«4» سُبْحَانَکَ! مَا أَعْظَمَ شَأْنَکَ! وَ أَقْهَرَ سُلْطَانَکَ! وَ أَشَدَّ قُوَّتَکَ! وَ أَنْفَذَ أَمْرَکَ! «5» سُبْحَانَکَ قَضَیْتَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِکَ الْمَوْتَ: مَنْ وَحَّدَکَ وَ مَنْ کَفَرَ بِکَ وَ کُلٌّ ذَائِقُ الْمَوْتِ وَ کُلٌّ صَائِرٌ إِلَیْکَ فَتَبَارَکْتَ وَ تَعَالَیْتَ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ «6» آمَنْتُ بِکَ وَ صَدَّقْتُ رُسُلَکَ وَ قَبِلْتُ کِتَابَکَ وَ کَفَرْتُ بِکُلِّ مَعْبُودٍ غَیْرِکَ وَ بَرِئْتُ مِمَّنْ عَبَدَ سِوَاکَ‏

منزّه و پاکى، چه بزرگ است مرتبه‏ات، و غالب و قاهر است پادشاهیت، و شدید است نیرویت، و نافذ است فرمانت.

منزّه و پاکى، فرمان مرگ را بر همه آفریده‏هایت ثابت و پابرجا کرده‏اى، چه آن که تو را به وحدانیت مؤمن شده، یا آن که به حضرتت کافر گشته، همگى طعم مرگ را مى‏چشند، و به سویت باز مى‏گردند.

مبارک و برترى، خدایى جز تو نیست، تنها و بى‏شریکى، به تو ایمان آوردم، و رسولانت را تصدیق کردم، و قرآنت را پذیرفتم، و به هر معبودى جز تو کافر شدم، و از هر که غیر تو را بپرستد، بیزارى جستم.

شرک در فرهنگ اسلام عبارت است از: «انباز گرفتن براى خداوند در الوهیّت، یا شریک گرفتن در ذات یا در بندگى و اطاعت، یا در تدبیر.

در جهان هنوز گروهى که در هر عرصه چهار گونه شرک، براى خدا انبازى گرفته باشد یافت نشده جز طایفه ثنویّه که قائل به دو خدا مى‏باشند: یکى دانا و مصدر نیکى‏ها و دیگرى نادان و منشأ بدى‏ها، که اوّلى را یزدان و دوّمى را اهریمن مى‏نامند.

اما آنان که در بندگى و تدبیر خداى به انباز معتقدند فراوانند، مانند ستاره‏پرستان، ماه پرستان، خورشید پرستان و غیره.

شرک از نظر اسلام که دین توحید و ضدّ شرک است، محکوم و منکر و گناه نابخشودنى و ظلم بزرگ، و مشرک از نظر دین، پلید است.» «1» در اینجا مناسب است خلاصه‏اى از بحث مفصّلى که در کتاب «توحید در قرآن» درباره انواع شرک آمده، آورده شود، تا حقیقت توحید و شرک و فرق شرک جلى و خفى روشن شود:

انواع شرک‏

توحید نور است و شرک ظلمت، و هر جا نور نبود ظلمت است. در مقابل نور واحد، ظلمت‏هاى متعدّدى وجود دارد، به همین جهت در قرآن کریم، نور به صورت مفرد و ظلمت به صورت جمع (ظلمات) آمده است. پس در مقابل توحید، شرک‏هاى متعدّدى وجود دارد که شناخت آنها در معرفت توحید ناب، مؤثّر است.

الف) شرک در ذات‏

شرک ذاتى در قبال توحید ذاتى و به این معناست که کسى بپندارد در عالم هستى دو واجب الوجود و غنى بالذّات وجود دارد. این اعتقاد از نگرش دو قطبى به جهان و تقسیم آن به خیر و شر بیگانه نیست، هر چند تفاوت اساسى بین دو مطلب مزبور محفوظ است.

