قدم در حریم دوست نهادن و در محاذات عرش خداوندی به گردش در آمدن، گذشته از این که روح و روان آدمی را جلا می دهد، خود نعمتی است از نعمت های قابل ستایش و بر بنده است در این عبودیت بر خود ببالد که توانسته است به چنان عظمت و روح بلندی راه یابد که پای در آن حرم بی بدیل نهد و در سلک سالکان معبود بی منتها در آید.
روح زمانی به اوج می رسد که پرده ها کنار رود «وَتَخرق أبْصارُ القُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ» هویدا گردد و بُعد مسافت به قرب حبل الورید مبدّل شود و در پایان، فنای عبد زائر در مولای مزور را به دنبال داشته باشد.
نیل به این قلّه، نسبی است و ره یافتگان، به اندازه توان و فعالیت خویش بدان راه می یابند. از ره توشه های این راه که می تواند کمک شایانی در راه رسیدن به این نقطه وصل بنماید، «دعا» است.
به گفته بعضی اهل عرفان، دعا واسطه اسم اعظم، معراج نفس، وسیله قرب الی اللّه ، حیات روح، توشه سالکان حرم کبریای لایزال و شعار عاشقان قبله جمال و دثار عارفان کعبه ذی الجلال است.
دعا، یادِ دوست در دل راندن و نام او به زبان آوردن و در خلوت با او جشن گرفتن و در وحدت با او نجوا ساختن و شیرین زبانی کردن است و بالأخره به فرموده اولیای دین، مغزِ تمامی عبادت ها است؛ دعایی که رهروانِ این طریق به سالکان آموختند و راه را بر آنان آسان و هموار کردند. (که در جای خود سپاسی در خور تحسین به آستان آن معلمان بشریت را می طلبد).
آنان، هم خواستن را آموختند و هم چگونه خواستن را و بر ما است که طریق سلوک بیاموزیم و آن گونه که تعلیم یافته ایم به کار گیریم (ره چنان رو که رهروان رفتند) چرا که، «چه خواستن» و «چگونه خواستن» از ارکان رسیدن به هدف است و به گفته اهل معرفت، ره پویانِ این راه برای رسیدن به نقطه مطلوب، بدون راه دان، راه به جایی نمی برند که خود راه دانان نیز از طریق وحی بدان راه یافته و در سبیل آن قدم نهاده اند و اگر وحی و دانش آموختگان طریق وحی نبودند شاید هرگز بشریت نمی توانست دریچه ای به آن نقطه مطلوب بگشاید. ما نیز به عنوان یکی از این قافله، عزم بر این نهاده ایم که از همین آبش خور جرعه ای نوشیده، صفای روح و جلای باطنی پیدا کنیم، لذا قافله سالاران را پیش قراول خود قرار داده بدانان اقتدا می کنیم.
بدین روال، در این نوشته ابتدا از وحی خداوندی و به دنبال آن، از شاگردان آن مکتب برای بررسی و سپس راهیابی به آداب درخواست و دعا، گلچین هایی ارائه و به توضیح و شرح آن می پردازیم:
خداوند متعال از طریق وحی به خاتم انبیا صلی الله علیه و آله ، در آیات فراوانی از دعاهای ملائکه، انبیا، مؤمنان، جنّیان و... سخن به میان آورده است. برخی از این آیات از زبان نامبردگان دعاهایی را بیان داشته و تحسین کرده، یا بر آنها صحّه گذاشته و برخی را نیز خود به امت های گذشته و یا امت اسلامی و پیامبرانِ این امت ها آموخته است. نگاهی اجمالی در قرآن، آن ودیعه الهی، آدمی را به بیش از صد مورد از این نمونه رهنمون می کند که هر کدام از آنها در بردارنده ادبی از آداب دعا و نکته ها و ظرافت هایی در این زمینه است؛ گرچه در این نوشته کوتاه، مجالی برای ذکر همه آنها نیست.
| اما آب دریا را اگر نتوان کشید | هم به قدر تشنگی باید چشید |
یکی از آداب دعا «جهر و اخفات» (بلند و آهسته خواندن) آن است که در این نوشته دنبال شده است. اهل فن در زمینه فوق فراوان قلم زده و سخن به میان آورده اند که در میان کلام از آنها خوشه بر چیده استفاده می کنیم:
الف: ذِکْرُ رَحْمتِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیّآ إِذْ نَادَی رَبَّهُ نِدَآءً خَفِیّا.(1)
«این یادی است از رحمت پروردگار تو نسبت به بنده اش زکریا، هنگامی که پروردگارش را به صورت آرام و آهسته خواند.»
