حضرت على بن الحسین امام سجاد علیه السلام مى‏فرماید:

از انسانى که در مقام به دست آوردن فضیلت یعنى علوم مادى و ظاهرى است، ولى از انجام واجبات الهیه روى گردان است تعجب مى‏کنم، چنین انسانى از شناخت حقیقت امر الهى و بزرگداشت آن و وظیفه خود محروم است و به همین خاطر حقیقت را سبک و خوار شمرده و از آنچه حضرت دوست، او را براى آن ساخته که رسیدن به عالى‏ترین مقامات الهى و انسانى با عبادت و اطاعت است، غفلت نموده.

عارف با معرفت، جناب شیخ حسن مصطفوى در توضیح مختصرش نسبت به جملات بالا مى‏گوید:

تشخیص وظیفه از امور بسیار مهم است، به طورى که سالکان کار کرده و متدینین روشن ضمیر و حتى آنان که داراى مکاشفه هستند، از تشخیص این امر مهم عاجز بوده و در این مرحله انحرافات و گمراهى‏هایى پیدا مى‏کنند.

یکى وظیفه‏اش کسب و تأمین معاش خود و عائله است و از این جهت تسامح‏ مى‏ورزد، دیگرى وظیفه‏اش تحصیل علم به فرایض و آداب و سنن است، حقیر و سبک مى‏شمارد.

یکى دیگر موظف است که نهایت اهتمام به واجبات و محرمات داشته باشد، ولى به امور غیر لازم و کارهاى مستحبى مى‏پردازد.

آن یکى نماز نمى‏خواند و دم از دیندارى مى‏زند، یا روزه نمى‏گیرد و از فواید روزه مذاکره مى‏کند، یا اموال مردم را مى‏خورد و دست و صورت آب مى‏کشد.

یا به کتاب خدا و سنت عمل نکرده و به حرف خدا و پیغمبر گوش نمى‏دهد و خود را عالم به حقیقت تصور مى‏کند، یا اهل علم و دانش را مسخره کرده و عقل و برهان را کوچک شمرده و به سخن هر مدعى دروغگو تسلیم مى‏شود، یا مرتکب صدها خیانت و جنایت و بى انصافى و ربا خوارى و ظلم و دروغ و حیله و تزویر و تهمت و غیبت و بدگویى مى‏شود و در صف اول جماعت جا مى‏گیرد و به طور اجمال اغلب مردم متدین در مقام تشخیص وظیفه دچار اشتباه و انحراف مى‏گردند و بسا هست که به خاطر بجا آوردن امرى مستحب، ترک تکلیف واجب مى‏کنند، یعنى آن اندازه که به امور مستحبى و یا مرسوم و عرفى و متداول اهمیت مى‏دهند، به وظایف و فرایض لازم خود اهتمام ندارند و مى‏توان گفت: نود درصد از مرسومات میان مردم برخلاف شرع و عقل مى‏باشد و این معنى با دقت کردن در رسوم متداول در مجالس جشن و عقد و تعزیت و دید و بازدید و مهمانى، خوب روشن مى‏شود و مفهوم بدعت گاهى در بعضى از این امور صدق مى‏کند و اگر کسى بخواهد تقوا داشته باشد و مراقب حرکات و اعمال خود باشد، مى‏باید از این گونه مجالس و این رقم مصاحبت‏ها بپرهیزد.

عبادت واقعى‏

حرکاتى که به عنوان عبادت از انسان سر مى‏زند، باید به مقتضاى حال و ظرفیت عابد ارزیابى شود.

اولًا: هر حرکتى عبادت نیست و هر عبادتى، واقعى و کامل نیست، عبادت منافق، عبادت غیر مخلص، عبادت ریاکار، عبادت کسى که هدفش جلب جهات مادى است عبادت نیست، بلکه بازى با الفاظ و استهزاء به حق است.

در «تفسیر المیزان» «1» آمده است که:

خداى تعالى به یکى از سه وجه عبادت مى‏شود:

1- خوف‏

2- رجاء

3- حب‏

و این هر سه در یک آیه جمع شده که مى‏فرماید:

[وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ] «2».