ب) شرک در صفات ذاتى‏

در بین مذاهب متعدّد کلامى، در صفات ذاتى واجب الوجود اختلاف است؛ معتزله طبق نسبتى که به آنها داده شده، قائل به تعطیل و نفى صفات ذاتى است.

محققان از امامیّه به عینیّت صفات ذاتى با ذات فتوا مى‏دهند و اشاعره به زاید بودن صفات ذاتى بر ذات، اعتقاد دارند.

این گونه شرک، شرک خفى است و قهراً چنین اعتقادى از لحاظ فقهى موجب خروج از قلمرو اسلام و توحید نمى‏شود. گرچه آثار کلامى آن محفوظ است.

ج) شرک در صفات فعلى‏

ابتلاى به شرک در صفات فعلى خداى سبحان بیشتر صورت مى‏گیرد که به برخى از آنها اشاره مى‏شود.

1- شرک در خالقیّت: توحید افعالى به این معنا که هیچ خالق و مؤثّرى درعالم جز خداى سبحان نیست.

2- شرک در ربوبیّت: بیشترین مناظره فرهنگى انبیا علیهم السلام پس از محاوره در شرک عبادى، با کسانى بوده که به شرک ربوبى مبتلا بودند. بلکه مى‏توان گفت: سبب شرک عبادى همان شرک ربوبى است.

علت آن است که: آنچه در زندگى فردى و اجتماعى منشأ اثر بیشترى است، بیشتر در معرض آسیب و تهدید است و توحید ربوبى چون نقش فراگیر و کارسازى در حیات انسانى دارد، بیشتر مورد تعرّض شیطان و امیال نفسانى بوده است. به همین جهت در بعد تکوین و تشریع «ارباب» فراوانى پدید آمدند.

شرک ربوبى به دو صورت تکوینى و تشریعى قابل تصوّر است:

الف- شرک ربوبى تکوینى: مشرکان قبول داشتند که جهان را خدا آفریده است ولى مى‏گفتند: تدبیر اجزاى آن به ارباب جداگانه واگذار شده و هر یک بخشى از جهان را اداره مى‏کنند.

ب- شرک ربوبى تشریعى: ربوبیّت تشریعى در محدوده قانون امر و نهى است و شرک در آن به معناى پذیرش قوانین و مقرّرات غیر الهى در زندگى فردى یا اجتماعى است.

به برخى از نمونه‏هاى تاریخى آن اشاره مى‏شود:

1- فراعنه مصر ادعاى ربوبیّت تشریعى داشتند و مردم را به اطاعت از خود دعوت مى‏کردند. آنان هرگز نمى‏گفتند: آفرینش مردم و نزول باران و رویش گیاهان به دست ماست، بلکه مى‏گفتند: تأمین سعادت شما منوط به این است که پیرو افکار و آراى ما بوده به طورى که ما قانون گذار باشیم و شما مطیع امر و تابع رأى ما باشید.

یقَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظهِرِینَ فِى الْأَرْضِ فَمَن یَنصُرُنَا مِن بَأْسِ اللَّهِ إِن جَآءَنَا قَالَ فِرْعَوْنُ مَآ أُرِیکُمْ إِلَّا مَآ أَرَى‏ وَ مَآ أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشَادِ» «2»

اى قوم من! امروز فرمانروایى و حکومت براى شماست که در این سرزمین پیروز هستید، ولى اگر عذاب خدا به سوى ما آید، چه کسى ما را یارى خواهد داد؟ فرعون گفت: من جز آنچه را [صواب‏] مى‏بینم [و به آن یقین دارم و آن انکار موسى و کشتن او و تقویت حکومت من است‏] به شما ارائه نمى‏کنم، و شما را جز به راه راست هدایت نمى‏کنم.

