یَا فَارِجَ الْهَمِّ وَ کَاشِفَ الْغَمِّ یَا رَحْمَانَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِیمَهُمَا صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ افْرُجْ هَمِّی وَ اکْشِفْ غَمِّی‏

اى زاینده اندوه و برطرف کننده غم! اى رحمان دنیا و آخرت و مهربان هر دو جهان! بر محمّد و آل محمّد درود فرست و اندوه مرا بزداى، و غمم را برطرف کن.

خداوند، پناهگاه انسان در اندوه و غم‏

غم و اندوه از حالات روحى و روانى است که در شرایط ویژه، به آدمى دست مى‏دهد. بنابر تفاوت روحیه‏ها و سجایاى اخلاقى و مراتب وجودى انسان، ظهور چنین حالتى نسبت به افراد گوناگون است. به گونه‏اى که مى‏توان از این حالت به مقام و مرتبه هویّتى هر آدمى پى برد.

بر این پایه، ظروف خاص براى بروز چنین حالتى در دنیاخواهان با ظرف خاصّ اهل آخرت و اهل کمال و معرفت، تفاوت اساسى دارد. اهل دنیا پیوسته به دنبال خوشى‏ها و لذّت‏هاى ناپایدار نفسانى هستند و با شدّت علاقه‏ها و بروز حالت اندوه و غم در آنان، سبب ناامیدى و افسردگى مى‏شود و گاهى به خودکشى و نابودى مى‏انجامد.

در این زمینه رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله مى‏فرماید:

أَنَا زَعِیمٌ بِثَلاثٍ لِمَنْ أَکَبَّ عَلَى الدُّنْیا، بِفَقْرٍ لا غَناءَ لَهُ وَ بِشُغْلٍ لا فَراغَ لَهُ وَ بِهَمٍّ وَ حُزْنٍ لا انْقِطاعَ لَهُ. «1»

من سه چیز را براى کسى که به دنیا بچسبد، حتمى و قطعى مى‏دانم، فقرى که هیچ‏گاه به بى‏نیازى نیانجامد، مشغولیّتى که هرگز از آن خلاصى ندارد و غم و اندوهى که براى او پایانى نیست.

امام على علیه السلام در حال و هواى دنیا مى‏فرماید:

... وَ مَنِ اسْتَشْعَرَ الشَّعَفَ بِها مَلَاتْ ضَمیرَهُ أَشْجاناً لَهُنَّ رَقْصٌ عَلى‏ سُوَیْداءِ قَلْبِهِ هَمٌّ یَشْغَلُهُ وَ غَمٌّ یَحْزُنُهُ کَذلِکَ حَتَّى یُؤْخَذَ بِکَظَمِهِ فَیُلْقى‏ بِالْفَضاءِ مُنْقَطِعاً ابْهَراهُ ... «2»

... و آن که عشقش را به دل گیرد خاطرش را از اندوه‏ها پر کند که براى آن اندوه‏ها در سویداى قلبش خلجان است، اندوهى مشغولش دارد، و غمى محزونش کند، چنین است تا نفس گلوگیرش شود و او را به بیابان اندازند در حالى که رگ‏هاى حیاتش قطع شده ....

امام صادق علیه السلام در مواعظ خویش مى‏فرماید:

الرَّغْبَةُ فِى الدُّنْیا تُورِثُ الْغَمَّ وَ الْحَزَنَ وَ الزُّهْدُ فى‏ الدُّنْیا رَاحَةُ الْقَلْبِ وَ الْبَدَنِ. «3»

دنیاخواهى، غم و اندوه مى‏آورد و پشت کردن به دنیا مایه آسایش جان و تن است.

و نیز مى‏فرماید:

لَمَّا نُزِلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ

لَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَى‏ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَ جًا مّنْهُمْ وَ لَاتَحْزَنْ‏ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ» «4»

قالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله: مَنْ لَمْ یَتَعَزَّ

بِعَزَاءِ اللَّهِ تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ عَلَى الدُّنْیا حَسَراتٍ وَ مَنْ رَمَى بِبَصَرِهِ إِلى‏ ما فى‏ یَدَىْ غَیْرِهِ کَثُرَ هَمُّهُ وَ لَمْ‏یَشْفِ غَیْظُهُ. «5»

چون آیه نازل شده که: «بنابراین به امکانات مادى [و ثروت و اولادى‏] که برخى از گروه‏هاى آنان را از آن برخوردار کردیم، چشم مدوز، و بر آنان [به سبب اینکه پذیراى حق نیستند] اندوه مخور، وپر و بال [لطف و مهربانىِ‏] خود را براى مؤمنان فرو گیر.»