در آخرت عذاب سختى است و [براى مؤمنان که دنیاى خود را در راه اطاعت حق و خدمت به خلق به کار گرفتند] از سوى خدا آمرزش و خشنودى است، و زندگى دنیا جز کالاى فریبنده نیست.

با توجه به این آیه شریفه باید هر شخص با ایمانى نسبت به حقیقت دنیا توجه‏ داشته باشد و بداند که دنیا متاع غرور و دام فریب است که چون سراب بیابان به نظر بیننده لب تشنه آب مى‏آید و او را به سوى خود مى‏کشاند، ولى وقتى نزدیک شد چیزى نمى‏بیند و اگر چنین تنبهى داشته باشد، دیگر هدف خود را از کارهایى که در زندگى انجام مى‏دهد دنیا قرار نداده، مى‏داند که در وراى این دنیا، جهان دیگرى است که در آنجا به نتیجه اعمال خود مى‏رسد، حال یا آن نتیجه عذابى است شدید در ازاى کارهاى زشت و یا مغفرتى است از خدا در قبال کارهاى نیک، پس بر اوست که از آن عذاب بهراسد و به آن مغفرت امیدوار باشد، ولى اگر عالى‏تر از این فکر کند هدف خود را خشنودى خود قرار نمى‏دهد و به خاطر نجات از عذاب و رسیدن به ثواب عمل نمى‏کند، بلکه هر چه انجام مى‏دهد به خاطر خدا و خشنودى او انجام مى‏دهد.

البته طبایع مردم در اختیار یکى از این سه راه مختلف است، بعضى از مردم که اتفاقاً اکثریت را هم دارا هستند، مسئله ترس از عذاب بر دل‏هاشان چیره گشته و از انحراف و عصیان و گناه بازشان مى‏دارد، این ها هر چه بیشتر به تهدید و وعیدهاى الهى برمى‏خورند، بیشتر مى‏ترسند و در نتیجه به عبادت مى‏پردازند.

و بعضى دیگر، حس طمع و امیدشان غلبه دارد، اینان هر چه به وعده‏هاى الهى و ثواب‏ها و در جایى که خداوند نوید داده برمى‏خورند، امیدشان بیشتر شده، به خاطر رسیدن به نعمت‏ها و کرامت‏ها و حسن عاقبتى که خداوند به مردم باایمان و عمل صالح وعده داده، بیشتر به تقوا و التزام به اعمال صالح مى‏پردازند، باشد که بدین وسیله به مغفرت و بهشت خدایى نایل آیند.

ولى دسته سوم که همان طبقه علماى باللّه باشند هدفشان عالى‏تر از آن دو دسته است.

ایشان خدا را نه از ترس عبادت مى‏کنند و نه از طمع به ثواب، بلکه او را عبادت‏ مى‏کنند براى این که اهل و سزاوار عبادت است.

چون خدا را داراى اسماى حسنى و صفات علیایى که لایق شأن اوست شناخته‏اند و در نتیجه فهمیده‏اند که خداوند عزیز، پروردگار و مالک سود ایشان و اراده و رضاى ایشان و مالک هر چیز دیگرى غیر ایشان است.

و اوست که به تنهایى تمام امور را تدبیر مى‏کند، خدا را این چنین شناختند و خود را هم فقط بنده دیدند و چون بنده شأنى جز این ندارد که پروردگارش را بندگى نموده، رضاى او را به رضاى خود و خواست او را بر خواست خود مقدم بدارد، لذا اولًا به عبادت خدا مى‏پردازد و ثانیاً از آنچه که مى‏کند و آنچه که نمى‏کند جز روى خدا و توجه به او چیز دیگر در نظر نداشته طمع نمى‏دارد، نه التفاتى به عذاب دارد تا از ترس آن به وظیفه خود قیام نماید و نه توجهى به ثواب دارد تا امیدوار شود، گو این که از عذاب خدا ترسنده و به ثواب او امیدوار هست، ولکن محرکش براى عبادت و اطاعت خوف و رجا نیست و کلام امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیه که عرض مى‏کند: من تو را از ترس آتشت و به امید بهشتت عبادت نمى‏کنم، بلکه بدان جهت عبادت مى‏کنم که تو را اهل و سزاوار عبادت یافتم‏ «3»، به این معنى اشاره دارد.