در این آیه خداوند دعای زکریای پیامبر علیه السلام را متذکر شده که آن پیامبر الهی به صورت آرام و آهسته از خداوند طلب فرزندکرد. دو کلمه «نداءً» و «خفیا» درکناریکدیگردرحالی است که به گمان بعضی این دو متضاد می باشند.«ندا» به معنای دعای بلند و «خفیا» به معنای آرام و آهسته است وهمین موضوع باعث شده دست به توجیهات غیر معقولی بزنند؛ اما مرحوم شیخ طوسی در تفسیر تبیان به صورت منطقی این آیه را تفسیر کرده است.
وی «نداء» را به دعا و «خفیّا» را به آرام معنا می کند، نداءً خفیا؛ یعنی «دعاءً خفیا»، سپس به تفسیر آن پرداخته می نویسد:
«وأصل النّداءِ مقصور من ندَی الصّوتَ بِنَدی الحلق».(2) بنابراین، تفسیر، «خفیا» صفت برای «نداء» می شود که در فارسی از آن به دعای آرام و آهسته یاد شده است. در این صورت دیگر چه احتیاجی به آن توجیه ها نیست. مرحوم امین الاسلام طبرسی نیز همین معنا را برگزیده و در پی آن نوشته است: این خود دلیلی است بر اینکه مستحب است دعا به صورت آهسته و آرام خوانده شود وبه اجابت نیز نزدیک تر است، سپس روایت «خیر الدعاء الخفیّ» یعنی بهترین دعاها دعای سری، آهسته و آرام است.(3) را برای تأیید خود آورده است که در بخش روایت ها به شرح آن خواهیم پرداخت.
پس همان گونه که از تفسیر این آیه معلوم شد خداوند دعای آرام و مخفیانه را توصیه و سفارش کرده و به اجابت نزدیک تر دانسته است و از آیه هفت به بعد همین سوره بر می آید خداوند این دعای خالصانه زکریای پیامبر را اجابت کرده و خواسته او را بر آورده است.
ب: وَإِن تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ أَخْفَی .(4)
«و اگر سخنت را آشکار کنی [یا پوشیده داری] بدان که او هر راز و هر نهفته ای را می داند.»
در این آیه خداوند خطاب به پیامبر اسلام می فرماید: اگر سخنت را آشکار کنی او (پروردگار تو) سرّ و اَخفی را می داند و قابل توجه اینکه سرّ و اخفی با هم ذکرشده است. سرّ آن است که شخص مطلبی را از دیگران مخفی بدارد و به طور سرّی به فرد خاصی بگوید و اخفی آن است که آن مطلب را در نفس خویش مخفی داشته و کسی را از آن آگاه نسازد.
صاحب مجمع البیان از امام باقر و امام صادق علیهماالسلام نقل می کند: سرّ چیزی است که در نفس خویش آن را مخفی کنی و اخفی آن است که چیزی به ذهنت خطور کند و آن را از یاد ببری و به فراموشی بسپاری. وی پس از بیان این روایت می گوید: کوشش نکن صدای خود را [برای خواندن خدا] بالا ببری چرا که خداوند سرّ و اخفی را می داند.(5)
واینکه گفته شد خداوند سرّ و اخفی رامی داند کنایه از این است که لازم نیست هنگام دعا صدای خود را بلند کنی و داد و فریاد به راه اندازی، این آیه نیز آهسته و آرام خواندن دعا را سفارش می کند.
