معرفت یا به فرموده قرآن مجید، بصیرت، واقعیتى است که هم چون چراغ پر نور، در شب تاریک زندگى فرا راه انسان است، تا انسان بتواند از برکت آن، حقایق و خطرات را درک کرده و با اراده‏اى متین و نیتى صادقانه به جلب منافع برخاسته و دفع خطر و ضرر کند.

انسان، اگر خدا و شؤون او و اوامر و نواهیش را نشناسد، چگونه سالک راه کمال و مسافر دیار رشد و حقیقت گردد؟

صاحب «منهاج الطالبین و مسالک الصادقین» در این زمینه مى‏گوید:

بدان که اول چیزى که بر همه بندگان واجب است، معرفت معبود و صانع همه عالم و عالمیان است و شناخت آلاء و نعماء و گزاردن شکر آن.

و رسول صلى الله علیه و آله فرموده است که:

خداى عزوجل بود و هیچ چیز با او نبود «1».

پس باید که از این حدیث معلوم کند که همه عالم و هر چه در آن است از آسمان‏ها و زمین‏ها و دریاها و هر چه در فهم و وهم انسان آید، همه مخلوق و مصنوع است و حق سبحانه و تعالى خالق و صانع آن است و قادر است که هر چه آفریده است، همه را فانى و نیست کند و دیگر بار هر چه خواهد بیافریند، چنان که فرموده:

 [إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ* وَ ما ذلِکَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِیزٍ] «2».

و باید بداند که خداى عزوجل یکى است، نه چون هر یکى، بل ذات او قدیم و ازلى است و ابدى، یعنى همیشه بود و همیشه باشد و هر چه غیر اوست، اول نبود و آخر هم نباشد.

اول و مبدأ همه چیز از اوست و آخر همه چیز و رجوع آن به اوست، ظاهر همه چیز بدوست و باطن همه چیز خود اوست.

[هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ‏] «3».

اگر نه تجلى وجود، وجود او بودى، هیچ چیز را به خود وجود نبودى و اگر نه فیض و عنایت و حفظ او بودى، هیچ چیز را وجود نماندى.

او را نه شریک است و نه وزیر و نه یار و نه نظیر و نشاید که گویند: کجاست و نه بر کجاست و روا نبود که پرسند که چیست یا چون است، زنده‏ایست که هرگز نمیرد و دانایى است که هیچ بر وى پوشیده نباشد، قادرى است که از هیچ چیز عاجز نیاید، هر چه هست و باشد همه به ارادت و مشیت اوست، هر چه نیست و نباشد همه به اختیار و منع اوست. متکلم است به کلام ازلى، هر چه خواهد با هر که خواهد.

[وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ‏] «5».

قرآن، کلام اوست، به کلام خلق نماند، بینایى است که هیچ چیز از نظر او غایب نشود، شنوایى است که هیچ چیز سمع او را از هیچ چیز مشغول نگرداند.

لا یَشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ‏ «6».

[لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ] «7».

حاضرى است که از هیچ کس و هیچ چیز غایب نشود و اگر کسى خواهد که از وى چیزى پنهان کند، یا بگریزد میسر نشود.

[وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ‏] «8».

نه کس او را زاد و نه کس از او زاده و نه کس او را همتاست.

[لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ* وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ] «9».

ذات و صفات او به کس نماند و هیچ کس هیچ نکند الا او بیند و داند.

[اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ] «10».

عقل را به کنه معرفت او راه نیست و بازمانده و نادان است و عشق نیز در شناخت جمال و جلال او حیران است، هر که او وى را برگزید و خواست او را دانست و آن را که نخواست دائماً شیفته و سرگردان است و اگر چه این سرّیست که بس پنهان است، این رمز منظوم در اشاره معرفت او دلیل و بیان است.

درجات علم‏

باید که محقق بداند که این است، اعتقاد درست که بنده را علم توحید و یگانگى پروردگار خود حاصل شود و این علم را سه درجه است:

علم الیقین و عین الیقین و حق الیقین.

علم الیقین آن است که بنده را به قوت ایمان و طهارتى که دل وى را حاصل بود از شک و شبهت برهاند و به رؤیت آلاء و نعماء و آیات بینات و علاماتى که همه دلیل است بر وجود خداى عزوجل، برساند.

و اما عین الیقین و حق الیقین درجه انبیا و اولیاست، هرگاه که شخص در شرایط طریقت و ترک ما سوى اللّه درست آید، راه آن بر وى بگشایند و ذوق آن بیابد و به تدریج به تحقیق آن رسد.

عارف معارف، جمالى اردستانى گوید:

و باید که، چون بنده به قدر فهم و معرفت خود خالق و معبود خود را شناخت، همواره به عبادت و فرمانبردارى او مشغول باشد، در هر صورت و هر شغل که باشد و همه عمر تا به وقت مرگ در طلب مزید معرفت او سعى کند؛ زیرا که این کارى است که نهایت ندارد و حق تعالى فرموده است رسول صلى الله علیه و آله را:

[وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ‏] «12».

و مفسران، تفسیر «یقین» در این آیت به مرگ کرده‏اند، یعنى خداى خود را مى‏ پرست تا به وقت مرگ.

وَقالَ اللّه:

[وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ‏] «13». أی لِیَعْرِفُون‏ «14».