این دسته، از آنجایى که تمامى رغبت‏ها و امیال مختلف خود را متوجه یکسو کردند و آن هم رضاى خداست و تنها غایت و نتیجه‏اى که در نظر گرفتند خداست، لذا محبت به خدا در دل‏هاشان جایگیر شده است.

آرى، این دسته خداى تعالى را به همان نحوى شناختند که خود خداى تعالى خود را به داشتن آن اسما و صفات معرفى کرده و چون او خود را به بهترین اسما و عالى‏ترین صفات معرفى و توصیف کرده و نیز از آنجایى که یکى از خصایص دل آدمى مجذوب شدن در برابر زیبایى‏ها و کمالات است، در نتیجه محبت خدایى که جمیل على الاطلاق است در دل‏هایشان جایگزین مى‏شود.

آرى، از آیه شریفه:

[ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَاعْبُدُوهُ‏] «4».

این است خدا پروردگار شما، جز او معبودى نیست، آفریننده همه چیز است؛ پس تنها او را بپرستید.

به ضمیمه آیه:

[الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ‏] «5».

همان کسى که آنچه را آفرید نیکو ساخت.

استفاده مى‏شود که خلقت دائر مدار حسن و این دو متلازم و متصادق با همند.

آیات دیگرى بر مى‏آید که یک یک موجودات، آیه و دلیل بر وجود خدا و آنچه در آسمان‏ها و زمین است، آیاتى است براى صاحبان عقل و خلاصه در عالم وجود چیزى که دلالت بر وجود او نکند و جمال و جلال او را حکایت ننماید، وجود ندارد.

پس اشیا از جهت انواع مختلفى که از خلقت و حسن دارند همه بر جمال لایتناهاى او دلالت نموده، با زبان حال او را حمد و بر حسن فناناپذیر او ثنا مى‏گویند و از جهت انواع مختلفى که از نقص و حاجت دارند، همه بر غناى مطلق او دلالت نموده، با زبان حال او را تسبیح و ساحت قدس و کبریاییش را از هر عیب‏ و احتیاجى تنزیه مى‏کنند، هم چنان که فرمود:

[وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ‏] «6».

وهیچ چیزى نیست مگر این که همراه با ستایش، تسبیح او مى‏گوید.

پس این دسته از مردم در معرفت اشیا، از راهى سلوک مى‏کنند که پروردگارشان بدان راهنمایى کرده و نشانشان داده و آن راه این است که هر چیزى را آیه و علامت صفات جمال و جلال او مى‏دانند و براى هیچ موجودى نفسیت و اصالت و استقلال نمى‏بینند و به این نظر به موجودات مى‏نگرند که آیینه‏هایى هستند که با حسن خود حسن ماوراى خود را که حسنى لا یتناهى است جلوه‏گر مى‏سازند و با فقر و حاجت خود، غناى مطلقى را که محیط به آن هاست نشان مى‏دهند و با ذلت و مسکنتى که دارند، عزت و کبریاى ما فوق خود را حکایت مى‏کنند.

و پر معلوم است که آن دسته از مردم که نظرشان به عالم هستى، چنین نظرى باشد خیلى زود نفوسشان مجذوب ساحت عزت و عظمت الهى گشته و محبت به او آن چنان بر دل‏هاشان احاطه پیدا مى‏کند که هر چیز دیگرى و حتى خود آنان را از یادشان مى‏برد و رسم و آثار هوا و هوس و امیال نفسانى را، به کلى از صفحه دل‏هاشان محو مى‏کند و دل‏هاشان را به دل‏هایى سلیم مبدل مى‏سازد که جز خداى عز اسمه، چیز دیگرى در آن نباشد، هم چنان که فرموده:

[وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ‏] «7».

ولى آنان که ایمان آورده‏اند، محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوى‏تر است.

و لذا این طبقه، دو طریق اول را که یکى طریق خوف و دیگرى طریق رجاء است، خالى از شرک نمى‏دانند، چه آن کس که خدا را از ترس مى‏پرستد، در حقیقت به منظور دفع عذاب از جان خود متوسل خدا مى‏شود، پس او خودش را مى‏خواهد نه خدا را و هم چنین، آن کس که خدا را به امید ثوابش عبادت مى‏کند به منظور جلب ثواب و رستگارى به نعمت و کرامت متوسل خدا مى‏شود، او هم خود را مى‏خواهد نه خدا را، چه اگر راه دیگرى غیر از توسل به خدا سراغ داشت، در جلب آن نفع و دفع آن ضرر، آن راه را مى‏پیمود و با خدا و عبادت او هیچ سر و کارى نداشت.