ج: قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعا وَخُفْیَةً لَئِنْ أَنجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنْ الشَّاکِرِینَ .(6)
«بگو چه کسی شما را از تاریکی های خشکی و دریا نجات میدهد، هنگامی که او را به صورت آشکار و نهان خوانده، می گویید: اگر خدا ما را نجات دهد از شاکران خواهیم بود.»
این دعا زبان حال کسانی است که در تاریکی دریا (به طوفان و امواج سهمگین آن) گرفتار شده اند، آنان در این حالت بحرانی تنها امید خود را خدا دانسته، دست به دعا بر می دارند و از آن قدرت بی منتها می خواهند که از این گرفتاری نجاتشان دهد.گر چه این خواسته از زبان گروهی گرفتار به امواج دریا و حتی مشرک بیان شده است اما همان گونه که از آیه بعد بر می آید، خداوند به این خواهشِ آنان جواب مثبت داد و چون اشکال وردّی نیزبرکیفیت بیان درخواست آنان نشده، معلوم می شود این گونه خواستن مورد قبول نیز واقع شده است. نکته قابل توجه ذکرِ دو واژه «تَضَرّعا» و «خُفْیَةً» در کنار یکدیگر است.
راغب اصفهانی تضرع را به اظهار ضراعت، ذلت و خشوع به درگاه خدا دانسته است. مرحوم علامه طباطبایی پس از ذکر کلام راغب می گوید: «ولذلک قوبل بالْخُفیة و هو الخفاء والاستتار فالتضرّع والْخُفْیة فی الدعاء هما الإعلان والإسرار فیه».(7)
خضوع و خشوع به درگاه خدا، بیشتر با سرّی بودن سازگار است نه با دعای بلند و سر و صدا.
مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه نوشته است. «هذا یَدُلُّ عَلی أنّ السّنّة فی الدعاء التَّضرّع والإخفاء»؛ سنت در دعا، تضرع وآهسته ومخفیانه دعا کردن است.»
وی سپس روایت پیامبر صلی الله علیه و آله را که فرمود:بهترین دعاها دعای مخفی است... ذکر کرده است.(8) از تفسیر این آیه نیز همچون آیه های سابق معلوم می شود، مطلوب در دعا آهسته و آرام بودن آن است.
د: ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَخُفْیَةً... .(9)
«پروردگار خویش را با خضوع و خشوع و مخفیانه بخوانید...»
این آیه، هم افق با آیه پیش است، لذا سخنانی که در اطراف آن آیه مطرح شد در این جا نیز می تواند مطرح شود. علاوه بر آنها، صاحب مجمع البیان از حسن بصری، یکی از مفسّران معروف نقل می کند: «بین دعوة السرّ و دعوة العلانیة سبعون ضعفا» بین دعای سرّی و علنی هفتاد فاصله است. ذکر عدد بزرگ در کلام عرب در این گونه موارد معمولاً برای شمارش نیست بلکه برای بیان فرق زیاد است. لذا این مفسر خواسته فاصله زیاد بین دعای سرّی و دعای علنی را بیان کرده باشد.(10) (در قسمت روایت ها، این روایت ازائمه هدی ذکر و به بحث گذاشته خواهد شد) مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می گوید خفیه به معنای پنهانی و پوشیده داشتن است و بعید نیست کنایه از همان تضرع بوده و غرض از ذکرش تأکید همان اظهار ذلت باشد چون شخص متذلل همواره در اثر ذلت و خواری در صدد پنهان ساختن خویش است... خداوند دستور داده این عبارت با تضرع و زاری انجام پذیرد و با صدای بلند که منافی با ادب عبودیت است نباشد (این معنا در صورتی است که واو بین «تضرعا» و «خفیة» واو جمع باشد).(11)
همان گونه که ملاحظه شد علامه طباطبایی دعای بلند همراه با سر و صدا را نه تنها مطلوب و مفید ندانسته بلکه آن را مخالف با ادب عبودیت می دانند و به پرهیز از آن سفارش می کنند.
