خوف و خشیت از خدا، نه از بنده خدا - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» خوف و خشیت از خدا، نه از بنده خدا

اللَّهُمَّ اجْعَلْ رَغْبَتِی فِی مَسْأَلَتِی مِثْلَ رَغْبَةِ أَوْلِیَائِکَ فِی مَسَائِلِهِمْ وَ رَهْبَتِی مِثْلَ رَهْبَةِ أَوْلِیَائِکَ وَ اسْتَعْمِلْنِی فِی مَرْضَاتِکَ عَمَلًا لَا أَتْرُکُ مَعَهُ شَیْئًا مِنْ دِینِکَ مَخَافَةَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ‏

خدایا! رغبتم را در خواسته‏هایم مانند رغبت عاشقانت در خواسته‏هایشان، و ترسم را مانند ترس دوستانت قرار ده، و مرا در عرصه خشنودیت به کار و عملى به کارگیر، که با آن چیزى از دینت را به خاطر ترس از کسى از آفریده‏هایت رها نکنم.

واژه «خوف» و «خشیت» در معنا با اندکى تفاوت نزدیک به هم هستند.

«خشیت: ترس توأم با تعظیم وا حترام است.

خوف: متألّم بودن به سبب رسیدن ناخوشى که تحقّق آن محتمل و یا حقیقى است. ولى در بین عرفا خوف و خشیت به طور کامل با هم متفاوتند.

محقق طوسى رحمه الله مى‏گوید:

خشیت و خوف هر چند در لغت به یک معنى (یا نزدیک به یک معنى) مى‏باشند، ولى در عرف صاحبدلان فرق دارد.

خوف: ناراحتى درونى از مجازاتى است که انسان به خاطر ارتکاب گناهان یا تقصیر در طاعات، انتظار آن را دارد، و این حالت براى بیشتر مردم حاصل مى‏شود هر چند مراتب آن بسیار متفاوت و مرتبه اعلاى آن جز براى گروه اندکى، حاصل نمى‏شود.

امّا خشیت: حالتى است که به هنگام درک عظمت خداوند و هیبت او و ترس از مهجور ماندن از انوار فیض او، براى انسان حاصل مى‏شود و این حالتى است که جز براى کسانى که آگاه به عظمت ذات پاک و مقام کبریایى او هستند و لذّت قرب او را چشیده‏اند حاصل نمى‏گردد، به خاطر همین در قرآن این حالت را مخصوص بندگان عالم و آگاه شمرده و مى‏فرماید:

إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمآءُ» «1»

از بندگان خدا فقط دانشمندان از او مى‏ترسند.» «2» آرى، خوف از حق، مراقب و دیده‏بان قلب است، که خائف با این بال ایمانى متوجّه رضوان الهى است و به وسیله آن پرواز مى‏کند.

خائف، وعیدهاى الهى را مى‏بیند و در اعمال از هوا و هوس پرهیز مى‏نماید.

کسى که خدا را بندگى کند بر میزان خوف، گمراه نشود و به مقصود برسد، چگونه نترسد در حالى که داناى به عاقبت کار خود نیست و نامه اعمالش را نمى‏داند سبک است یا سنگین.

خوف اگر خوف واقعى شد، نفس را مى‏میراند و خائف بین دو خوف از گذشته و آینده‏اش مى‏باشد، وقتى که نفس او از هوس‏ها بمیرد، قلبش حیات پیدا کرده و به استقامت مى‏رسد و ثبات در آن موجب آمدن رجاى در دل مى‏شود.

مراتب خوف‏

خوف مراتبى دارد که در بعضى تفاسیر بدان اشاره شده است:

1- خوف از مقام پروردگار به معنى خوف از مواقف قیامت و حضور در پیشگاه او براى حساب.

2- خوف از مقام علمى خداوند و مراقبت دائمى او نسبت به همه انسان‏ها که این تفسیر، مناسب چیزى است که در آیه 33 سوره رعد آمده که مى‏فرماید:

أَفَمَنْ هُوَ قَائِمٌ عَلَى‏ کُلّ نَفْسِ بِمَا کَسَبَتْ» «3»

آیا کسى که بر همه نفوس [جهانیان‏] با آنچه به دست آورده‏اند، مسلّط و حاکم و نگهبان است.

