از سفارشاتى که خداى مهربان به پیامبرش داشت این بود که نظرش را به آنچه نظر مى‏کند نظر عبرت و پند گرفتن قرار دهد.

نظر، از جهت لغت به معناى با دقت و تأمّل نگریستن به دنیا و حوادث و احوال امت‏هاى گذشته براى پندگیرى و عبرت گرفتن است.

مثلًا انسان هنگامى که به خانه‏ى مخروبه‏اى مى‏گذرد باید با نظر عبرت به آن بنگرد و دقت کند که گویا آن خانه‏ى مخروبه پرده‏ى گذشته‏اش را نشان مى‏دهد که معمار و بنا و کارگرى که مرا ساختند و فروشندگانى که مصالح مرا تأمین نمودند و مالکانى که مرا خرید و فروش کردند و عروس و دامادى که در من حجله آراستند و مهمانانى که با ذوق و شوق در اتاق‏هایم بر سر سفره نشستند همه و همه پس از مدتى کوتاه با داشتن هزاران آرزو سر به تیره‏ى تراب نهادند و بدنهایشان پوسید و خوراک مار و مور شد و من براى عبرت دیگران به صورت مخروبه به جا مانده‏ام. تو مواظب باش که به عناصر مادى مغرور نشوى و از رعایت حلال و حرام و حقوق مردم باز نمانى که به همین نزدیکى روابط و علایقت با همه‏ى امور مادى و خانه و زندگى قطع مى‏شود و به سراى دیگر براى حساب پس دادن انتقال مى‏یابى. و این مقدار امور مادى از دست رفتنى ارزش ندارد که تو از جان و بدن و بویژه دین و ایمانت براى به دست آوردن آن مایه بگذارى!

قرآن مجید مى‏فرماید:

«قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ» «1».

بگو در زمین گردش کنید، سپس با تأمّل و دقت بنگرید که سرانجام تکذیب کنندگان حقایق چگونه بود؟!

«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى‏ وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ» «2».

بگو آن که کور دل است و حقایق و حوادث را با دیده‏ى دل نمى‏نگرد با کسى که بصیر و روشن‏بین است یکسانند، آیا اندیشه نمى‏کنید؟

«لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ...» «3».

یقیناً در داستانهاى ایشان (که قرن‏هاست گذشته‏اند) براى صاحبان خرد پند و عبرت است.

«قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ» «4».

بگو: در زمین گردش کنید پس با تأمّل و دقت بنگرید که سرانجام گنهکاران چگونه بود؟!

امیرالمؤمنین علیه السلام در روایاتى مى‏فرماید:

إذَا أحبّ اللَّهُ عَبداً وَعَظَه بِالعِبَر «5»

. هنگامى که خدا بنده‏اى را دوست بدارد او را با عبرت‏ها موعظه مى‏کند.

فِى کُلِّ نَظرَةٍ عِبرة «6»

. در هر تماشاى بادقت و تأملى عبرتى است.

إنّ ذِهاب الذاهِبین لَعِبرةٌ لِلقومِ المُتَخَلّفین‏ «7»

. در رفتن رفتگان عبرتى است براى گروه بازماندگان.

مَا أکثَرَ العِبَرَ وَأقَلَّ الإعتِبارَ «8»

. عبرت‏ها چه زیاد و فراوان است و عبرت گیرنده چه کم و اندک است.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

کَانَ أکثَرَ عِبادَةِ أبى ذرٍّ رَحِمهُ اللَّهُ عَلیه التَفَکُّرُ والإعتِبارُ «9»

. بیشتر عبادت ابوذر (رحمه اللَّه علیه) دو خصلت بود: اندیشه و عبرت آموزى.

امام صادق علیه السلام در روایتى پندآموز فرموده است:

به آنچه از دنیا گذشته عبرت گیرید، آیا دنیا براى کسى بقا و دوام داشته است؟ یا کسى از بلندقدر و فرومایه و توانگر و تهیدست و دوست و دشمن باقى مى‏ماند؟ همچنین آنچه از دنیا نیامده با آنچه گذشته از آب به آب شبیه‏تر است. پیامبر فرمود: مرگ به عنوان پند دهنده و عقل از جهت‏ راهنمایى و تقوا از نظر زاد و توشه و عبادت و بندگى به عنوان شغل و خدا از جهت مونس بودن و قرآن از نظر روشنگرى براى شما کافى است‏ «10».