ه : وَاذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنْ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالاْآصَالِ وَلاَ تَکُنْ مِنْ الْغَافِلِینَ .
خداوند در این آیه، یاد پروردگار را به دو قسم تقسیم کرده: یکی در دل، بدون هرگونه لفظ و به زبان آوردن و دیگری با زبان اما آرام و آهسته و به هر دو قسم آن، امر و توصیه کرده اما به ذکرهای با صدای بلند نه اینکه امر نکرده بلکه از آن نهی نموده است.
صاحب المیزان در تفسیر این دو آیه فرموده: اینکه خداوند به ذکر با صدای بلند فرمان نداده نه به خاطر این است که ذکر نیست بلکه به این خاطر است که با ادب عبودیت منافات دارد و روایتی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله (به صورت نقل به معنا) ذکر می کند که آن حضرت وقتی یکی از اصحابش با صدای بلند تکبیر می گفت فرمود: آن کسی که شما آن را می خوانید نه دور است و نه غایب.(12)
و : وَلاَ تَجْهَرْ بِصَلاَتِکَ وَلاَ تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَیْنَ ذَلِکَ سَبِیلاً .(13)
نمازت را نه زیاد بلند و یا خیلی آهسته نخوان و از میان آن دو راهی (میانه) انتخاب کن.
این آیه گر چه به نظر بیش تر مفسران در مورد قرائت نماز نازل شده، اما ابن عباس آن را به دعا تفسیر کرده است.(14) هر کدام از این دو تفسیر را برگزینیم به هدف ما که بلند نکردن صدا در عبادت است کمک می کند.
خدا در این آیه پیامبرش را از عبادت با صدای بلند نهی کرده، انتخاب راه میانه را به وی پیشنهاد می کند و اگر نظر اکثریت مفسران را پذیرفته بگوییم در مورد نماز است آن گاه بر قوت بحث افزوده می شود که خداوند نخواسته و رضایت نمی دهد بهترین عبادت بندگانش با صدای بلند انجام گیرد.
تا اینجا گلچینی از آیات مورد توجه قرارگرفت و از آنها توصیه به آرام برگذار کردن دعا فهمید شده و در موارد مذکور نمونه ای یافت نشد که دعای بلند همراه با سر و صداهای معمول را تجویز نماید.
اما آیات دیگری نیز وجود دارد که کلی است و می توان از کلیت آنها در این بحث استفاده نمود، به چند مورد آن اشاره می گردد:
الف ـ وَهُوَ اللّه ُ فِی السَّمَوَاتِ وَفِی الاْءَرْضِ یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَجَهْرَکُمْ وَیَعْلَمُ مَا تَکْسِبُونَ .(15)
اوست خدا در آسمان ها و در زمین، آشکار و پنهان شما را می داند و بدان چه به دست می آورید آگاه است.
ب ـ عَالِمُ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِی * سَوَاءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَنْ جَهَرَ بِهِ... .(16)
او دانای به غیب و شهود و بزرگ و متعالی است، برای او یکسان است پنهانی یا آشکارا سخن بگوید (هر دو را می شنود و بدان آگاه است).
ج ـ إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَیَعْلَمُ مَا تَکْتُمُونَ .(17)
او سخنان آشکار و آنچه پنهان می کنید می داند (چیزی بر او مخفی و پوشیده نیست).
د ـ وَأَسِرُّوا قَوْلَکُمْ أَوْ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ .(18)
گفتار خود را پنهان کنید یا آشکارا سازید [برای خدا تفاوتی نمی کند] او آگاه است به آنچه در سینه ها می گذرد.
