روزه، روزگار پیوستن به اصل خویش2 - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» روزه، روزگار پیوستن به اصل خویش2

از منظر ائمه هدی

علی(ع) فرموده اند: و صوم شهر رمضان فانّه جنّة من العقاب؛(21) و روزه ماه رمضان که سپری است در برابر مجازات خدا، آن حضرت در حکمت عبادات می فرمایند: خداوند بندگانش را با نماز، زکات و تلاش در روزه داری حفظ کرده است تا اعضاء و جوارحش آرام و دیدگانش خاشع و جان و روان او فروتن و دل هایشان متواضع باشد. کبر و خودپسندی از آنان رخت بربندد چرا که در سجده بهترین جای صورت را به خاک مالیدن فروتنی آورد و گذاردن اعضای پر ارزش بر زمین اظهار کوچکی کردن است و روزه گرفتن و چسبیدن شکم به پشت عامل فروتنی است...به آثار عبادات بنگرید که چگونه شاخه های درخت کبر را در هم می شکند.(22) امام مؤمنان تأکید فرموده اند: زکاة البدن الصیام؛(23) زکات بدن روزه داری است. آن حضرت روزه را آزمونی برای میزان اخلاص بندگان معرفی کرده اند.(24)

از امام باقر(ع) روایت شده است که پیامبر به جابربن عبداللّه فرمود: این ماه رمضان است که هر که روزاش را روزه بدارد و پاره ای از شبش را به عبادات بایستد و شکم و اندامش را از حرام بازدارد و زبانش را نگاه دارد، از گناهان خود بیرون می رود چنان که از ماه بیرون می رود، جابر گفت چه نیکوست این سخن که فرمودید، حضرت افزود ولی چه سخت است این شرط هایی که کرده ام.(25)

امام سجاد(ع) در فراز دعایی که هنگام دخول ماه مبارک رمضان زمزمه فرموده اند، گفته اند: ستایش خدایی را که از آن طرف بهشت رضوان یکی را ماه خود یعنی ماه رمضان قرار داد، ماه روزه داری که ویژه اسلام است و روزه دار را پاک می کند و بندگان را از آلودگی ها می رهاند، ماه قیام اهل ایمان است و خدا در آن برای هدایت مردم و برهان اهل ایمان و تمییز

حق از باطل، قرآن عظیم الشأن نازل کرد و بدین جهت ها فضیلت و شرافت این ماه را بر سایر ماهها پدیدار ساخت و به واسطه شرف و برتری و احترامات فراوان از آن جمله اموری که در غیر این ماه حلال است، حرام گردید و برای روزه این ماه وقت تمام ماه (از سپیده صبح تا مغرب) معین شده و ایزد متعال ابداً تقدیم و تأخیر آن را اجازه نفرموده، دیگر آن که شبی از شب های این ماه را بر هزار ماه برتری بخشیده و آن را شب قدر نام نهاده است که فرشتگان عالم بالا و روح اعظم به امر پروردگار جهان برای تعیین و تقدیر و تمامی امور قضای الهی با سلام و تحیّت و برکت تا طلوع فجر صبح از آسمان بر آن کس که مشیت ازلی خدا خواسته است فرود آمدند تا حکم مبرم و قضای حتمی الهی را انجام دهند.(26)

امام صادق(ع) فرموده اند: بدون شک روزه، تنها دست کشیدن از طعام و آشامیدنی نیست و برای آن شرطی است که تنها با رعایت آن، روزه متحقق می گردد و آن نگاهبانی معنوی و درونی است، پس هنگامی که روزه دارید زبان خود را از دروغ نگاه دارید و دیدگان را از ناروا فرو پوشید...ای روزه دار چنان باش که در راه خدا از آن چه غیر اوست بیزاری جسته ای و با روزه ای کامل از آن چه خدایت نهی کرده در آشکار و نهان به سوی او تقرّب یافته ای و خشیت خدا را آن چنان که حق اوست در آشکار و نهان پیشه ساخته و جانت را در روزه داری به پیشگاه خداوند به طور کامل تقدیم داشته ای و دلت را برای او از هر چیز فارغ کرده و بر آن چه خدایت فرمان داده و به انجام آن فراخوانده برگمارده ای. پس چون این اعمال را کامل به جای آوری روزه دار حقیقی خواهی بود و آن چه را که خدایت فرموده بنا نموده ای اما اگر از این اعمال بکاهی به همان مقدار از فضل و ثواب روزه ات کاسته ای به راستی روزه صرفاً دست کشیدن از خوراک و آشامیدنی نیست بلکه خداوند آن را مانعی در برابر رفتار و گفتاری که روزه را باطل می کند قرار داده است، چه کم اند روزه دارند و چه بسیارند آنان که گرسنگی بر خود روا می دارند.(27)

