أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ‏ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‏ ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‏

در روزهائى چند روزه بگیرید، پس هر که از شما بیمار یا در سفر باشد به تعداد روزههاى از دست رفته از روزههاى دیگر را روزه بگیرد و بر آنان که روزه گرفتن طاقت فرساست طعام دادن به یک نیازمند به جاى هر روزه کفاره آن است و هر که به خواست خودش افزون بر کفاره واجب بر طعام نیازمند بیفزاید برایش بهتر است، و روزه گرفتن هرچند دشوار و سخت باشد اگر فضیلت و ثوابش را بدانید براى شما بهتر است.

این است ماه رمضان که قرآن در آن نازل شده، قرآنى که سراسر هدایتگر مردم است، و داراى دلایلى روشن و آشکار از هدایت میباشد، و مایه جدائى حق از باطل است، پس کسى که در این ماه در وطنش حاضر باشد با آن همه ماه را روزه بدارد، و آن که بیمار یا در سفر است شمارى از روزهاى غیر ماه رمضان را به تعداد روزههاى فوت شده روزه بدارد، خدا آسانى شما و راحت شما را میخواهد نه دشوارى و سختى شما را و قضاى روزه براى این است: شما روزههائى را که بخاطر عذر شرعى نگرفته اید کامل کنید، و خدا را به این که شما را هدایت نموده بزرگ شمارید، و نیز براى این که سپاس گزارى کنید.

در این دو آیه شریفه دو مسئله مهم ذکر شده است: 1- بخشى از احکام فقهى روزه بیان شده، 2- و ماه رمضان ظرف دو حقیقت معرّفى گشته: نزول قرآن مجید، و روزه این عبادت بینظیر و پُرثواب درباره هدایت گرى قرآن مجید به طورمشروح در آیه شریفه‏ ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ‏ بحث شد.

و مسئله روزه و ارزش و عظمتش در آیه 183 به اندازه لازم مطلب ارائه گشته، آنچه از این دو آیه شریفه باید توضیح داده شود در رابطه با ماه رمضان است.

ماه رمضان‏

در رابطه با ماه مبارک رمضان و برکات فراوان دنیائى و آخرتى آن و روزه در این ماه، آیات و روایات و معارف الهیه مسائل، دقایق، اشارات، و لطائفى ذکر کردهاند که انسان وقتى خود را در برابر آنها میبیند به نظر میآورد که در برابر دریائى قرار گرفته که ساحل آن ناپیداست، من از این که گرچه به طور مختصر به آن حقایق اشاره کنم عاجزم، ولى تا آنجا که در خور استعداد این فقیر است به پارهاى از آن مسائل و حقایق اشاره میکنم.

قرآن مجید از دوازده ماه قمرى تنها ماهى را که نام برده ماه رمضان است و این به خاطر این است که ماه رمضان هویتاً از عظمت و برکت برخوردار است، و ذکر نام آن براى نشان دادن عظمت و کرامتش به اهل تکلیف و روزه داران است.

رمضان در لغت به معناى باران شدید است و رسول خدا براساس مفهوم لغوى آن فرموده است:

«سمّى الرمضان لانه یرمض الذنوب:» «1»

این ماه را رمضان نامیدهاند، زیرا با فرو ریختن باران شدید مغفرت، گناهان را نابود میکند.

و دیگر معناى لغوى رمضان شدت گرما و هواى آتش زاست، و این به معناى این است که حرارت رمضان هیزم گناهان را تبدیل به خاکستر میکند.

از رسول خدا مطلب بسیار مهمى درباره رمضان به این صورت نقل شده است:

«لاتقولوا رمضان فان رمضان اسم من اسماء الله تعالى:» «2»

این ماه را بدون احترام به آن و بدون اضافه کردن صفت بامعنائى به آن، نام مبرید، زیرا رمضان اسمى از اسماء خداى تعالى است.

این نام مبارک زمانى که به صورت کمیت زمانى تجلى مینماید براى روزه داران سه حقیقت همراه میآورد، چنان که رسول خدا فرموده است:

«اذا جاء رمضان فتحت ابواب الجنة، وغلقت ابواب النار، و صفدت الشیاطین:» «3»

هنگامى که ماه رمضان بیاید، درهاى بهشت باز میشود، و درهاى دوزخ بسته میگردد، و شیاطین به غل و زنجیر کشیده میشوند.