ه . ـ ...إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهرَ وَمَا یَخْفَی.(19)
این دسته آیات به ما می آموزد خداوند عالم و آگاه به تمام وجود ما است و در بربر علم او چیزی نمی تواند خود را در بوته ابهام نگه دارد، او نه تنها آگاه به ظواهر است که نهان و ذات پنهان را نیز می داند (این خود بحثی است طولانی که این کوتاه سخن را مجالی برای ذکر آن نیست) حال که چنین است چه لزومی دارد انسان هنگام خواندن آن عالِم السّر و الخفیّات، صد را بلند کرده و او را [نعوذ باللّه ] تا حد یک فرد کر و کور تنزل دهد و اگر دعا کننده به آن حد از معرفت نرسیده باشد و نفهمد با چه مقامی سخن می گوید باید بداند هرگز به مطلوب خود به طور کامل راه نخواهد یافت.
روایات نقل شده از پیامبرخدا صلی الله علیه و آله و ائمه هدی علیهم السلام نیز به تبع آیات، دعای سری و مخفی را سفارش می کنند.
1 ـ اسماعیل بن همام از امام رضا علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمود: «دَعْوَةُ الْعَبْدِ سِرّاً دَعْوَةً وَاحِدَةً تَعْدِلُ سَبْعِینَ دَعْوَةً عَلانِیَةً» یک دعای سرّی بنده معادل هفتاد دعای علنی است.(20) این روایت همان گونه که مرحوم مجلسی رحمه الله نیز بیان کرده از نظر سلسله سند صحیح می باشد و می فماند که دعای مخفی افضل از دعای آشکار است به شرط آن که دعای آشکار شائبه ریا نداشته باشد و الا هیچ گونه فضلی در آن متصور نخواهد بود.(21)
2 ـ «دَعْوَةٌ تُخْفِیهَا أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ سَبْعِینَ دَعْوَةً تُظْهِرُهَا» یک دعای مخفی افضل ازهفتاددعای علنی است.(22) این روایت تأکید و تأیید کننده مفهوم روایت قبل است و ذکر عدد بزرگ در کلام عرب همان گونه که قبلاً ذکر شد برای بیان ارزش فضل زیاد می آید.
3 ـ امام صادق علیه السلام فرمود: «مَنْ ذَکَرَنِی سِرّاً ذَکَرْتُهُ عَلانِیَةً»(23) هر کس مرا در سرّ بخواند من او را آشکارا یاد می کنم. این روایت نیز مانند روایت های قبل بیان کننده شرف و فضل دعای مخفی است. اما در مورد اینکه خداوند چگونه دعا کننده مخفی را یاد می کند سخنان فراوانی گفته شده که از حوصله این بحث خارج است.
4 ـ زراره از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام نقل می کند: «لا یَکْتُبُ الْمَلَکُ إِلاَّ مَا سَمِعَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَةً فَلا یَعْلَمُ ثَوَابَ ذَلِکَ الذِّکْرِ فِی نَفْسِ الرَّجُلِ غَیْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِعَظَمَتِهِ».(24)
ملک (مأمور ثبت اعمال) چیز نشنیده را ثبت نمی کند و این در حالی است که خداوند توصیه به دعای سرّی نموده است پس نتیجه گرفته می شود که ثبت و پاداش دعای سرّی با خود خداست و خود ضامن چنین دعایی است (این دعا چون بی واسطه است از مراحل عالی پاداش برخوردار خواهد بود).
مرحوم مجلسی در شرح این روایت چند مسئله را متذکر شده است:
اول: ذکر قلبی از ریا خالی است، چرا که وقتی ملائکه از آن باخبر نشوند چگونه دیگران می توانند از آن اطلاع یابند بنابراین هیچ گونه ریایی در آن متصور نیست.
دوم: ذکرقلبی برذکرآشکار رجحان دارد و این برداشت از آیه بعدی مورد بحث ظاهرا است، چون در آیه واژه «دون الجهر» مقدم بر «القول» شده است و این تقدم بیان کننده رجحان و عظمت دعای مخفی بر دعای آشکار است.
سوم: از تخصیص تضرع و خفیه به ذکر قلب معلوم می شود عمده تضرع با ذکر قلبی حاصل می شود نه با ذکر آشکار و زبانی.