در حدیث از امام صادق علیه السلام آمده:

هَلْ الدّینُ إلّاالحُبُ‏ «8».

مگر دین غیر از محبت چیز دیگرى هم هست؟

و این مقام نهفته‏ایست که جز پاکان با آن مساس ندارند و اگر اهل محبت را در این حدیث به عنوان پاکان خوانده، براى همین است که گفتیم: این طایفه از هواى نفس و لوث مادیت منزهند، پس جان کلام این شد که اخلاص در عبادت جز از راه محبت تمام و کامل نمى‏گردد.

توضیح این مسئله به این است که: عبادت خدا از ترس عذاب، آدمى را وادار مى‏کند به زهد، یعنى: چشم‏پوشى از لذایذ دنیوى، براى رسیدن به نجات اخروى.

پس زاهد کارش این است که از محرمات و یا کارهایى که در معناى حرام است، یعنى ترک واجبات اجتناب کند.

آن کس هم که طمع ثواب دارد، طمعش او را وادار به کارهایى از قبیل عبادت و عمل صالح مى‏کند تا به نعمت اخروى و بهشت برین نایلش سازد، پس کار عابد هم این است که واجبات یا کارهایى که در معناى واجب است، یعنى ترک حرام را بجا آورد و خلاصه، خوف زاهد او را وادار به ترک و رجا عابد او را وادار به فعل مى‏کند و این دو طریق هر یک صاحبش را به اخلاص براى دین وامى‏دارد، نه اخلاص براى خدا که صاحب دین است.

به خلاف طریقه سوم که طریقه محبت است که قلب را از هر تعلقى جز تعلق خدا پاک مى‏کند، از زخارف دنیا و زینت‏هاى آن، از اولاد و همسران، از مال و جاه و حتى از خود و آرزوهاى خود پاک مى‏سازد و قلب را منحصراً متعلق به خدا و هر چه که منسوب به خداست، از دین و آورنده دین و ولىّ در دین و هر چه که برگشتش به خدا باشد مى‏سازد، آرى، محبت به هر چیز، محبت به آثار آن نیز هست.

عراقى آن عارف شوریده چه نیکو مى‏گوید:

آنان که به هستى، بدان گونه نگریستند و محصول نظر آنان عشق و محبت به صاحب هستى شد، از کارها آن کارى را دوست مى‏دارند که خدا دوست دارد و آن‏ کارى را دشمن مى‏دارند که خدا دشمن بدارد، به خاطر رضاى خدا راضى و به خاطر خشم خدا خشمگین مى‏شوند، این محبت نورى مى‏شود که راه عمل را براى او روشن مى‏سازد، چنان که فرمود:

[أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ‏] «9».

آیا کسى که [از نظر عقلى و روحى‏] مرده بود و ما او را [به وسیله هدایت و ایمان‏] زنده کردیم، و براى وى نورى قرار دادیم تا در پرتو آن در میان مردم [به درستى و سلامت‏] حرکت کند.

و روحى مى‏شود که او را به خیرات وامى‏دارد، هم چنان که فرمود:

[وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ‏] «10».

و به روحى از جانب خود نیرومندشان ساخته.

و همین است سرّ این که از چنین کسى جز جمیل و خیر سر نمى‏زند و هیچ مکروه و شرى را مرتکب نمى‏گردد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- ترجمه تفسیر المیزان: 19/ 289 ذیل آیه 20 سوره حدید.

(2)- حدید (57): 20.

(3)- عوالى اللآلى: 2/ 11، حدیث 18؛ بحار الأنوار: 67/ 234، باب 54.

(4)- انعام (6): 102.

(5)- سجده (32): 7.

(6)- اسرا (17): 44.

(7)- بقره (2): 165.

(8)- الخصال: 1/ 21، حدیث 74؛ بحار الأنوار: 66/ 237، باب 36، حدیث 5.

(9)- انعام (6): 122.

(10)- مجادله (58): 22.