روایات و ماه مبارک رمضان‏

امام صادق (ع) از رسول خدا درباره برکات ماه رمضان و وظیفه روزه دار در این ماه مطالب بسیار مهمى به این مضمون نقل میکند:

«شهر رمضان شهرالله عزوجل، وهو شهر یضاعف الله فیه الحسنات، و یمحو فیه السئیات، وهو شهرالبرکة، وهو شهرالانابة، وهو شهر التوبة، وهو شهرالمغفره، وهو شهرالعتق من النار و الفوز بالجنة.

الا فاجتنبوا فیه کل حرام، واکثروا فیه من تلاوة القرآن، و سلوا فیه حوائجکم، واشتغلوا فیه بذکر ربکم، ولایکونن شهر رمضان عندکم کغیره من الشهور، فان له عندالله حرمة وفضلا على سائر الشهور، ولایکونن شهر رمضان یوم صومکم کیوم فطرکم:» «4»

ماه رمضان ماه خداى عزوجل است، و آن ماهى است که خدا خوبیها را در آن میافزاید، و بدیها را در آن محو میکند، ماه رمضان زمان برکت، ماه انابه، و ماه توبه و مغفرت و ماه آزادى از دوزخ، و دست یافتن به بهشت است.

آگاه باشید، در این ماه از هر حرامى دورى کنید، و در آن فراوان تلاوت قرآن کنید، و حاجات خود را از حق بخواهید، و به ذکر پروردگارتان مشغول باشید، و ماه رمضان نزد شما چون ماههاى دیگر نباشد، زیرا این ماه نزد خداوند بر دیگر ماهها حرمت و فضیلت دارد، و روز روزه شما در ماه رمضان مانند روز غیر روزه دارى نباشد.

از حضرت رضا (ع) درباره ماه مبارک رمضان روایت شده است:

«الحسنات فى شهر رمضان مقبولة، والسیئات فیه مغفورة، من قرء فى شهر رمضان آیة من کتاب الله عزوجل کان کمن ختم القرآن فى غیره من الشهور، ومن ضحک فیه فى وجه اخیه المؤمن لم یلقه یوم القیامة الاضعک فى وجهه، وبشره بالجنة، ومن اعان فیه مؤمنا اعانه الله تعالى على الجواز على الصراط، یوم تزل فیه الاقدام، ومن کف فیه غضبه کف الله عنه غضبه یوم القیامة ومن اغاث فیه ملهوفا آمنه الله من الفزع الاکبر یوم القیامة، ومن نصر فیه مظلوماً نصره الله على کل من عاداه فى الدنیا، ونصره یوم القیامة عندالحساب والمیزان.

شهر رمضان شهرالبرکة، و شهرالرحمة، وشهر المغفرة، و شهرالتوبه، و شهرالانابة، من لم یغفر له فى شهر رمضان ففى اى شهر یغفرله؟ فسلوا الله ان یتقبل منکم فیه الصیام ولایجعله آخر العهد منکم، وان یوفقکم فیه لطاعة، ویعصمکم من معصیة، انه خیر مسئول.»

عبادات و نیکیها در ماه رمضان مقبول خداست، و گناهان مورد مغفرت و آمرزش، کسى که در ماه رمضان یک آیه از قرآن قرائت کند، مانند کسى است که در غیر ماه رمضان یک ختم قرآن نماید، و کسى که در ماه رمضان در صورت برادر مؤمنش تبسم کند، او را در قیامت دیدار نمیکند مگر این که در چهرهاش تبسم نماید، و وى را به بهشت بشارت دهد، و کسى که در ماه رمضان به مؤمنى یارى رساند، خداوند براى عبورش از صراط او را یارى دهد، روزى که قدمها در آن میلغزد، و کسى که در ماه رمضان خشم خود را نگاه دارد، خدا در قیامت خشمش را از او نگاه میدارد، و کسى که در ماه رمضان به فریاد اندوهگینى برسد، خدا او را در قیامت از فزع اکبر ایمنى دهد، و کسى که در این ماه مظلومى را یارى دهد خدا او را در دنیا بر هر کسى که با وى دشمنى کند یارى رساند، و روز قیامت هنگام حساب و میزان او را یارى دهد.

ماه رمضان ماه برکت، ماه رحمت، ماه مغفرت، ماه توبه، ماه انابه است، کسى که در ماه رمضان آمرزیده نشود در چه ماهى آمرزیده میشود؟!

از خدا بخواهید که در این ماه روزه شما را بپذیرد، و آن را ماه رمضان آخرین شما قرار ندهد، و بخواهید که خداوند در این ماه شما رابه طاعتش توفیق بخشد، و از نافرمانیاش حفظ کند، زیرا او بهترین وجودى است که از او درخواست میکنند.