و تفسیر پرستیدن اینجا به شناخت کرده‏ اند.

پس باید که از این معانى، محقق بداند که عبادت و طاعت حق تعالى بر همه خلایق واجب است و هیچ عبادتى فاضل‏تر و عالى ‏تر از طلب معرفت او نیست.

قال اللّه تعالى:

[أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ‏] «15».

و ذکر حقیقى آن بود که با معرفت باشد و به حقیقت، اگر شخص در وجود خود و هستى و نیستى آن فکر کند، او را در معرفت معبود به هیچ دلیل و آیت حاجت نبود، بل اگر در وجود یک مور یا هر ذره از ذرات عالم او را نیابد، نشان هدایت نیست؛ زیرا که: وَفی کُلِّ شَیْ‏ءٍلَهُ آیَةٌ دَلیلٌ عَلى‏ أنَّهُ واحِدٌ

آیات صنع و قدرت او ظاهر و هویداست، لکن دیده‏ها بس ضعیف و دل‏ها به غایت شیداست.

[فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ] «17».

نعمت‏هاى ظاهر، همه بر قدرت او و عجز ما دلالت است و نعمت‏هاى باطن، هر که بیند داند که بى‏نهایت است.

[وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها] «18».

و اگر چه به حقیقت معرفت او هیچ کس را راه نیست، اما در وجود او و وجوب عبادت او هیچ کس را اشتباه نیست.

[وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ‏] «19».

و جز خواص اهل معرفت کسى را به رؤیت آیات و تصرفات او انتباه نیست.

[سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ‏] «20».

عجز و بى‏اختیارى خاص و عام در معارضه اختیارات او پوشیده و پنهان نیست و در معرض سطوت رد و قبول او، جز تسلیم و رضا، چاره و درمان نیست.

قال اللّه تعالى:

[یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ* ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ] «21».

پی نوشت ها:

 ______________________________

(1)- بحار الأنوار: 54/ 233، تفهیم و تتمیم.

(2)- ابراهیم (14): 19- 20. اگر بخواهد شما را از میان مى ‏برد، و خلقى جدید مى‏آورد.* و این [کار] بر خدا دشوار و گران نیست.

(3)- حدید (57): 3. اوست اول و آخر و ظاهر و باطن، و او به همه چیز داناست.

(4)- عشاقنامه، فخرالدین عراقى.

(5)- شورى (42): 51. مگر از راه وحى یا از پشت حجاب غیب.

(6)- المناقب: 2/ 247؛ بحار الأنوار: 39/ 132، باب 79، حدیث 4.

(7)- شورى (42): 11. هیچ چیزى مانند او نیست و او شنوا و بیناست.

(8)- حدید (57): 4. و او با شماست هرجا که باشید.

(9)- اخلاص (112): 3- 4. نزاده، و زاییده نشده است،* و هیچ کس [در ذات و صفات‏] همانند و همتا و شبیه او نمى‏باشد.

(10)- فصلت (54): 40. هر چه مى ‏خواهید انجام دهید، بى‏تردید او به آنچه انجام مى‏ دهید، بیناست.

(11)- فخرالدین عراقى.

(12)- حجر (15): 99. و پروردگارت را تا هنگامى که تو را مرگ بیاید، بندگى کن.

(13)- ذاریات (51): 56. و جن و انس را جز براى این که مرا بپرستند نیافریدیم.

(14)- التفسیر الکبیر: 28/ 4- 233؛ تفسیر روح البیان: 10/ 317.

(15)- عنکبوت (29): 45. آنچه را از این کتاب به تو وحى شده است، بخوان و نماز را برپا دار، یقیناً نماز از کارهاى زشت، و کارهاى ناپسند باز مى‏دارد و همانا ذکر خدا بزرگ‏تر است، و خدا آنچه را انجام مى‏دهید، مى‏داند.

(16)- عطار نیشابورى.

(17)- حج (22): 46. حقیقت این است که دیده‏ ها کور نیست بلکه دل‏هایى که در سینه‏ هاست، کور است!

(18)- ابراهیم (14): 34. و اگر نعمت هاى خدا را شماره کنید، هرگز نمى‏ توانید آن ها را به ‏شماره آورید.

(19)- زخرف (43): 87. و اگر از آنان بپرسى: چه کسى آنان را آفریده است؟ یقیناً مى‏گویند: خدا.

(20)- فصلت (41): 53. به زودى نشانه ‏هاى خود را در کرانه‏ها و اطراف جهان و در نفوس خودشان به آنان نشان خواهیم داد تا براى آنان روشن شود که بى‏تردید او حق است.

(21)- حج (22): 73- 74. اى مردم! [براى شما و معبودانتان‏] مَثَلى زده شده است؛ پس به آن گوش فرا دهید، یقیناً کسانى که به جاى خدا مى‏پرستید، هرگز نمى ‏توانند مگسى بیافرینند اگر چه براى آفریدن آن گرد آیند و اگر مگس، چیزى را از آنان برباید، نمى ‏توانند آن را از او بازگیرند، هم پرستش‏ کنندگان و هم معبودان ناتوانند.* خدا را آن گونه که سزاوار اوست نشناختند، بى ‏تردید خدا نیرومند و تواناى شکست‏ ناپذیر است.