3- خوف به این معنا که ترس از خدا نه به خاطر آتش دوزخ و طمع در نعیم بهشت، بلکه تنها به خاطر مقام پروردگار و جلال او خائف است.

4- منظور [خوف‏] از مقام پروردگار مقام عدالت اوست، چرا که ذات مقدّس او مایه خوف نیست، بلکه خوف از عدالت اوست و خوف از عدالت نیز بازگشت به خوف از اعمال خود انسان مى‏کند؛ زیرا کسى که پاک است از محاسبه چه باک دارد.

مجرمان هنگامى که از کنار محکمه و دادگاه و زندان مى‏گذرند ترسانند، اما براى پاکان فرق نمى‏کند که آنجا دادگاه است یا هر مکان دیگر.

البته خوف از پروردگار سرچشمه‏هاى مختلفى دارد:

گاه همان اعمال ناپاک و افکار آلوده است.

گاه مقرّبان، به خاطر قرب به ذات پاکش، کمترین ترک اولى و غفلت، مایه وحشت آنها است.

و گاه بدون همه اینها، هنگامى که تصوّر آن ذات نامحدود و عظمت بى‏انتها را طى مى‏کنند، در مقابل او احساس حقارت کرده و حالت خوف به آنها دست مى‏دهد و این خوفى است که از نهایت معرفت پروردگار حاصل مى‏شود و مخصوص عارفان و مخلصان درگاه اوست. «4» بنابراین خوفى که امام سجّاد علیه السلام در دعا بیان مى‏کند، این خوف به خاطر تصوّر ذات نامحدود و عظمت بى‏انتهاى بارى تعالى است، نه چیز دیگر، ولى ما بندگان ضعیف هستیم که باید از اعمال خود در آن دنیا بترسیم که این خود توفیق الهى را مى‏طلبد که انسان را از غفلت‏ها بیدار کرده تا نسبت به آینده و آخرت خود اندیشه کند.

تفسیرى از جهنّم‏

وقتى که این آیه:

وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ* لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَ بٍ لّکُلّ بَابٍ مّنْهُمْ جُزْءٌ مَّقْسُومٌ» «5»

و مسلماً دوزخ، وعده‏گاه همگى آنان است.* براى آن هفت در است، براى هر درى گروهى از پیروان شیطان تقسیم شده‏اند.

بر پیامبر صلى الله علیه و آله نازل شد، چنان گریه مى‏کرد که اصحاب از گریه او به گریه افتادند و کسى نمى‏دانست جبرئیل با خود چه وحى کرده است که پیامبر این چنین گریان شده است:

یکى از اصحاب به در خانه دختر پیامبر رفت و داستان نزول وحى و گریه پیامبر صلى الله علیه و آله را شرح داد. فاطمه علیها السلام از جاى حرکت کرد. چادر کهنه‏اى که دوازده جاى‏ آن به وسیله برگ خرما دوخته شده بود، بر سر نمود و از منزل خارج شد.

چشم سلمان فارسى به آن چادر افتاد و در گریه شد و با خود گفت: پادشاهان روم و ایران لباس‏هاى ابریشمین و دیباى زربافت مى‏پوشند، ولى دختر پیامبر چادرى چنین دارد و در شگفت شد!

وقتى فاطمه علیها السلام به نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد، حضرتش به سلمان فرمود: دخترم از آن دسته‏اى است که در بندگى، بسیار پیشى و سبقت گرفته است.

آنگاه فاطمه علیها السلام عرض کرد: بابا چه چیز شما را محزون کرده است؟ فرمود:

آیه‏اى را که جبرئیل آورده. سپس آن آیه را براى دخترش خواند:

فاطمه از شنیدن جهنّم و آتش عذاب چنان ناراحت شد که زانویش قدرت ایستادن را از دست داد و بر زمین افتاد و مى‏گفت: واى بر کسى که داخل آتش شود.