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمود: کسى که به دلدارى دادن خدا، آرام نگیرد جانش بر دنیا حسرت‏ها خورد و هر که چشمش به دارایى‏هاى دیگران باشد، اندوهش بسیار شود و ناراحتیش بهبود نیابد.

حزن چنین ظرفیّتى براى اهل آخرت، همان شوق رسیدن به نعمت‏ها و لذّت‏هاى ویژه اهل بهشت است. و نسبت به خدا، شدّت حبّ و عشق و وصال حق مى‏باشد. آنان از شدّت شیدایى وصال به اندوه و غم دچار مى‏شوند و گاه تا اندازه‏اى بالا مى‏رود که مانند حضرت یعقوب علیه السلام را در فراق فرزندش یوسف، گرفتار نابینایى و ناتوانى مى‏کند. چنانکه با این حال آشفته، به خداوند شکوه مى‏کند که حق تعالى او را چنین بازگو مى‏فرماید:

قَالَ إِنَّمَآ أَشْکُواْ بَثّى وَ حُزْنِى إِلَى اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَاتَعْلَمُونَ» «6»

گفت: شکوه اندوه شدید و غم و غصّه‏ام را فقط به خدا مى‏برم و از خدا مى‏دانم آنچه را که شما نمى‏دانید.

ابوبصیر از امام صادق علیه السلام پرسید: اى فرزند رسول خدا! شدّت اندوه یعقوب علیه السلام چه اندازه بوده است؟

حضرت فرمود: به اندازه هفتاد زنى که کودک شیرخوارشان را کشته‏اند و سر آن بچه‏ها را روى سینه مادرشان بریده باشند.

عرض کرد: حزن جده شما فاطمه زهرا علیها السلام چقدر بوده است؟

فرمود: هفتاد برابر اندوه یعقوب که در رحلت پدرش پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به ایشان دست داد.

سپس فرمود: اى ابابصیر! آیا مى‏خواهى تو را از اندوه کسى که هفتاد برابر اندوه جدّه‏ام زهرا علیها السلام بوده آگاه سازم؟

عرض کردم: بله، اى فرزند رسول خدا صلى الله علیه و آله!

فرمود: اندوه جدّم حضرت زین العابدین علیه السلام‏ «7» چنان که حضرت سجّاد علیه السلام از حوادث کربلا محزون گردید که بیست سال یا چهل سال به یاد عاشورا و پدرش امام حسین علیه السلام و اهل بیت ایشان گریست. «8» ابن شهر آشوب از امام صادق علیه السلام نقل مى‏فرماید:

على بن الحسین علیه السلام بر پدرش حسین بن على علیه السلام بیست سال گریه کرد و هیچ آب و غذا در برابر ایشان نمى‏نهادند، مگر آن که مى‏گریست تا جایى که یکى از خادمان گفت: فدایت شوم، فرزند رسول خدا! من مى‏ترسم شما با این حال از بین بروید. حضرت فرمود:

اندوه و غم بى‏پایان را نزد خدا شکوه مى‏کنم و از خدا مى‏دانم آنچه را نمى‏دانند. من هرگز قتلگاه فرزندان فاطمه را به یاد نمى‏آورم مگر آن که گریه‏ راه گلویم را مى‏بندد. «9» بنابراین گرفتارى و اندوه معصومان علیهم السلام و اهل آخرت و جزع و فزع آنان، عین عبودیّت و بندگى است. و شکایت آنان نزد پروردگار، نوعى درد اشتیاق و غم فراغ است.

امام سجّاد علیه السلام در این زمینه مى‏فرماید:

إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ کُلَّ قَلْبٍ حَزِینٍ. «10»

خداوند دل‏هاى اندوهناک را دوست مى‏دارد.

از این رو در دعاى بیستم مى‏فرماید:

«اللَّهُمَّ انْتَ عُدَّتى‏ إِنْ حَزِنْتُ»

خدایا! چون اندوهناک شدم تو دلخوشى منى.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

الْحُزْنُ مِنْ شِعارِ الْعارِفینَ لِکَثْرَةِ وارِداتِ الْغَیْبِ عَلى‏ سَرائِرِهِمْ وَ طُولِ مُباهاتِهِمْ تَحْتَ تَسَتُّرِ الْکِبْریاءِ ...