شیخ طوسی با سند خود از محمد بن فضل بغدادی نقل می کند که گفت: به امام هادی(ع) نوشتم فدایت شوم ماه رمضان می آید و در دل انسان هوای زیارت امام حسین(ع) و زیارت پدر بزرگوار تو در بغداد (کاظمین) می افتد، آیا در وطن خود بماند و روزه بگیرد تا ماه رمضان به پایان برسد یا در این ماه مسافرت کند و افطار نماید؟ امام در پاسخ نوشت: ماه رمضان از آن چنان فضیلت و اجری برخوردار است که هیچ ماهی ندارد پس چون فرا رسید به آن عمل بشود.(28)

امام حسن عسکری(ع) فرموده اند: هر کس ده ماه رمضان بطور متوالی روزه بگیرد وارد بهشت گردد.(29)

حکمت روزه

چند نفر یهودی به محضر رسول خدا(ص) آمدند و یکی از آنان مسایلی از آن حضرت پرسیداز جمله عرضه داشت: برای چه خداوند عزّ و جلّ سی روز، روزه بر امت تو واجب کرده ولی بر امم گذشته بیش از سی روز فرض و لازم قرار داده بود؟ نبی اکرم(ص) فرمودند: وقتی جناب آدم از شجره نهی شده تناول کرد و آن چه خورده بود سی روز در شکمش باقی ماند پس حق تعالی بر ذریه اش واجب کرد که سی روز گرسنه و تشنه باشند و آن چه را که در بین این سی روز (خوردن و آشامیدن در شب ها) می خورند و در خوراکی ها مجازند تفضلی است از جانب حق تعالی و همین حکم بر جناب آدم نیز ثابت بود. باری حق عزّ و جلّ حکم مزبور را بر امّت من واجب گردانید.(30)

ناگفته نماند که روزه از احکام انسان ساز است و پی بردن به فلسفه کامل آن همچون سایر احکام الهی برای انسان عادی امکان پذیر نخواهد بود، دانش محدود بشر نمی تواند راهگشای همه اسرار نهفته باشد و اندیشه خود را به سوی کشف تمام مجهولات رهنمون نماید اما انسان مؤمن معتقد و خردمند می داند که خداوند خیر محض است و جز خوبی و سعادت برای بندگانش نمی خواهد پس اگر به چیزی فرمان می دهد برای انسان مزایایی دارد و بشر را به کمال و فضیلتی می رساند و هرچه را نهی می فرماید برای جوامع بشری زیان بخش بوده و بر مصالح مادی و معنوی آدمی لطمه می زند، در عین حال می توان ابعادی از حکمت روزه را روشن کرد چنانچه در بالا به نمونه ای بر اساس روایت معتبری اشاره کردیم و اگر ما به تمامی جنبه های فلسفه روزه پی نبردیم به هیچ وجه این حالت بهانه ای برای سرپیچی از امر الهی نمی باشد.

روزه یک عبادت جامع است یعنی بدن، قلب و روح را پاک می سازد، در تمام عبادات دستورات دینی یکی از این بعدها مطرح شده اما روزه همه را شامل می شود به همین دلیل رسول اکرم(ص) فرموده اند روزه قلب عبادات است، روزه آدمی را به یاد آخرت می اندازد و انسان را متوجه سرای جاوید و فرجام خویش می سازد زیرا وقتی آدمی بر خلاف غریزه تنازع بقاء و شهوات حیوانی و تمایلات نفسانی دمی چند از پرورش بدن و رسیدگی به خواهش های خود چشم پوشی کرد متوجه می شود عمر خویش را نباید در این دنیا صرف خوردن، خفتن و شهوترانی بکند و به فکر تدارک توشه آخرت خواهد بود، به علاوه خالی بودن شکم بشر را متوجه معارف و احکام می کند. سعدی سروده است:

اندرون از طعام خالی دار	تا در او نور معرفت بینی
تهی از حکمتی به علت آن	که پری از طعام تا بینی

یکی از عرفا هم چه نیکو گفته است:

این دهان بسته دهانی باز شد	که خورنده دانه های راز شد
جوع مرخاصان حق را داده اند	تا شوند از جوع شیر زورمند

علمای روان شناس هم تصریح نموده اند اعراض از خواهش های مادی و بدنی، جاذبه های روحی و معنوی را تقویت می کند.

زندگی انسان در این دنیا گاهی مقرراتی را برهم می زند و آدمی را برده خویش می سازد یکی از قیودی که جوامع انسانی را اسیر می کند و طوق بندگی بر گردن آنان می افکند، غذا خوردن در ساعاتی خاص است و چنان مردم را به اسارت وا می دارد که می گویند اگر فلان سفره با تزئینات نباشد و در ساعتی خاص مهیا نگردد، چه می شود. روزه انسان را این گونه پرورش می دهد که بر وجودش مسلم گردد این تمایلات درونی برای خوردن و عافیت طلبی ظالمانه است و اراده انسان را در اختیار می گیرد و اگر روزی ترتیب غذایی او بهم بخورد، عنان نفس را از دست می دهد، باید این زنجیر اسارت را با روزه پاره کرد که یک قوت روحی پدید آید و آدم را به عالم علوی سیر دهد.

روان شناسان ثابت کرده اند هرچند انسان درباره موضوعی زحمت بکشد، بیشتر آن را دوست می دارد و بدان علاقه افزون تری دارد و بهترین مثال در این مورد اشتیاق مادر است که نسبت به کودک خود ابراز می دارد و او هرچه بیشتر برای فرزندش رنج و بیداری در شب را تحمّل می کند وی را بیش از گذشته دوست دارد و کودکانی که دور از مادر در پرورشگاهها و نزد دایگان بزرگ می شوند چندان مورد توجه مادر خود نمی باشند. هر دستور دینی که اجرا شود ایمان انسان را پایدارتر می نماید و آنان که در عبادات ثابت ترند بیشتر نفس خود را وادار به آداب بندگی کرده اند، روزه برای این مقصود حداکثر استفاده را می بخشد چرا که روزه داری به زحمت نفس نیاز دارد و انسانی که مدتی این سختی ها را تحمّل کرده است به دلیل این که روح و دل را صفا و صیقل داده است در اواخر ماه رمضان به جای خستگی و افسردگی و ناتوانی یک نوع وجد و شعفی را در اعماق وجود خود احساس می کند روزه یک آزمایش به ناراحتی هم هست، خداوند متعال در این سرای فانی به بشر اجازه زندگی اختیاری داده است که هم می تواند در آن کار خوب انجام دهد و از این رهگذر مقام خود را بالاتر از فرشتگان نماید و هم مختار است که به شرارت و شقاوت و خلاف رویکرد نشان دهد و به آن جا تنزل یابد که حتی از چهارپایان هم پست تر گردد. بنابراین کردار انسان در این جهان یک نوع آزمون است، گاهی امتحان به خوشی ها و امکانات فراوان و نعمت های گوناگون است و دراین حال خداوند مراقب اعمال این فرد است که آیا شکر نعمت را به جای می آورد و این عطاها و نشاهای لطف بی کرانش را کجاها مصرف می گردد، در راه حق و یا باطل، یک وقت هم هست که پروردگار بنده اش را به اموری آزمایش می کند که با یک کاستی و محرومیّت و تحمّل زجر و مشقت روبروست و در این حال آن شخص باید صبر پیشه کند، گرسنگی را تحمّل نماید و از برخی خواهش های نفسانی چشم بپوشد و لذت ها را ترک کند و این امتحان دوم در روزه داری کاملاً قابل مشاهده است.