سلمان گفت: اى کاش گوسفند بودم و مرا مى‏خوردند و پوستم را مى‏دریدند و اسم آتش جهنّم را نمى‏شنیدم.

ابوذر مى‏گفت: اى کاش مادر مرا نزاییده بود که اسم آتش جهنّم را بشنوم.

مقداد مى‏گفت: کاش پرنده‏اى در بیابان بودم و مرا حساب و عقابى نبود و نام آتش جهنّم را نمى‏شنیدم.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: کاش حیوانات درّنده پاره پاره‏ام مى‏کردند و مادر مرا نزاییده بود و نام آتش جهنّم را نمى‏شنیدم.

آنگاه دست خود را بر روى سر گذاشته و شروع به گریه نمود و فرمود:

آه، چه دور است سفر قیامت، واى از کمى توشه، در این سفر قیامت، آنها را به سوى آتش مى‏برند، مریضانى که در بند اسارتند و جراحت آنان مداوا نمى‏شود، کسى بندهایشان را نمى‏گشاید، آب و غذاى آنها از آتش است و در جایگاه‏هاى مختلف جهنّم زیر و رو مى‏شوند. «6»

خوف و خشیت در روایات‏

رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله مى‏فرماید:

قالَ اللَّهُ تَبارَکَ وَ تَعالى‏: وَ عِزَّتى‏ وَ جَلالى‏ لا اجْمَعُ عَلى‏ عَبْدى‏ خَوْفَیْنِ وَ لا اجْمَعُ لَهُ أَمْنَیْنِ، فَاذا أَمِنَنِى فِى الدُّنْیا أَخَفْتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ اذا خافَنى‏ فِى الدُّنْیا آمَنْتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ. «7»

خداوند متعال در حدیث قدسى فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، که براى بنده‏ام دو ترس و دو امنیّت با هم فراهم نمى‏آورم. پس اگر در دنیا خود را از من ایمن بداند در روز رستاخیز او را هراسان کنم و اگر در دنیا از من بترسد در روز قیامت او را ایمن گردانم.

و در روایتى دیگر مى‏فرماید:

ما سَلَّطَ اللَّهُ عَلى‏ ابْنِ آدَمَ الَّا مَنْ خافَهُ ابْنُ آدَمَ، وَ لَوْ انَّ ابنَ آدَمَ لَمْ‏یَخَفْ الَّا اللَّهَ ما سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِ غَیْرَهُ وَ لا وُکِلَ ابْنُ آدَمَ الَّا مَنْ رَجاهُ، وَ لَوْ انَّ ابْنَ آدَمَ لَمْ یَرْجُ الَّا اللَّهَ ما وُکِلَ الى‏ غَیْرِه‏. «8»

خداوند بر فرزند آدم مسلّط نکرد، مگر کسى را که فرزند آدم از او مى‏ترسد.

اگر فرزند آدم از کسى جز خدا نمى‏ترسید، خداوند جز خود کسى را بر او مسلّط نمى‏کرد و فرزند آدم واگذار نشد مگر به کسى که به او امید بسته باشد. اگر فرزند آدم جز به خدا امید نمى‏بست، به غیر خدا واگذار نمى‏شد.

به پاى دوست رسد گر سر ارادت من‏		به ماه طعنه زند اختر سعادت من‏

به یاد چشم تو بیمار بسترى شده‏ام‏		بدین امید که آیى پى عیادت من‏
از آن به سوى تو روى آورم به وقت نماز		که ابروى تو بود قبله عبادت من‏
نهادم از سر تحقیق پا به وادى عشق‏		خدا کند نشود گفتگوش عادت من‏
شهید آرزوى وصلت اى پرى شده‏ام‏		بود به وادى هجرت اگر شهادت من‏
به راه دوست گرم بگسلند بند از بند		زبون خصم نخواهد شدن رشادت من‏
زبان به نام تو زان تا دم اجل گویاست‏		که گوشزد شده این نام در ولادت من‏
سزد به چرخ بسایم سر از شرف‏رنجى‏		به پاى دوست رسد گر سر ارادت من‏