وَ لَوْ حُجِبَ الْحُزْنُ عَنْ قُلُوبِ الْعارِفینَ ساعَةً لَاسْتَغاثُوا وَلَوْ وُضِعَ فِى قُلُوبِ غَیْرِهِم لَاسْتَنْکَروهُ. «11»

اندوه، جامه زیرین عارفان است به سبب افزونى الهامات غیبى بر درونشان و افتخار بسیارشان که در پوشش کبریا هستند ...

اگر اندوه لحظه‏اى از دل‏هاى عارفان کنار رود، ناله از سویدا برآرند و اگر در دل‏هاى دیگران نهاده شود آن را خوش ندارند.

روایت شده که:

أَنَّ دَاوُدَ قالَ: إلهى أَمَرْتَنى‏ أَنْ أُطَهِّرَ وَجْهِى وَ بَدَنى‏ وَ رِجْلى‏ بِالْماءِ فَبِماذا اطَهِّرُ لَکَ قَلْبى‏؟ قالَ: بِالْهُمُومِ وَ الْغُمُومِ. «12»

داود در مناجات خویش عرض کرد: خداى من! فرمانم دادى که چهره و بدن و پاهایم را با آب بشویم، دلم را با چه بشویم؟ فرمود: با غم‏ها و اندوه‏ها.

امام باقر علیه السلام مى‏فرماید: در کتاب حضرت على علیه السلام خواندم که:

مؤمن بامدادان و شامگاه را به اندوه مى‏گذراند و جز این به صلاح او نیست. «13»

شناخت انسان نسبت به حوادث دنیا

بنابراین انسان نسبت به حوادث دنیا، دو گونه شناخت یا برداشت پیدا مى‏کند:

الف- دنیا محل خوشگذرانى و استراحت است. و همه چیز پیوسته مطابق میل و مراد، به راحتى و خوبى برقرار مى‏باشد. این طرز بینش سبب پیدایش ناملایمات و بلاها و اندوه‏هایى در انسان مى‏شود که بسیار شکننده و تلخ خواهد بود.

ب- جهان دار بلا و امتحان و مشکلات است و هیچ چیزى پایدار و پابرجا نمى‏ماند. صاحب این بینش دنیا را چنین شناخته و هرگز به خاطر درد و بلا و کمبود محزون و اندوهناک نمى‏شود و حزن و اندوه را وسیله رسیدن به کمال و جمال مى‏داند؛ چنین انسانى بدون اعتراض و رضایت و خشنودى به تقدیرات الهى، به راحتى مى‏تواند تلخى‏ها را تحمّل کند.

عوامل غم و اندوه‏

بر اساس روایات اهل بیت علیهم السلام و معصومان دین، عوامل و زمینه‏هاى غم و اندوه بسیارند که مهمترین آنها به شرح زیر است:

1- شوق بى‏اندازه به جلوه‏هاى دنیا

علاقه شدید به مال و مقام و منزل دنیایى بر غم و نگرانى انسان مى‏افزاید و انسان را بسیار حریص و ترسو و خیانتکار مى‏گرداند و در پایان عمر افسردگى و افسوس دامنگیر او مى‏شود.

2- تنگدستى‏

تنگدستى سبب خوارى نفس و حیرانى عقل و جذب کننده غم‏هاست، اما باید با کار و تلاش تدبیرى نمود تا زمینه‏هاى نیازمندى دور شود.

3- مال و منال و منافع‏

برخلاف گمان بسیارى از مردم که مال اندوختن را عامل خوشى و شادى و افتخار مى‏دانند، ثروت مادّى، از کانون‏هاى غصّه ساز بشر است و در حقیقت سرچشمه اندوه‏ها و ناله‏هاست و بیشتر مردم ثروتمند از زیادى مال در دام خطر و حادثه قرار مى‏گیرند. ولى نباید براى آنچه از دنیاست تأسّف خورد.

4- حسادت‏

خودخورى و برتربینى از عوامل مهم حسرت و اندوه است و غم‏هاى حسود فراوان و گناهانش هم دو برابر است؛ زیرا پیوسته مراقب پیرامون خویش است، همیشه پیروزى‏ها و موفقّیت‏هاى دیگران، او را جان به لب مى‏سازد و روحش را آزار مى‏دهد و زندگى خود و دیگران را تباه مى‏کند.