رسول خدا فرمود:

«شعبان شهرى، و شهر رمضان شهر الله عزوجل، فمن صام یوما من شهرى کنت شفیعه یوم القیامة، و من صام یومین من شهرى غفرله ماتقدم من ذنبه، ومن صام ثلاثة ایام من شهرى قیل له: استأنف العمل، ومن صام شهر رمضان فحفظ فرجه ولسانه وکف اذاه عن الناس غفرالله له نوبه ماتقدم منها وماتأخر واعتقه من النار، واحله دارالقرار، وقبل شفاعته فى عدد رمل عالج من مذنبى اهل التوحید:» «5»

شعبان ماه من است، و ماه رمضان ماه خداى عزوجل است، پس هر کس یک روز از ماه مرا روزه گیرد من در قیامت شفیع او هستم، و هر کس دو روز از ماه مرا روزه گیرد خدا گناهان گذشتهاش بیامرزد، و هر کس سه روز از شهر مرا روزه گیرد به او گویند عمل از سر بگیر، و هر کس ماه رمضان را روزه گیرد و غریزه خود را حفظ کند، و زبان خویش را از گناه نگاه دارد، و آزارش را مردم باز دارد، خداوند گناهان گذشته و آیندهاش را میآمرزد، و او را از دوزخ آزاد کند، و وارد بهشت نماید، و به عدد ریگهاى جمع شده و انباشته از گناهکاران اهل توحید شفاعت کند.

از بهترین قطعههائى که درباره ماه مبارک رمضان در کتابهاى باارزش حدیث وارد شده، خطبه پیامبر اسلام است که حضرت رضا از پدرانش از امیرمؤمنان روایت میکند که آن حضرت فرمود:

«ان رسول الله خطبنا ذات یوم فقال: ایها الناس قد اقبل الیکم شهرالله بالبرکة والرحمة والمغفرة، شهر هو عندالله افضل الشهور و ایامه افضل الایام، ولیالیه افضل اللیالى، وساعاته افضل الساعات، هو شهر دعیتم فیه الى ضیافة الله و جعلتم فیه من اهل کرامة الله، انفاسکم فیه تسبیح، ونومکم فیه عبادة و عملکم فیه مقبول، و دعاءکم فیه مستجاب:»

روزى رسول خدا براى ما خطبه خواند، فرمود: اى مردم ماه خدا به سوى شما آمد، همراه با برکت و رحمت و مغفرت.

ماهى که نزد خدا برترین ماه هاست، و روزهایش برترین روزها و شبهایش برترین شبها، و ساعاتش برترین شبهاست، ماه رمضان ماهى است که در آن به میهمانى خدا دعوت شده اید، و در آن اهل کرامت قرار داده شده اید، نفس هایتان در آن تسبیح، و خوابتان در آن عبادت، و عملتان در آن پذیرفته، و دعایتان در آن مستجاب است.

«فسئلوا الله ربکم بنیات صادقة، و قلوب طاهرة ان یوفقکم لصیامه، وتلاوة کتابه، فان الشقى من حرم غفران الله فى هذا الشهرالعظیم، واذکروا بجوعکم وعطشکم فیه جوع القیامة و عطشه، وتصدقوا على فقرائکم ومساکینکم و وقرو کبارکم، وارحموا صغارکم، وصلوا ارحامکم، واحفظوا السنتکم، وغضوا عما لایحل النظر الیه ابصارکم، وعما لایحل الاستماع الیه اسماعکم، وتحننوا على ایتام الناس، یتحنن على ایتاکم، و توبوا الى الله من ذنوبکم وارفعوا الیه ایدیکم بالدعاء فى اوقات صلواتکم فانها افضل الساعات ینظر الله عزوجل فیها بالرحمة الى عباده یجیبهم اذا ناجوه، ویلبیهم اذا نادوه، ویستجیب لهم اذا دعوه:»

با نیتهاى صادقانه، و قلبهاى پاک از خدا بخواهید که شما را به روزه ماه رمضان توفیق دهد، و به تلاوت کتابش موفق بدارد، یقیناً بدبخت و شقى کسى است که در این ماه عظیم از مغفرت خدا محروم شود، با گرسنگى و تشنگى خود یاد گرسنگى و تشنگى روز قیامت کنید، و به تهیدستان و نیازمندان صدقه دهید، و بزرگانتان را احترام نمائید، و به کودکان مهر و محبت ورزید، و نسبت به خویشانتان صلح رحم کنید، و زبانتان را حفظ نمائید، و دیده از آنچه دیدن آن حلال نیست فرو بندید، و گوش از شنیدن آنچه حلال نیست ببندید، و بر یتیمان مردم احسان کنید تا به یتیمانتان احسان کنند.

