرماید:

أَوَ لَمْ یَتَفَکَّرُواْ فِى أَنفُسِهِم مَّا خَلَقَ اللَّهُ السَّموَ تِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَآ إِلَّا بِالْحَقّ وَ أَجَلٍ مُّسَمًّى وَ إِنَّ کَثِیرًا مّنَ النَّاسِ بِلِقَآىِ رَبّهِمْ لَکفِرُونَ» «26»

آیا در [خلوت‏] درون خود نیندیشیده‏اند؟ [که‏] خدا آسمان‏ها و زمین و آنچه را میان آنهاست، جز به حقّ و راستى و براى مدتى معین نیافریده است؛ و همانا بسیارى از مردم به دیدار [قیامت و محاسبه اعمال به وسیله‏] پروردگارشان کافرند.

قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُواْ بِلِقَآءِ اللَّهِ حَتَّى‏ إِذَا جَآءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُواْ یحَسْرَتَنَا عَلَى‏ مَا فَرَّطْنَا فِیهَا وَهُمْ یَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى‏ ظُهُورِهِمْ أَلَا سَآءَ مَا یَزِرُونَ» «27»

کسانى که دیدار [پاداش و مقام قرب‏] خدا را تکذیب کردند، یقیناً دچار زیان شدند. تا هنگامى که قیامت به طور ناگهان و غافل‏گیرانه به آنان رسد، مى‏گویند: اى بر ما دریغ و افسوس که نسبت به تکالیف و وظایف شرعى خود کوتاهى کردیم. و آنان بار سنگین گناهانشان را بر دوش مى‏کشند؛ آگاه باشید! بد بارى است که بر دوش خواهند کشید.

أَلَآ إِنَّهُمْ فِى مِرْیَةٍ مّن لّقَآءِ رَبّهِمْ أَلَآ إِنَّهُ بِکُلّ شَىْ‏ءٍ مُّحِیطٌ» «28»

آگاه باش! که آنان نسبت به دیدار [قیامت و محاسبه اعمال به وسیله‏] پروردگارشان در تردیدند. [و] آگاه باش! که یقیناً او به همه چیز [با قدرت و دانش بى‏نهایتش‏] احاطه دارد.

سرانجام وابستگى شدید به مال و حبّ دنیا و اعتماد به نفس امّاره، خودخواهى، تجمّل پرستى و فرورفتن در لجنزار شهوات و حیوانیّتِ نفس آدمى همین است که همه مراحل قیامت، از مرگ و برزخ تابهشت و دوزخ را انکار مى‏کند تا زمینه‏هاى فساد خود را فراهم سازد، انسان نمى‏داند دنیا و نعمت‏هاى آن بهانه‏اى براى لقاى منظر حق و زندگى جاوید در آخرت است که با چهارده مرحله آغاز مى‏شود.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- در شرح دعاى پنجاهم به مسئله احاطه علمى حق بر موجودات و اینکه ذرّه‏اى در تمام عالم هستى از حضرتش پوشیده نیست، به اندازه لازم اشاره شد.

(2)- یس (36): 32.

(3)- فاطر (35): 28.

(4)- غرر الحکم: 41، حدیث 1.

(5)- غرر الحکم: 72، حدیث 1068.

(6)- غرر الحکم: 141، حدیث 2491.

(7)- نهج البلاغه: حکمت 432.

(8)- طه (20): 84.

(9)- بحار الأنوار: 67/ 24، باب 43، حدیث 24؛ مصباح الشریعة: 195، باب 94.

(10)- تفسیر روح البیان: 7/ 416؛ الأمثل فى تفسیر کتاب اللّه المنزل، مکارم شیرازى: 14/ 216.

(11)- یس (36): 58.

(12)- الدرّ المنثور: 5/ 266، سنن ابن ماجة: 1/ 65، حدیث 184.

(13)- کنز العمال: 14/ 446، حدیث 39204؛ صحیح مسلم: 1/ 112.

(14)- عنکبوت (29): 5.

(15)- کهف (18): 110.

(16)- انعام (6): 154.

(17)- مکارم الأخلاق: 282، بحار الأنوار: 83/ 2، باب 38، حدیث 2.

(18)- بحار الأنوار: 74/ 103، باب 5، حدیث 1؛ مکارم الأخلاق: 451.

(19)- کنز العمال: 15/ 566، حدیث 42198؛ تفسیر ابن کثیر: 4/ 108، ذیل آیه 31- 32 سوره فصّلت.

(20)- المحجة البیضاء: 8/ 62؛ جامع السعادات: 3/ 103.

(21)- بحار الأنوار: 6/ 127، باب 4، حدیث 11؛ الخصال، شیخ صدوق: 1/ 33، حدیث 1.

(22)- نهج البلاغه: نامه 28.

(23)- نهج البلاغه: نامه 62.

(24)- بحار الأنوار: 6/ 153، باب 6، حدیث 8؛ الخصال، شیخ صدوق: 2/ 614، حدیث 10.

(25)- بحار الأنوار: 69/ 69، باب 96، حدیث 1؛ مصباح الشریعة: 115.

(26)- روم (30): 8.

(27)- انعام (6): 31.

(28)- فصّلت (41): 54.