5- تنبلى و سستى‏

کوتاهى و ساده‏انگارى در نظم امور و تصمیم‏ها، سبب بى‏برنامگى و محرومیّت است. و کسى که در اصل کار و تلاش کوتاهى مى‏کند از رسیدن به هدف و کمال باز مى‏ماند. به ویژه با از دست دادن فرصت‏ها اندوهى فراوان، گریبانگیر زندگى انسان مى‏شود.

6- بدهکارى‏

قرض گرفتن هم از اسباب تولید اندوه و نگرانى است. از این رو پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله فرمود:

إِیَّاکُمْ والدَّیْنَ فَإنَّهُ هَمٌّ بِاللَّیْلِ وَ ذُلُّ بِالنَّهارِ. «14»

بدهى، غصّه شب و ذلّت روز است.

7- گناه‏

گاهى که بنده‏اى گناهش زیاد مى‏شود و عملى که بتواند گناهانش را بپوشاند نداشته باشد، خداوند او را گرفتار درد یا حزن مى‏کند تا گناهانش را بپوشاند. و هر کسى از شیعیان و مسلمانان که مرتکب گناه مى‏شود دچار غم و اندوه مى‏شود تا سیاهى گناه پاک شود.

بازگشت مسئله فوق به اطاعت نفس و پیروى از هواهاى نفسانى است که پایه هر رنج و سرچشمه هر گمراهى است.

8- چشم‏اندوزى به اموال و توانایى دیگران‏

افراد تنگ نظر که مراقب امکانات دیگران هستند، همیشه وجود خویش را با مردم مقایسه مى‏کنند و از کمبودهاى مادّى خود رنج مى‏برند. این طرز تفکّر نشانه عدم رشد کافى و احساس حقارت درونى و کمبود همّت است. پس کسى که چشم به دارایى‏هاى دیگران بدوزد همیشه اندوهگین خواهد بود و هرگز آتش خشم او فرو نمى‏نشیند. چشم دوختن به اندوخته‏هاى مردم، غم‏هاى درازى را در پى دارد.

9- مصایب و حوادث روزگار

به طور طبیعى انسان براى ناگوارى‏ها و ناملایمات زندگى غمگین مى‏شود. اما آنچه ناپسند است بى‏تابى و جزع و فزع است. و فریاد کشیدن و ناله زدن در این وضعیّت‏ها آرزو را بریده و عمل را کم مى‏کند. اگر کسى به سود و برکت‏هاى این مصایب توجّه کند، این مقدار بى‏تاب نمى‏شود.

10- رزق و روزى‏

انسان در حالى که مى‏داند خداوند منّان روزى دهنده همه موجودات است و براى هر آفریده‏اى به تناسب وجودش روزى مناسب قرار داده است. ولى باز در کمبود رزق و روزى و قسمت‏ها اندوهناک است. و به اصطلاح، غم روزى مى‏خورد.

حضرت على علیه السلام فرمود:

الرِّزْقُ رِزْقانِ: رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ، فَانْ لَمْ تَأْتِهِ اتاکَ، فَلاتَحْمِلْ هَمَّ سَنَتِکَ عَلى‏ هَمِّ یَوْمِکَ، کَفاکَ کُلُّ یَوْمٍ ما فیهِ فَانْ تَکُنْ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِکَ فَانَّ اللَّهَ تَعالى‏ سَیُؤتیکَ فى کُلِّ غَدٍ جَدیدٍ ما قَسَمَ لَکَ وَ انْ لَمْ‏تَکُنِ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِکَ فَما تَصْنَعُ بِالْهَمِّ فیما لَیْسَ لَکَ. «15»

روزى دو نوع است: آنکه تو آن را مى‏طلبى، و آن که تو را مى‏جوید، که اگر دنبالش نروى به دنبالت مى‏آید، بنابراین اندوه سال خود را بر اندوه روز خویش بار مکن، که روزى هر روز تو را کفایت مى‏کند، اگر سال از عمر تو باشد خداوند متعال در هر روز جدید آنچه نصیب تو نموده به تو مى‏رساند، واگر سال از عمرت نباشد، پس چه اندوهى مى‏خورى بر چیزى که از آنِ تو نیست؟!