یک حکمت دیگر هم این است که انسان در موقع خوشی ها و راحت طلبی ها خداوند را فراموش می کند و هنگام گرفتاری و سختی ها به یاد خالق می افتد، البته آنان که دل را به نور ایمان روشن کرده اند در هیچ شرایطی ارتباط معنوی و ملکوتی خود را با آسمان قطع نمی کنند ولی اکثر مردم در خوشگذرانی ها و راحت طلبی ها ذکر حق را به بوته فراموشی می سپارند، روزه برای این گونه افراد دارویی بسیار درمان کننده است، زیرا در حالت روزه انسان خود را محتاج می بیند که به سوی برآورنده حاجات توجّه کند این است که رمضان را ماه عبادت خوانده اند و ماهی است که نفس آدمی بیش از همیشه یاد خدا را در دل می پروراند.

مادری که بنا به برخی ضرورت ها از فرزندش فاصله می گیرد، با وجود گرفتاری گاهی کودک را نزد خود می آورد و با وی انس می گیرد و می کوشد او را با زندگی خود آشنا و مأنوس سازد اگر مادر چنین نکند و سال ها کودکش نزد دایه باشد و یا در مکانی تحت نظارت مربیان قرار گیرد سرشت آن طفل به محیط زندگی دایه و کودکستان انس می گیرد و همان تربیت را که در آن محیط می بیند فرا می گیرد و نسبت به والدین و تربیت خانوادگی بیگانه می شود.

انسان در این دنیا از خدای خویش بر اثر برخی حجاب ها و نسیان ها فاصله گرفته است و از اصل خویش دور افتاده است. روزه یک شرایط معنوی ویژه ای فراهم می کند که حداقل برای مدت معینی انسان را متوجه ملکوت و جهان والا می کند و او را از این فرودگاه فانی به سوی آسمان ها و عالم قدس و ملکوت سیر می دهد و به او هشدار می دهد مبادا این فضیلت ها و معنویت ها را فراموش کند، در عین این آشنایی روزه مانع از آن نیست که این انسان از برخی امکانات دنیا بهره گیرد، بنابراین یکی از حکمت های مهم روزه این است که می تواند انسان روزه دار را متوجه مبدأ و تربیت حقیقی خویش کند به علاوه روزه جسم و روح را بهم متصل می کند و هر دو را متوجه حقایقی می نماید، خداوند در این ماه به بندگان نزدیک تر است و به همین دلیل توبه ها را می پذیرد و گناهان را می بخشد و از فضل خویش بندگان را برخوردار می سازد.

پیامبران، ائمه هدی، دانشمندان اخلاق و عرفان و حکماء مدام به مردم نوید می دهند که اگر کمی از توجه به دنیا کم کنید خواهید دید لذت های بسیاری وجود دارد که حظّ جهان در برابرش اندک است امّا گوش شنوا در میان مردم وجود ندارد یا حداقل درصد آنان که به این فراخوانی ندای مثبت می دهند ناچیز می باشد و عموم اقشار جامعه غالباً، در لذت های مادی غرق اند و چنان وجودشان مسخّر این امور است که به آنان اجازه نمی دهد حقایق دیگری را مشاهده کنند و نمونه ای از مسرّت روحانی را درک نمایند، برای چشانیدن این مسرّت ها به مردم باید وسایلی باشد که خواهی نخواهی آنان را برای مدتی معین از عالم ماده دور کرده و دری از عالم معنا بر رویشان بگشاید. بهترین این وسایل روزه است که طعم لذت معنوی را به همه می فهماند و به مردمی که تصور می کردند لذت منحصر به خوردن، خوابیدن و شهوت رانی است می آموزد که تنها فقدان و نقصان این لذائذ حظّ آدمی را کم نمی کند بلکه نفس را برای قبول لذت های جدید و جاویدان مهیّا می کند. پس از این که آدمی نمونه مسرّت را چشید و معتقد شد که این حالات همان گونه که انبیاء و اولیاء فرموده اند درجات مهمی دارند، روش خود را عوض می کنند و دیگر تمام تلاش خود را صرف تن پروری، عافیت طلبی و آرایش دنیایی نمی سازند.