عبرت‏ها در رباعیات بابا طاهر

پند گرفتن حتى از راهزن‏

فضیل بن عیاض پیش از آن که با شنیدن آیه‏اى از آیات قرآن توبه کند، راهزن بود. وى در بیابان مرو خیمه زده بود و پلاسى پوشیده و کلاه پشمین بر سر و تسبیح در گردن افکنده و یاران بسیار داشت، همه دزد و راهزن. هر مال و جنس دزدیده شده‏اى که نزد او مى‏بردند میان دوستان راهزن تقسیم مى‏کرد و بخشى هم خود برمى‏داشت.

روزى کاروانى بزرگ مى‏آمد، در مسیر حرکتش آواز دزد شنید. ثروتمندى در میان کاروان پولى قابل توجه داشت، برگرفت و گفت: در جایى پنهان کنم تا اگر کاروان را بزنند این پول برایم بماند. به بیابان رفت، خیمه‏اى دید در آن پلاس پوشى نشسته، پول به او سپرد. فضیل گفت: در خیمه رو و در گوشه‏اى بگذار، خواجه پول در آنجا نهاد و بازگشت. چون به کاروان رسید، دزدان راه را بر کاروان بسته و همه‏ى اموال کاروان را به دزدى تصرف کرده بودند، آن مرد قصد خیمه‏ى پلاس پوش کرد. چون آنجا رسید، دزدان را دید که مال تقسیم مى‏کردند. گفت: آه من مال خود را به دزدان سپرده بودم! خواست باز گردد، فضیل او را بدید و آواز داد که بیا. چون نزد فضیل آمد، فضیل گفت: چه کار دارى؟ گفت: جهت امانت آمده‏ام. گفت: همانجا که نهاده‏اى بردار! برفت و برداشت.

یاران فضیل را گفتند: ما در این کاروان هیچ زر نیافتیم و تو چندین زر باز مى‏دهى! فضیل گفت: او به من گمان نیکو برد و من نیز به خداى تعالى گمان نیکو مى‏برم، من گمان او را به راستى تحقق دادم تا باشد که خداى تعالى گمان من نیز به راستى تحقق دهد «11».

عبرت‏ها در اشعار حافظ

پند و عبرت در غزل سعد کافى‏

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- انعام (6): 11.

(2)- انعام (6): 50.

(3)- یوسف (12): 111.

(4)- نمل (27): 69.

(5)- غرر الحکم: 471، مدح الاعتبار و أهمیته، حدیث 10746؛ هدایة العلم: 372- 373.

(6)- غرر الحکم: 472، حدیث 10773؛ هدایة العلم: 372- 373.

(7)- غرر الحکم: 471، مدح الاعتبار و أهمیته، حدیث 10745؛ هدایة العلم: 372- 373.

(8)- نهج البلاغه: 844، حکمت 297.

(9)- خصال: 1/ 42، حدیث 33.

(10)- قال الصادق علیه السلام: اعتبروا بما مضى من الدنیا هل بقی على أحد أو هل فیها باق من الشریف والوضیع والغنى والفقیر والولى والعدو فکذلک ما لم یأت منها بما مضى أشبه من الماء بالماء قال رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم کفى بالموت واعظا وبالعقل دلیلا وبالتقوى زادا وبالعبادة شغلا وباللَّه مونسا وبالقرآن بیانا.

مصباح الشریعه: 113، باب الثالث و الخمسون فى التفکر؛ بحار الانوار: 68/ 325، باب 80، حدیث 20.

(11)- تذکرة الاولیا.

(12)- از مؤلف کتابى به نام عبرتهاى روزگار به رشته‏ى تحریر درآمده که بسیارى از مطالب و مسائل و حوادث عبرت آموز در آن گردآورى شده است، علاقمندان براى به دست آوردن تفصیل این موضوع مى‏توانند به آن کتاب مراجعه کنند.