بنابراین خوش‏بینى به آینده و گمان نیک به خداوند؛ امیدوارى مى‏آورد و گاهى شادى‏ها و لذّت‏هاى زودگذر مایه حسرت و اندوه فراوان مى‏شود و گاهى اندوه و غصّه، بدون سبب به قلب انسان وارد شده ولى ریشه در نور حق دارد.

ابوبصیر مى‏گوید: با یکى از یاران خدمت امام صادق علیه السلام رسیدیم، به آن حضرت عرض کردم: فدایت شوم. اى پسر رسول خدا! گاهى من بدون آنکه بدانم، غمگین مى‏شوم. دلیلش چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود:

آن غم و شادى است که از ما به شما مى‏رسد؛ زیرا اگر اندوهى یا سرورى به ما برسد بر شما نیز وارد مى‏شود، چون ما و شما از نور خداوند عز و جل هستیم. «16»

راه‏هاى از بین بردن اندوه و غم‏

اما راه‏هاى از بین بردن اندوه و غم که از مضمون آیات و روایات معتبر به دست مى‏آید، عبارتند از:

1- دوستى خدا

ارتباط و پیوند قلبى پیوسته با خداوند و دوستى با حق و یاد او، اطمینان دل و آرامش نفس مى‏آورد و تمامى اضطراب‏ها و نگرانى‏ها را از وجود انسان برمى‏دارد و مردان بزرگ، داراى روحى بلند و قلبى آرام و زندگى خود را همراه با امنیّت و افتخار سپرى مى‏کنند که خداوند درباره آنان مى‏فرماید:

أَلَآ إِنَّ أَوْلِیَآءَ اللَّهِ لَاخَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَاهُمْ یَحْزَنُونَ» «17»

آگاه باشید! یقیناً دوستان خدا نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین مى‏شوند.

إِنَّ الَّذِینَ قَالُواْ رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقمُواْ فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَاهُمْ یَحْزَنُونَ» «18»

بى‏تردید کسانى که گفتند: پروردگار ما الله است، سپس [در میدان عمل بر این حقیقت‏] استقامت ورزیدند، نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین مى‏شوند.

وَ قَالُواْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ» «19»

و مى‏گویند: همه ستایش‏ها ویژه خداست که اندوه را از ما برطرف کرد؛ بى‏تردید پروردگارمان بسیارآمرزنده و عطا کننده پاداش فراوان در برابر عمل اندک است.

2- یقین نیکو

ایمان بالاتر از اسلام است. و یقین و باور درجه‏اى بالاتر از تقواست. و در بین بندگان خدا کمترین چیزى که تقسیم شده یقین است. هر چه نور یقین در دل انسان افزایش یابد، افق دید و شهود او کامل‏تر و از سلامت و صحّت بیشترى بهره‏مند مى‏گردد.

امام على علیه السلام در وصیّت خویش به فرزندش امام حسن علیه السلام مى‏فرماید:

نِعْمَ طارِدُ الْهُمُومِ الْیَقِینُ. «20»

یقین، چه نیکو غم زدایى است.

حضرت سجّاد علیه السلام مى‏فرماید:

الرِّضَا بِمَکْرُوهِ القَضاءِ أَرْفَعُ دَرَجاتِ الْیَقِینِ. «21»

راضى بودن به تقدیرات ناخوشایند، از بالاترین مرتبه‏هاى باور است.

امیر مؤمنان علیه السلام در حدیث معراج از رسول اللّه صلى الله علیه و آله نقل مى‏کند که: پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در معراج از پروردگار پرسید: پروردگارا! روزه چه اثر و نتیجه‏اى دارد؟

خداوند به او فرمود:

روزه سبب حکمت است و حکمت سبب شناخت است و شناخت حق موجب یقین است. و هر گاه بنده خدا به مرتبه یقین برسد، باکى ندارد که به سختى یا به آسانى روزگار را سپرى کند. «22» 3- تکیه بر تقدیر

توکّل بر تقدیرات و الطاف الهى و یقین به آنچه پروردگار قسمت انسان مى‏کند؛ روحیه اطمینان و آرامش به انسان مى‏دهد. و اندوه‏هاى ساختگى را از بین مى‏برد.

