فلسفه عالى اجتماعى زکات و سایر شقوقش، صدقات و کفارات و زکات فطر، توسط قرآن مجید بیان گردیده که آن اجتناب از خطریست که مبادا عده‏اى مال را در انحصار خود بیاورند و پیوسته آن را تنها میان خود به جریان اندازند.

و نتیجه آن شود که فقرا پس از مدتى انباشتن کینه و رنج محرومیت در دل‏هاى خود، با حالى عصیانگر و عصبانى ضربتى کارى بر آنان وارد آورند، خداوند در آیه تقسیم غنیمت مى‏فرماید:

[ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى‏ رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ‏] «1».

آنچه خدا از [اموال و زمین‏هاى‏] اهل آن آبادى‏ها به پیامبرش بازگرداند اختصاص به خدا و پیامبر و اهل بیت پیامبر و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان دارد، تا میان ثرومندان شما دست به دست نگردد و [از اموال و احکام و معارف دینى‏] آنچه را پیامبر به شما عطا کرد بگیرید و از آنچه شما را نهى کرد، باز ایستید و از خدا پروا کنید؛ زیرا خدا سخت کیفر است.

شفقت بر حال مستمندان یکى از شؤون نیکوکارى است که بر صدق و ایمان و تقوا گواه است.

اسلام به طورکلى زبان به ستایش صدقات گشوده و آن را چه پنهانى داده شود یا آشکار براى اجتماع خیر مى‏انگارد.

اسلام درباره یتیمان و بیچارگان سفارش مى‏کند و این سفارش را در سیاق امر به یکتاپرستى و احسان به پدر و مادر آورده، این معنا را در آیات 23- 26 سوره اسراء ببینید.

قرآن مجید مردم را به امورى که باعث اهمال در اداى حق مستمندان است توجه داده و نام خسیسان را همراه با عذاب سختى که براى دل‏هاى خالى از عاطفه و شفقت آماده گردیده، یاد مى‏کند!

و از طرفى چون بیهوده خرج کردن مال، بر باد رفتن آن و حرمان مستمندان است، شدیداً نکوهش کرده و سرانجام شوم ولخرجان را خاطر نشان ساخته است.

[إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً].

بى‏تردید اسراف کنندگان و ولخرجان، برادران شیاطین‏اند و شیطان همواره نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است.

قرآن مجید، سیر کردن شکم‏هاى گرسنه مردم بیچاره و ناتوان را به گردنه دشوارى تشبیه کرده که هرگاه آدمى توفیق عبور از آن را یافت، به چنان نیکبختى واقعى رسیده که هرگز رنج و کدورتى به آن در نمى‏آمیزد.

این موضوع خود باید دلخوشى مستمندان گردد که خدا در هیچ جاى قرآن امرى را به عنوان گردنه که معنایش گذرگاه تنگ و صعب است یاد ننموده، مگر آنجا که سخن از رابطه فقیر و غنى به میان آمده است.

بیایید قرآن بخوانید و در آیات آن تدبر کنید تا به مهرورزى نسبت به مستمندان‏ و ناتوانان و بیچارگان آگاه شوید.

تدبر در آیات قرآن، آفریننده معرفت و سازنده عشق حقیقى در قلب و جان است، چون معرفت و عشق آمد، به ناچار میوه شیرینش که عمل و حرکت است به دنبال مى‏آید و انسان با تمام وجود، در گردونه حق در همه شؤون به گردش خواهد آمد.

ببینید قرآن مجید در سوره مبارکه ماعون، چگونه کسى را که به اطعام بى‏نوایان همت نمى‏گمارد در زمره مخالفان دین به شمار آورده است، کسانى که هیچ‏گونه نماز و عبادتى به حالشان نفعى نمى‏بخشد.

آیا کسى که روز جزا را انکار مى‏کند دیده ‏اى؟ همانست که یتیم را از خود مى ‏راند و به غذا دادن مستمند ترغیب نمى‏کند، واى بر آن نمازگزاران که از نماز خویش غافلند، آنان که ریا مى‏کنند و از دادن زکات منع مى‏نمایند.