مرحوم مجلسی در پایان نتیجه گرفته است، هر کاری که موافق با فرمان خداوند سبحان بود دارای ثواب است و ذکر مخفی از اعمالی است که مورد فرمان خدااست. خدا می توانست علامتی قرار دهد که ملائکه بر اعمال سرّی آگاه شده، بتوانند آن را ثبت کنند. اما اینکه برای آنان چنین نشانه ای قرار نداد به خاطرشدت عنایت خداوند به چنین عمل است که وفور ثوابش را فقط خودش می داند و بس و ثبت آن فقط در حیطه علم خداوندی می تواند جای گیرد.(25)
5 ـ «خَیرُ الدُّعاء الخفی و خیر الرِّزق ما یکفی».(26)
بهترین دعا دعای مخفی و بهترین رزق رزقی است که مکفی انسان باشد.
6 ـ در تفسیر مجمع البیان نقل شده روزی پیامبرخدا صلی الله علیه و آله برمردمی عبور کردند که صدای خود را به «لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ» و تکبیربلنده کرده بودند پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «ایهاأَیُّهَا النَّاسُ ارْبَعُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ أَمَا إِنَّکُمْ لا تَدْعُونَ أَصَمَّ وَ لا غَائِباً وَ إِنَّمَا تَدْعُونَ سَمِیعاً قَرِیباً مَعَکُمْ».(27) ای مردم به خود باز گردید (در کار خود تفکر کنید) آیا شما ناشنوا و غایبی را می خوانید (که چنین صدای خود را بلند کرده اید) بلکه شما شنوایی که با شما هیچ گونه فاصله ای ندارد می خوانید.
این فرمایش پیامبر نهی ضمنی در خود دارد بدین گونه که می خواهد به آنان بفهماند این چگونه دعایی است که این قدر قال و قول دارد در صورتی که شما کسی را می خوانید که از رگ گردنتان به شما نزدیک تر است.
و این بود خوشه ای از ده ها و صدها توصیه از بزرگان دین در مورد ادب راهیابی به حریم با حرمت ربوبی.
از جمع آیات و روایات به دست می آید مطلوب در دعا آهسته و آرام خواندن آن است و بلند خواندن و سر و صدا به راه انداختن نه تنها توصیه نشده بلکه همان گونه که مشاهده شد پیامبرخدا صلی الله علیه و آله از آن نهی فرمودند دعا کننده نباید تنها با زبانش چیزی را بخواهد بلکه باید با تمام وجود احساس نیاز کرده خواسته اش را از خدا طلب کند که در این مواقع زبان تنها سخن گو است و بیانگر درون و روح و روان است. و از طرفی آن که از درگاهش خواهش می شود سمیع و بصیر است و همه تار و پود آدمی را می داند و از خواسته های درونی اشخاص با خبر است چه رسد به وقتی که در قالب الفاظ درآمده به زبان آید و گذشته از همه آنها عقل سلیم آدمی نیز همین برداشت را تأیید می کند چرا که هر گاه بنده بخواهد وصل به معبود شود تمرکز لازم دارد و تمرکز با داد وفریاد منافات داشته هرگز با هم جمع نمی شوند. انسان باید تمام افکار خود را متوجه او سازد تا به وصلش نائل آید، از هم گسیختگی و داد و فریاد مخالف با ادب عبودیت و در تضاد کامل با عشق ورزیدن به معبود است مگر اینکه وقتی در عشق او می سوزد از خود بی خود شده و زبان به فریاد بگشاید و عشق درونی خویش را ناخود آگاه نمایان سازد.
علاوه بر این رعایت حقوق دیگران از بدیهیات اخلاقی است و نادیده گرفتن و تجاوز به آن و در نتیجه همان گونه که مورد نهی عقل و شرع بوده ناخشنودی خالق را نیز به دنبال خواهد داشت و چگونه می توان با کاری که موجب ناخشنودی پرورگار است رضایت او را جلب کرده، وسیله باریابی به بارگاه قدسش قرار داد. بدیهی است در این حالت نه آن که صعودی متصور نیست بلکه سقوطی نیز نمایان است و این خسارتی است که هیچ عاقلی را بدان گمان نمی رود و او را نسزد که برای رسیدن به مطلوب خود از راه های غیر عاقلانه و حتی غیر شرعی استفاده کند و پیمودن آن، راهی است به بیراهه.