امام صادق علیه السلام در مواعظ خویش مى‏فرماید:

إِنْ کانَ کُلُّ شَىْ‏ءٍ بِقَضاءٍ وَ قَدَرٍ فَالْحُزْنُ لِماذا؟! «23»

اگر همه چیز به حکم و تقدیر است، پس اندوه براى چه؟

امام حسین علیه السلام مى‏فرماید:

زیر دیوار یکى از شهرها لوحى پیدا شد که در آن نوشته بود: من خدا هستم و جز من خدایى نیست و محمّد پیامبر من است. در شگفتم از کسى که به مرگ یقین دارد، چگونه شادى مى‏کند و در شگفتم از کسى که به تقدیر یقین دارد، چگونه غم مى‏خورد. «24» 4- خشنودى به قضاى الهى‏

خرسندى به قضا و قدر خداوند برکات بسیارى دارد از جمله آنها:

آرامش و نشاط همیشگى، زیاد شدن توان مقاومت در تنگناها، روحیه رضایت و کفایت در روزى‏ها و آسایش بدن است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنَّ اللَّهَ بِعَدْلِهِ وَ قِسْطِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَ الرَّاحَةَ فى‏ الْیَقِینِ وَ الرِّضا. «25»

همانا خداوند به عدل و داد خود، خرّمى و آسایش را در یقین و رضا قرار داده است.

امام کاظم علیه السلام فرمود:

مَنِ اغْتَمَّ کانَ لِلْغَمِّ أَهْلًا فَیَنْبَغى‏ لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَکُونَ بِاللَّهِ وَ بِما صَنَعَ راضِیاً. «26»

آن که غم مى‏خورد، شایسته غم و اندوه است؛ پس مؤمن باید به خدا و آنچه او مى‏کند، خشنود باشد.

5- شناخت دنیا و اهل آن‏

دنیا سراى غم و دشوارى است و محبّت آن اسارت روحى و روانى دارد، و شادى و راحتى در آن ماندنى نیست. هر که آن را شناخت به امیدى شاد نمى‏شود و به سختى‏ها آن اندوهناک نمى‏گردد.

خداوند کریم مى‏فرماید:

لّکَیْلَا تَأْسَوْاْ عَلَى‏ مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُواْ بِمَآ ءَاتَاکُمْ وَ اللَّهُ لَایُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ» «27»

تا [با یقین به اینکه هر گزند و آسیبى و هر عطا و منعى فقط به اراده خداست و شما را در آن اختیارى نیست‏] بر آنچه از دست شما رفت، تأسف نخورید، و بر آنچه به شما عطا کرده است، شادمان و دلخوش نشوید، و خدا هیچ گردنکش خودستا را [که به نعمت ها مغرور شده است‏] دوست ندارد.

حضرت على علیه السلام در این باره مى‏فرماید:

لاتُشْعِرْ قَلْبَکَ الْهَمَّ عَلَى مافاتَ فَیَشْغَلَکَ عَمَّا هُوَ آتٍ. «28»

براى آنچه از دست رفته است اندوه به دلت راه مده، که تو را از آنچه مى‏آید باز مى‏دارد.

6- یارى جستن از خدا

گاهى انسان در اثر حوادث روزگار، دچار بى‏تابى و حال‏گیرى مى‏شود و شیطان هم از این موقعیّت کمال استفاده را برده و درهاى ناامیدى و شک و شبهه را باز مى‏کند و اندک اندک او را نسبت به پروردگار، ناسازگار و بدبین مى‏سازد و او ناسپاس مى‏شود. در چنین حالى پناه بردن به ذات مقدّس الهى و دورى از شیطان، بسیار مؤثّر است.

پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله مى‏فرماید:

مَنْ أَکْثَرَ الْاسْتِغْفارَ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ کُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِنْ کُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقُهُ مِنْ حَیثُ لایَحْتَسِبُ. «29»

هر که زیاد استغفار کند خداوند گره غم‏هاى او را بگشاید و از هر تنگنایى بیرونش برد و از جایى که گمان نمى‏برد روزیش رساند.

و نیز خطاب به امام على بن ابى طالب علیه السلام فرمود:

یا عَلِىُّ! أَمانٌ لِأُمَّتى‏ مِنَ الْهَمِّ: لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الَّا بِاللَّهِ. لا مَلْجَأَ وَ لا مَنْجَى‏ مِنَ اللَّهِ الَّا إِلَیْهِ. «30»

اى على! ذکر

«لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الَّا بِاللَّهِ ...»

امان امّت من از غم و اندوه است.

همچنین نظافت لباس و شستن سر و صورت و خوردن انگور (سیاه)، هم سبب از بین رفتن اندوه و نگرانى مى‏شود.