در جامعه مصر، این ربوبیّت تشریعى، فراگیر و پذیرفته شده بود. به همین جهت حضرت یوسف علیه السلام در زندان براى تبلیغ توحید به هم‏بندهاى خود چنین پند مى‏داد:

یصحِبَىِ السّجْنِ ءَأَرْبَابٌ مُّتَفَرّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَ حِدُ الْقَهَّارُ» «3»

اى دو یار زندان! آیا معبودان متعدد و متفرق بهتر است یا خداى یگانه مقتدر؟

کلمه «خیر» در آیه، مانند بعضى موارد دیگر «4» افعل تعیین است؛ نه افعل تفضیل.

2- مسیحیان نیز دچار شرک در تشریع بودند؛ قرآن کریم مى‏فرماید: آنان دانشمندان و راهبان خود و حضرت مسیح علیه السلام را ربّ خود مى‏دانستند:

اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبنَهُمْ أَرْبَابًا مّن دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ وَمَآ أُمِرُواْ إِلَّا لِیَعْبُدُواْ إِلهًا وَ حِدًا لآَّ إِلهَ إِلَّا هُوَ سُبْحنَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ» «5»

آنان دانشمندان و راهبانشان و مسیح پسر مریم را به جاى خدا به خدایى گرفتند؛ در حالى که مأمور نبودند مگر اینکه معبود یگانه را که هیچ معبودى جز او نیست بپرستند؛ منزّه و پاک است از آنچه شریک او قرار مى‏دهند.

در روایات آمده که: اینان هرگز علماى خود را پرستش نکردند، بلکه حلال و حرامِ خودساخته و احکام خلاف آنان را پذیرفتند و از این راه تحت ربوبیّت آنها درآمدند.

د) شرک در عبادت‏

بزرگ‏ترین مسئولیت انبیا علیهم السلام و مهمترین پیام کتاب‏هاى آسمانى، دعوت به‏ توحید، به ویژه توحید در عبادت است. توحید در عبادت یعنى رها شدن از پرستش غیرخدا و تنها پذیرش بندگى او.

بسیارى از مردم همراه با اعتراف به توحید خالقیّت، گرفتار انواع گوناگون شرک در عبادت هستند. برخى به صورت آشکار بت و مجسّمه را مى‏پرستند و برخى در مقابل فراعنه به خاک مى‏افتند و برخى با ریا در عبادت، غیرخدا را منظور مى‏کنند.

انبیا علیهم السلام وظیفه خود دانستند که هم صفحه دل انسان‏ها را از روث شرک جلى و خفى پاک و از اسارت هواى نفس رها سازند و هم صحنه جامعه بشرى را از لوث زنگارهاى پرستش غیرخدا تطهیر کنند تا بندگان خدا با عبادت او به کرامت و حریّت واقعى خود، دست یابند.

ه) شرک در عمل‏

اگر شرک جلى را مخصوص بت‏پرستان مى‏دانیم، شرک خفى را نیز مى‏توان شرکِ عالَم نامید؛ زیرا صمدى و صنمى هر دو به آن مبتلا مى‏شوند. همان گونه که توحید درجات و مراتب متعدّد دارد، شرک نیز داراى درکات متعدد است. به طورى که بیشتر کسانى که ایمان آورده‏اند، کم و بیش رگه‏هایى از شرک، در عقاید، اعمال و گفتارشان وجود دارد:

وَ مَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُم بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُم مُّشْرِکُونَ» «6»

و بیشترشان به خدا ایمان نمى‏آورند مگر آنکه [براى او] شریک قرار مى‏دهند.

شاید به همین جهت قرآن، مؤمنان را به کسب مراتب عالى‏تر ایمان به خدا و پیامبر صلى الله علیه و آله دعوت مى‏کند:

یأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ ءَامِنُواْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ‏وَالْکِتبِ الَّذِى نَزَّلَ عَلَى‏ رَسُولِهِ‏وَالْکِتبِ الَّذِى أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن یَکْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلَآئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَ الْیَوْمِ الْأَخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَللَا بَعِیدًا» «7»

اى اهل ایمان! به خدا و پیامبرش و کتابى که بر پیامبرش نازل کرده و به کتابى که پیش از این فرستاده [از روى صدق و حقیقت‏] ایمان بیاورید. و هر که به خدا و فرشتگان و کتاب‏هاى آسمانى و پیامبران او و روز قیامت کافر شود، یقیناً به گمراهىِ دور و درازى دچار شده است.

رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله مى‏فرماید:

انَّ اخْوَفَ ما اخافُ عَلَیْکُمْ الشِّرْکُ الْأَصْغَرِ، قالُوا وَ ما الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ؟ قالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: هُوَ الرِّیاءُ، یَقُولُ اللَّهُ تَعالى‏ یَوْمَ الْقِیامَةِ: اذا جازَى العِبادَ بِاعْمالِهِم اذْهَبُوا الَى الَّذِینَ کُنْتُمْ تُراءُونَ فِى الدُّنْیا فَانْظُرُوا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمُ الْجَزاءَ وَ قالَ: اسْتَعیذُوا مِنْ جُبِّ الْخِزْىِ، قیلَ: وَ ما هُوَ یا رَسُولُ اللَّهِ! قالَ: وادٍ فى‏ جَهَنَّمَ اعِدَّ لِلْمُرائینَ وَ قالَ صلى الله علیه و آله: انَّ الْمُرائى‏ یُنادى‏ یَوْمَ الْقِیامَةِ یا فاجِرُ یا غادِرُ یا مُرائى‏ ضَلَّ عَمَلُکَ وَ بَطَلَ اجْرُکَ، اذْهَبْ فَخُذْ اجْرَکَ مِمَّنْ کُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ. «8»

آنچه بیشتر از شما مى‏ترسم شرک کوچک است. گفتند: یا رسول اللّه! شرک کوچک کدام است؟ فرمودند: آن ریا مى‏باشد، روز قیامت که خداوند بندگان را پاداش مى‏دهد مى‏گوید: بروید از کسانى که براى آنها کار مى‏کردید پاداش خود را طلب کنید و ببینید آیا آنها مى‏توانند پاداش شما را بدهند. بعد فرمود:

از چاه رسوایى به خداوند پناه ببرید. گفتند: یا رسول الله! چاه رسوایى کدام‏ است؟ حضرت فرمود: نام یک درّه‏اى در جهنّم است که ریاکاران در آنجا خواهند بود. بعد فرمودند: روز قیامت به ریاکار مى‏گویند اى بدکار! اى مکّار! اى فریبکار! هر چه کار کردى از دست رفت و مزدت پایمال شد، اینک بروید و مزد خود را از همان کسى که براى او کار مى‏کردید بگیرید.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

انَّ الشِّرْکَ اخْفى‏ مِنْ دَبیبِ النَّمْلِ وَ قالَ مِنْهُ تَحْویلُ الْخاتَمِ لِیَذْکُرَ الْحاجَةَ وَ شِبْهُ هذا. «9»

شرک در اعمال انسان مخفى‏تر از حرکت مورچه است و از موارد شرک آن است که انگشترى خود را در انگشت بچرخانى تا حاجتت را فراموش نکنى و یا چیزى شبیه آن.

اگر انسان مى‏خواهد از شرک به دور باشد باید بکوشد ایمان خود را قوى کند و به هر اندازه که ایمان خالص شود شرک وغیر خدایى بودن هم، از آن دور مى‏شود.

امام على علیه السلام مى‏فرماید:

فَرَضَ اللَّهُ الْایْمانَ تَطْهیراً مِنَ الشِّرْکِ. «10»

خداوند ایمان را جهت پاک شدن از شرک واجب نمود.

به خاطر همین فرمود:

مَنِ ارْتابِ بِالْایمانِ اشْرَکَ. «11»

هر که شک کند در ایمان، کافر شود.

مراد از این حدیث این است که: در ایمان یقین باید و هر که شک کند در آن یعنى احتمال خلاف آن بدهد هر چند احتمال مرجوحى باشد کافر است. مانند کسى که انکار کند.