کودکی را در نظر بگیرید که تا کنون مزه شیرینی حلوا را نچشیده است و هرچه والدین از مزایای این ماده شیرین می گویند نمی تواند بفهمد بالأخره حلوا چیست و احتمالاً از خوردن آن هم اجتناب می ورزد امّا مادرش به هر ترتیبی شده مقداری حلوا به دهنش می گذارد و او چون دید آن چه گفته اند صحّت دارد دیگر نیاز نیست که با اصرار و اجبار دیگران حلوا بخورد، بلکه خود دنبالش دویده و از همان غذایی که ابتدا نمی خورد، می خواهد بیشتر و فراوان تر تناول کند. اصولاً ترک لذت های بدنی و دنیایی خود با لذت معنوی توأم است:

اگر لذت ترک لذت بدانی

دگر لذت نفس لذت نخوانی

بنابراین روزه برای انسان اموری را فراهم می کند که از مسرّت های دنیوی بالاتر است ممکن است برخی این تردید را مطرح کنند که مؤمنان پس از پایان ماه رمضان غالباً شادمان هستند که از روزه گرفتن نجات یافته اند، در جواب آنان باید گفت: این همان نفس حیوانی است که می خواهد به لذت های دنیا اکتفا کند و از لذات آخرتی غافل بماند. در برابر این تردید یک نکته دیگر مطرح است که اشاره به آن جالب خواهد بود: یک انسان روزه دار که گرسنه و تشنه است و ساعت ها و روزها خود را از برخی امکانات و خواهش های نفسانی محروم کرده، هیچگاه وقتی یک آدم روزه خوار را مشاهده می کند به هیچ عنوان از دیدنش احساس حسادت نمی کند که چرا از شرایط او محروم است، بر عکس یک خوشحالی و شادمانی معنوی را در وجود خود می بیند این مسرّت از جسم و تمایلات مادی او که نیست زیرا بدنش در رنج و سختی است بلکه این روح و سرشت اوست که احساس لذّت می کند که خداوند چنین توفیقی را نصیب او کرده و این سعادت جاوید را برایش در نظر گرفته است.(31)

فضل بن شاذان از حضرت امام رضا(ع) درباره علت وجوب روزه سؤال کرد، حضرت فرمود: مسلمانان مأمور شده اند روزه بگیرند تا درد گرسنگی و عطش را درک کنند و به فقر آخرت راهنمایی شوند، روزه داری که خود را محتاج خدا ببیند پاداشش افزوده می شود، با روزه گرفتن هوای نفسانی کنترل می گردد و روزه برای روزه دار اندرز گوی خوبی است و او را برای انجام واجبات تشویق می نماید.(32)

پی نوشت ها:ـــــــــــــــــــــــ

33. تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، خواجه عبداللّه انصاری، ذیل تفسیر آیات 185 و 187 سوره بقره.

34. قاموس کتاب مقدس، ص 427.

35. نک: تورات، فصل نهم، ش 9.

36. انجیل متی، باب چهارم، ش اول و دوم.

37. قاموس کتاب مقدس، ص 428.

38. سوره بقره، آیه 185.

39. دائرة المعارف تشیع، ج 8، ص 372.

40. سوره بقره، آیات 183 تا 187 و نیز آیه 196، سوره نساء، آیه 92 ، مجادله، آیه 4، مائده، آیه 95، احزاب، آیه 35، مریم، آیه 26 (بنگرید به المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، وضعه فواد عبدالباقی، ص 417).

41. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ج 4، ص 165، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، یوسف حریری.

42. از جمله بنگرید به تحریر الوسیله، ج 1، ص 278، من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 132.

43. چنان که در آیه 41 آل عمران و آیه دهم سوره مریم آمده است.

44. سوره مریم،آیه 26.

45. نک:وسایل الشیعه فی تحصیل مسایل الشریعه، شیخ حرّ عاملی، کتاب الصوم.

46. جامع السعادات، مولی مهدی نراقی، فصل 109(درجات روزه)، ص 476ـ475؛مصباح الشریعه، باب بیستم و مستدرک الوسایل، ج اول، ص590 ـ 589.

47. بحار الانوار، ج96، ص255.

48. همان، ص255.

49. همان.

50. همان، ج40، ص54.

51. همان، ج96، ص 340ـ342.

52. متن کامل این خطبه در بحارالانوار، ج96 و اقبال الاعمال سید بن طاووس آمده است.