مناجات با قاضى الحاجات‏

(محمد اسیرى لاهیجى)

 «2» یَا وَاحِدُ یَا أَحَدُ یَا صَمَدُ یَا مَنْ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ اعْصِمْنِی وَ طَهِّرْنِی وَ اذْهَبْ بِبَلِیَّتِی وَ اقْرَأْ آیَةَ الْکُرْسِیِّ وَ الْمُعَوَّذَتَیْنِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ «3» اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ سُؤَالَ مَنِ اشْتَدَّتْ فَاقَتُهُ وَ ضَعُفَتْ قُوَّتُهُ وَ کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ سُؤَالَ مَنْ لَا یَجِدُ لِفَاقَتِهِ مُغِیثاً وَ لَا لِضَعْفِهِ مُقَوِّیاً وَ لَا لِذَنْبِهِ غَافِراً غَیْرَکَ «4» یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ أَسْأَلُکَ عَمَلًا تُحِبُّ بِهِ مَنْ عَمِلَ بِهِ وَ یَقِیناً تَنْفَعُ بِهِ مَنِ اسْتَیْقَنَ بِهِ حَقَّ الْیَقِینَ فِی نَفَاذِ أَمْرِکَ‏]

اى یگانه! اى یکتا! اى بى‏نیاز! اى کسى که نزاده و زاده نشده و احدى براى او همتا نیست! حفظم کن و پاکم فرما، و مصیبت و بلایم را از میان ببر- «در این قسمت از دعا آیة الکرسى و سوره فلق و ناس و قل هو اللّه احد را بخوان و بگو:»- خدایا! از تو درخواست مى‏کنم؛ درخواست کسى که نیازش شدید، و نیرویش ضعیف و گناهانش زیاد شده، درخواست کسى که براى نیازمندیش فریاد رسى، و براى ناتوانیش نیرو دهنده‏اى، و براى گناهش آمرزنده‏اى، غیر تو نمى‏یابد.

اى صاحب جلال و اکرام! عملى را از تو درخواست مى‏کنم که هر کس آن را انجام دهد، به خاطر آن دوستش دارى و یقینى را مى‏خواهم که به سبب آن کسى را سود مى‏دهى که در مسیر جریان فرمان و اراده‏ات به وسیله آن یقین، حق‏ الیقین را به دست آورد.

آیات و اذکارى براى رهایى از غصّه و اندوه‏

آیات و اذکارى هم در نجات از غم و اندوه سفارش شده است:

الف- «ذکر یونسیه»

از ذکرهاى معروف و پرمغز بین اهل معرفت و عرفان و از زمینه‏هاى مؤثّر در نجات و گشایش امور انسان است.

خداوند از قول یونس علیه السلام در سوره انبیا بازگو فرموده:

وَ ذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَیْهِ فَنَادَى‏ فِى الظُّلُمتِ أَن لَّآإِلهَ إِلَّآ أَنتَ سُبْحنَکَ إِنّى کُنتُ مِنَ الظلِمِینَ» «31»

و صاحب ماهى [حضرت یونس‏] را [یاد کن‏] زمانى که خشمناک [از میان قومش‏] رفت و گمان کرد که ما [زندگى را] بر او تنگ نخواهیم گرفت، پس در تاریکى‏ها [ى شب، زیر آب، و دل ماهى‏] ندا داد که معبودى جز تو نیست تو از هر عیب و نقصى منزّهى، همانا من از ستمکارانم.

پس از آنکه حضرت یونس علیه السلام را به دریا افکندند، ماهى بزرگى او را بلعید و به امر خداوند در دل خود پناهگاهى قرار داد، او پیوسته در دل ماهى دریا، به شکافتن ظلمت‏هاى قعر دریا مشغول بود. در آن زندان غم‏انگیز دچار اندوهى بزرگ شد و با حال غم و افسردگى گفت: من از ستمکارانم، با ذکر فوق به درگاه الهى شتافت و خداوند که داراى رحمت فراگیر بود، دعاى حضرت را پذیرفت و یونس را از غم و گرفتارى نجات داد و خداوند در سوره انبیاء درباره او چنین فرمود:

فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَ نَجَّیْنهُ مِنَ الْغَمّ وَ کَذَ لِکَ نُنجِى الْمُؤْمِنِینَ» «32»