از گناهانتان به پیشگاه خدا توبه کنید، و در اوقات نماز دست به دعا بردارید، که ساعات نماز این ماه برترین ساعات است، در این ساعات خدا به بندگانش با نظر رحمت بنگرد، چون با او مناجات کنند پاسخ دهد، و چون او را ندا دهند به ندایشان جواب دهد، و چون به درگاهش دعا کنند دعایشان را مستجاب نماید.

«ایها الناس ان انفسکم مرهونة باعمالکم ففکوها باستغفارکم، وظهورکم ثقیلة من اوزارکم فخففوا عنها بطول سجودکم، واعلموا ان الله تعالى ذکره اقسم بعزته ان لایعذب المصلین والساجدین وان لا یروعهم بالنار یوم یقوم الناس لرب العالمین:»

اى مردم وجودتان در گرو اعمال زشت شماست آن را با استغفار آزاد کنید، و پشت شما از بار گناهانتان سنگین است آن را با طول سجودتان سبک نمائید، و بدانید که خداى تعالى به عزتش سوگند خورده که نماز گزاران و اهل سجود را عذاب نکند، و آنان را در قیامت از آتش دوزخ نترساند.

«ایها الناس من فطر منکم صائما مؤمنا فى هذا الشهر کان له بذلک عندالله عتق رغبة، و مغفرة لما مضى من ذنوبه، قیل یا رسول الله ولیس کلنا یقدر على ذلک فقال: اتقواالنار و لو بشق تمرة اتقواالنار ولو بشربة ماء:»

اى مردم از شما کسى که مؤمن روزه دارى را در این ماه افطارى دهد، براى او به خاطر این کار پاداش یک برده آزاد کردن است و نیز آمرزش گناهان گذشتهاش، گفتند: اى رسول خدا همه ما قدرت افطارى دادن نداریم! فرمود: گرچه به نصف خرما، یا یک جرعه آب خود را از آتش حفظ کنید.

«ایها الناس من حسن منکم فى هذاالشهر خلقه کان له جوازاً على الصراط یوم تزل فیه الاقدام، ومن خفف فى هذاالشهر عما ملکت یمینه خفف الله علیه حسابه، ومن کف فیه شره کف الله عنه غضبه یوم یلقاه، ومن اکرم فیه یتیما اکرمه الله یوم یلقاه، ومن وصل فیه رحمه و صله الله برحمة یوم یلقاه، ومن قطع فیه رحمه قطع الله عنه رحمة یوم یلقاه، ومن تطوع فیه بصلاة کتب الله له براءة من النار، ومن ادى فیه فرضا کان له ثواب من ادى سبعین فریضة فیما سواه من الشهور، ومن اکثر فیه من الصلاة على ثقل الله میزانه یوم تخف الموازین، ومن تلافیه آیة من القرآن کان له مثل اجر من ختم القرآن فى غیره من الشهور:»

اى مردم هر کس در این ماه اخلاقش را نیکو نماید، براى او جواز عبور از صراط است، روزى که قدمها در آن میلغزد، و هر که در این شهر به کار خادمش تخفیف دهد، خدا حسابش را تخفیف میدهد، و هر که شرش را از مردم نگاه دارد، خدا روز قیامت خشمش را از او کفایت نماید، و هر که در این ماه یتیمى را اکرام کند، خدا او را در قیامت اکرام فرماید، و هر که در این ماه نسبت به خویشانش صله رحم کند، خدا در قیامت نسبت به او با رحمتش صله نماید، و هر که قطع رحم کند، خدا در قیامت رحمتش را از او قطع کند، و هر که در این ماه نماز مستحب بخواند، خدا برات آزادى از دوزخ برایش بنویسد، و هر که در این ماه فریضه و واجبى را به جاى آورد، ثوابش براى او چون هفتاد فریضه در غیر این ماه است، و کسى که در این ماه بر من زیاد صلوات فرستد خدا میزانش را در قیمت سنگین کند روزى که میزانها سبک میشود، و هر که در این ماه یک آیه از قرآن قراءت کند، براى او مانند یک ختم قرآن در غیر ماه رمضان است.