حال که روشن شد دعای مطلوب آهسته و آرام خواندن و رعایت حقوق دیگران است پس باید از سر و صدا و دعای بلند به خصوص دعاهای دسته جمعی اطراف خانه توحید دست کشید و طواف کعبه و سعی بین صفا و مروه را که دو عمل عبادی است به تظاهرات مبدل نکرد(28) و از شور آفرینی های بی مورد جدا خودداری کرد.(29)
بی سوادی بعضی مؤمنان و شک در اشواط و توجیهاتی از این قبیل مجوز این کارها نمی شود. می توان آنان را به ذکرهای وارد شده همچون تسبیحات اربعه که بنابر روایت منقول در اصول کافی به عنوان بهترین ذکر دانسته شده و یا ذکر صلوات بر محمد و آل محمد که آن هم بنابر روایتی از جمله بهترین دعاها شمرده شده سفارش نمود و یا لااقل یک نفر دعاهای اشواط را خوانده و به دیگران سفارش کند به صورت آهسته زمزمه کنند به امید اینکه این دو عبادت خصوصا طواف که از ارکان حج و عمره دانسته شده به طور صحیح به جا آورده شود و نقطه اوجی باشد برای حجاج و معتمران و طواف کنندگان اطراف خانه توحید و حریم حق.
1 . مریم (19) :2
2 . تفسیر البیان، ج 7، ص 103، چاپ اول، دفتر تبلیغات اسلامی، رمضان 1409
3 . تفسیر مجمع البیان، ج 3، ص 502 چاپ کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی 1403
4 . طه (20): 7
5 . تفسیر مجمع البیان، ج 4، ص 3
6 . انعام (6) :63
7 . تفسیر المیزان، ج 7، ص 133
8 . تفسیر مجمع البیان، ج 2، ص 314
9 . اعراف (7): 55
10 . تفسیر مجمع الیان، ج 2، ص 429
11 . تفسیر المیزان، ج 7، ص 159
12 . تفسیر المیزان، ج 8، ص 382
13 . الاسراء (17): 110
14 . تفسیر جامع البیان، ج 6 ـ 5، ص 446
15 . الانعام (6)، 3
16 . الرعد (13) 9 و 10
17 . الانبیاء (21) 110
18 . الملک (67) 14
19 . الاعلی (87) 7
20 . کافی ج 2، باب اخفاء الدعاء، ص 476
21 . مرآة العقول، ج 12، ص 33
22 . همان.
23 . کافی، ج 2، باب ذکراللّه عزوجل فی السرّ، ص 501 و 502
24 . همان.
25 . مرآة العقول، ج 12، صص 142 و 141
26 . تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 321 به نقل از مجمع البیان.
گفتنی است در کتب روایی «خیر الدعاء...» با تعبیر «خیر الذِّکر...» آمده است.
27 . مجمع البیان، ج 2، ص 429، تفسر نور الثقلین ج 2، ص 40 به نقل از تفسیر مجمع البیان.
28 . هنگام سعی بین صفا و مروه خصوصا در زمان عمره دیده می شود کاروان ها به همراه یکدیگر مشغول سعی و دسته جمعی به خواندن دعاهای آن می پردازند در بعضی مواقع آن قدر صدا بلند است که واقعا افراد را از حال و هوای عبادت خارج کرده و موجب رنج دیگران می شود.
29 . در طواف کعبه ملاحظه شد جمعیت زیادی از زائران ایرانی خانه خدا هماهنگ با یکدیگر با صدای بلند به خواندن دعای جوشن کبیر مشغولند و سر هر بند با صدای بسیار بلند و حتی آزار دهنده سبحانک یا لا اله الاّ انت الغوث الغوث خلصنا من النار یا ربّ می گویند و موجب نارضایتی دیگر عبادت کنندگان می شوند.
.jpg)