پس ندایش را اجابت کردیم و از اندوه نجاتش دادیم؛ و این‏گونه مؤمنان را نجات مى‏دهیم.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

در عجبم از کسى که غمگین است و به قول خداوند: لَّآإِلهَ إِلَّآ أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنّى کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ‏ پناه نمى‏برد، همانا من شنیدم که خداوند در پى آن مى‏فرماید: پس ما او را از غم رهانیدیم و همچنین مؤمنان را نجات مى‏دهیم. «33» ب- «ذکر یا فتّاح»

در برخى روایات ذکر «یا فتّاح» براى حل مشکلات بیان شده است؛ زیرا این اسم بزرگ الهى که به صیغه مبالغه از مادّه «فتح» گرفته شده، بیانگر قدرت پروردگار بر گشودن هر مشکل و از بین بردن هر اندوه و غمى است و فراهم ساز اسباب فتح و پیروزى است. «یا فتّاح» کلید همه درهاى بسته در دست قدرت بى زوال اوست.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بحار الأنوار: 70/ 81، باب 122، ذیل حدیث 43؛ کنز الفوائد: 1/ 344.

(2)- نهج البلاغه: حکمت 367.

(3)- بحار الأنوار: 75/ 240، باب 23، ذیل حدیث 108؛ تحف العقول: 358.

(4)- حجر (15): 88.

(5)- بحار الأنوار: 70/ 89، باب 122، حدیث 58؛ الکافى: 2/ 315، حدیث 5؛ تفسیر القمى: 1/ 381.

(6)- یوسف (12): 86.

(7)- صحیفه عشق، محمد رضا نیکوکلام: 428، به نقل از خیر الکلام فى وقایع الایّام.

(8)- کامل الزیارات: 107، حدیث 1 و 2؛ بحار الأنوار: 46/ 109، باب 6، حدیث 3.

(9)- بحار الأنوار: 46/ 108، باب 6، حدیث 1؛ المناقب، ابن شهر آشوب: 4/ 165.

(10)- الکافى: 2/ 99، حدیث 30؛ بحار الأنوار: 68/ 38، باب 61، حدیث 25.

(11)- بحار الأنوار: 69/ 70، باب 97، حدیث 1؛ مصباح الشریعة: 187.

(12)- بحار الأنوار: 70/ 157، باب 125، ذیل حدیث 3؛ الدعوات، راوندى: 56، حدیث 142.

(13)- بحار الأنوار: 69/ 73، باب 97، حدیث 3؛ التمحیص: 44، حدیث 55.

(14)- بحار الأنوار: 100/ 141، باب 2، حدیث 4؛ علل الشرایع: 2/ 527، حدیث 1.

(15)- نهج البلاغه: حکمت 379.

(16)- بحار الأنوار: 5/ 242، باب 10، حدیث 29؛ علل الشرایع: 1/ 94، حدیث 2.

(17)- یونس (10): 62.

(18)- احقاف (46): 13.

(19)- فاطر (35): 34.

(20)- بحار الأنوار: 74/ 213، باب 8، حدیث 1؛ تحف العقول: 84.

(21)- بحار الأنوار: 75/ 135، باب 21، حدیث 3؛ تحف العقول: 278.

(22)- بحار الأنوار: 74/ 27، باب 2، حدیث 6؛ إرشاد القلوب، دیلمى: 203.

(23)- بحار الأنوار: 75/ 190، باب 23، حدیث 1؛ الخصال: 2/ 450، حدیث 55.

(24)- بحار الأنوار: 13/ 295، باب 10، حدیث 11؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام: 2/ 44، حدیث 158.

(25)- الکافى: 2/ 57، حدیث 2؛ بحار الأنوار: 67/ 143، باب 52، حدیث 7.

(26)- بحار الأنوار: 68/ 152، باب 63، حدیث 57؛ التمحیص: 59، حدیث 122.

(27)- حدید (57): 23.

(28)- غرر الحکم: 321، حدیث 7460.

(29)- بحار الأنوار: 90/ 281، باب 15، حدیث 23؛ جامع الأخبار: 57.

(30)- بحار الأنوار: 74/ 60، باب 3، حدیث 3؛ مکارم الأخلاق: 443.

(31)- انبیاء (21): 87.

(32)- انبیاء (21): 88.

(33)- بحار الأنوار: 90/ 184، باب 4، حدیث 1؛ الخصال: 1/ 218، حدیث 43