«ایها الناس ان ابواب الجنان فى هذا الشهر مفتحة، فسلوا ربکم ان لایغلقها علیکم، و ابواب النیران مغلقة فسلوا ربکم ان لایفتها علیکم، والشیاطین مغلوقة فسلوا ربکم ان لایسلطها علیکم:»

اى مردم درهاى بهشت در این ماه باز است، از پروردگارتان بخواهید به روى شما نبندد، و درهاى دوزخ بسته است، از پروردگارتان بخواهید به روى شما باز نکند، و شیاطین در غل و زنجیرند از پروردگارتان بخواهید که آنان را بر شما مسلط ننماید.

امیرمؤمنان میفرماید از جاى برخاستم و گفتم اى رسول خدا

«ما افضل الاعمال فى هذاالشهر؟ فقال: یا اباالحسن افضل الاعمال فى هذاالشهر الورع عن محارم الله عزوجل ثم بکى فقلت یا رسول الله مایبکیک؟ فقال: یا على ابکى لمایستحل منک فى هذالشهر کانى بک و انت تصلى لربک وقد انبعث اشقى الاولین شقیق عاقر ناقة ثمود، فضربک ضربة على قرنک فخضب منها لحیتک:»

برترین اعمال در این ماه چیست؟ فرمود: اى اباالحسن بهترین اعمال در این ماه خوددارى از حرامهاى خداى عزوجل است، سپس پیامبر گریه کرد، گفتم اى رسول خدا سبب گریه شما چیست؟ فرمود: یا على گریه میکنم براى جنایتى که در این ماه نسبت به تو حلال میشمارند، گوئى با تو هستم و تو براى پروردگارت در حال نمازى، که شقیترین اولین، رفیق پى کننده ناقه قوم ثمود را بر میانگیزانند و ضربتى بر فرقت میزند و محاسنت را به خون آن خضاب میکند.

امیرمؤمنان میگوید به رسول خدا گفتم:

«وذلک فى سلامة من دینى؟ فقال: فى سلامة من دینک ثم قال: یا على من قتلک فقد قتلنى، ومن ابغضک فقد ابغضنى، ومن سبک فقد سبنى، لانک منى کنفسى، روحک من روحى، وطینتک من طینتى، ان الله تبارک وتعالى خلقنى وایاک واصطفانى وایاک، واختارنى للنبوة، واختارک للامامة، ومن انکر امامتک فقد انکر نبوتى، یا على انت وصییى، وابو ولدى، و زوج ابنتى، وخلیفتى على امتى فى حیاتى ومماتى امرک امرى، ونهیک نهییى، اقسم بالذى بعثنى بالنبوة وجعلنى خیرالبریة انک لحجة الله على خلقه، وامینه على سره، وخلیفة على عباده:»

کشته شدن من در حال سلامت دین من است؟ پیامبر فرمود: آرى در سلامت دین توست، سپس فرمود: اى على کسى که تو را به قتل برساند مرا به قتل رسانیده، و کسى که با تو دشمنى کند با من دشمنى نموده، و کسى که به تو ناسزا گوید به من ناسزا گفته، زیرا تو، چون من هستى، روحت روح من است، و خمیر مایه ات، خمیر مایه من است، خداوند مرا و تو را آفرید، مرا و تو را برگزید، مرا به نبوت انتخاب کرد، و تو را به امامت اختیار نمود، کسى که امامت تو را انکار کند نبوت مرا انکار کرده است.

اى على تو جانشین منى، و پدر فرزندان منى، و همسر دختر منى و در حیات و ممات من جانشین من در امت منى، فرمانت فرمان من است، و نهیت نهى من است، به کسى که مرا به نبوت برگزید و بهترین خلق قرار داد سوگند میخورم به یقین تو حجت خدا بر خلق او هستى و امین خدا بر راز و سر او هستى، و خیلفه او بر بندگان او میباشى.

این گوشهاى از روایات بسیار و کثیرى بود که در کتابهاى مهم حدیث درباره عظمت ماه رمضان نقل شده است، اگر کسى مشتاق روایات بیشتر باشد میتواند به کتابهاى مفصل حدیث چون فروع کافى، وسائل الشیعه، بحارالانوار، مستدرک وسائل و ثواب الاعمال مراجعه نماید.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- کنزالعمال، ج 8، ص 466.

(2)- فتوحات محى الدین، ج 9، ص 115.

(3)- کنز العمال، ج 8، ص 461.

(4)- بحار، ج 96، ص 340.

(5)- امالى صدوق 13.