و در جاى دیگر مى‏فرماید:

لایَصْدُقُ ایمانُ عَبْدٍ حَتَّى تَکُونَ بِما فى‏ یَدِ اللَّهِ اوْثَقَ مِنْهُ بِما فى‏ یَدِهِ. «12»

ایمان عبد صادق نیست مگر اینکه اعتمادش به آنچه نزد خداست از آنچه در دست خود دارد بیشتر باشد.

بنابراین با توجّه به آیات و روایات معصومین علیهم السلام در مى‏یابیم که:

«ریشه اصلى انحراف مشرکان آن است که خدا را آن گونه شایسته است نشناختند و به همین دلیل نامقدّس، او را تا آنجا تنزّل دادند که هم ردیف بت‏ها قرار دادند:

وَمَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» «13»

[یهودیان بر ضدّ پیامبر اسلام به سفسطه‏گرى پرداختند چون‏] آنان خدا را آن گونه که سزاوار اوست نشناختند.

آرى، سرچشمه شرک عدم معرفت صحیح درباره خداوند است، کسى که بداند اوّلًا: او وجودى است بى‏پایان و نامحدود از هر نظر، ثانیاً: آفرینش همه موجودات از ناحیه او است و حتى در بقاى خود هر لحظه به فیض وجود او نیازمندند، ثالثاً:

تدبیر عالم هستى و گشودن گره تمام مشکلات و همه ارزاق به دست با قدرت اوست، و حتى اگر شفاعتى هم انجام گیرد به اذن و فرمان او خواهد بود، معنى ندارد رو به سوى دیگر آرد.

اصلًا چنین وجودى با این صفات دوگانگى براى او محال است؛ زیرا دو وجود نامحدود از جمیع جهات، عقلًا غیرممکن است.» «14»

اثرات سوء شرک‏

با توجّه به این همه نشانه‏هاى خداوند، اگر انسان دچار شرک شود باید بداند که شرک سه اثر بسیار بد در وجود او خواهد گذاشت:

1- شرک، مایه ضعف و ناتوانى و زبونى و ذلّت است در حالى که توحید عامل قیام و حرکت و سرفرازى است.

2- شرک، مایه مذمّت و نکوهش است، چرا که یک خط روشن انحرافى است در برابر منطق عقل و کفرانى است آشکار در مقابل نعمت پروردگار، و آن کس که تن به چنین انحرافى دهد در خور مذمّت است.

3- شرک، سبب مى‏شود که خداوند، مشرک را به معبودهاى ساختگى‏اش واگذارد و دست از حمایتش بردارد، و از آنجا که معبودهاى ساختگى نیز قادر بر حمایت کسى نیستند و خدا هم حمایتش را از چنین کسانى برداشته، آنها مخذول یعنى بدون یار و یاور خواهند شد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- معارف و معاریف: واژه شرک.

(2)- غافر (40): 29.

(3)- یوسف (12): 39.

(4)- «قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ سَلمٌ عَلَى‏ عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى‏ ءَاءِلَّهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ» بگو: همه ستایش‏ها ویژه خداست، و درود بر آن بندگانش که آنان را برگزیده است. آیا خدا بهتر است یا آنچه شریک او قرار مى‏دهند؟؛ سوره نمل (27): 59.

(5)- توبه (9): 31.

(6)- یوسف (12): 106.

(7)- نساء (4): 136.

(8)- بحار الأنوار: 1/ 107، باب 11، حدیث 108؛ مجموعة ورّام: 1/ 187.

(9)- بحار الأنوار: 68/ 142، باب 63، حدیث 36؛ معانى الأخبار: 379، حدیث 1.

(10)- نهج البلاغه: حکمت 252.

(11)- غرر الحکم: 87، حدیث 1463.

(12)- نهج البلاغه: حکمت 310.

(13)- انعام (6): 91.

(14)- تفسیر نمونه: 19/ 529، ذیل آیه 67 سوره زمر.