در اینجا به کلام خدا درباره افرادى که به انباشتن گنج‏هاى طلا و نقره «و امروز اسکناس» پرداخته و آن را در راه خدا انفاق نمى‏کنند دقت کنید:

[وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ* یَوْمَ یُحْمى‏ عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوى‏ بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ‏].

و کسانى را که طلا و نقره مى‏اندوزند و آن را در راه خدا هزینه نمى‏کنند، به عذاب دردناکى مژده ده.* روزى که آن اندوخته‏ها را در آتش دوزخ به شدّت گرما دهند و پیشانى و پهلو و پشتشان را به آن داغ کنند [و به آنان نهیب زنند] این است ثروتى که براى خود اندوختید، پس کیفر زراندوزى خود را بچشید.

و در سوره مبارکه فجر مى‏فرماید:

[کَلَّا بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ* وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى‏ طَعامِ الْمِسْکِینِ* وَ تَأْکُلُونَ التُّراثَ أَکْلًا لَمًّا* وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا* کَلَّا إِذا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا* وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا* وَ جِی‏ءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّکْرى‏* یَقُولُ یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی* فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ].

شما یتیم را نوازش نمى‏کنید و به اطعام بیچارگان کسى را ترغیب نمى‏نمایید و مال موروث را تماماً مى‏خورید و سخت فریفته دنیا هستید، هرگز چنین نیست که دنیا طلبان مى‏انگارند، چون روزى که زمین در هم متلاشى شود و امر خدا و صفوف فرشتگان به محشر درآیند و در آن روز جهنم را بیاورند آدمى متذکر کارهاى خود خواهد شد ولى چه سود، او مى‏گوید: اى کاش براى زندگى ابدى خود کار خیرى انجام مى‏دادم و در آن روز هیچ کس را مانند او عذاب نمى‏کنند.

و در سوره مدّثر مى‏فرماید:

[فِی جَنَّاتٍ یَتَساءَلُونَ* عَنِ الْمُجْرِمِینَ* ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ* قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ* وَ لَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ‏].

که در بهشت‏ها از یکدیگر مى‏پرسند* از روز و حال گنهکاران،* [به آنان رو کرده‏] مى‏گویند: چه چیز شما را به دوزخ وارد کرد؟* مى‏گویند: ما از نمازگزاران نبودیم* و به تهیدستان و نیازمندان طعام نمى‏دادیم.

اسلام، عواطفى را در نهاد ثروتمندان تحریک مى‏کند که بى‏اختیار بخش عمده‏اى از اندوخته‏هاى مهر و عطوفت خویشتن را بر سر و روى مستمندان نثار مى‏کنند. این به خاطر آن است که کوشش طبقه ثروتمند در راه آراستن وضع نابسامان فقرا از ضروریات هر اجتماعى است، تا سرانجام منجر به آراستگى وضع عمومى آن جامعه گردد.

اسلام، براى اجراى این منظور با ترغیب و تهدید، مردم را وادار به عمل مى‏کند هر جا که کار بدست مسلمانان افتد و دل‏ها پذیراى قانون حق شود، مستمندان واقعى داراى حقوق جارى مى‏گردند.

حقوق جارى گاهى به صورت کفاره، گاهى به صورت صدقه، گاهى به صورت فطریه، گاهى به صورت انفاق و گاهى هم به عنوان زکات آمده که از واجبات مهم دینى است.

آیا ثروتمندان دوست ندارند زکات اموالى که بدست مى‏آورند بپردازند؟

به این سؤال پاسخ دهید، ببینیم آیا اینان مایلند که این حق را که بر عهده‏ شان از واجبات حتمى به شمار آمده ادا کنند و به راه سامان بخشیدن به وضع تنگ‏دستان بذل مال نمایند، تا در نتیجه قلوبشان از کینه تهى گردد، آخر سود این کردار پسندیده آن است که فقیر به جاى ابراز دشمنى با او دوستش گردد و از دل و جان برایش کار کند. آیا این باعث آرامش و صلح همگانى در جامعه نیست؟

آیا اغنیا هواى آن را ندارند که با پرداخت زکات، کارخانه و بیمارستان‏هایى را بنیان‏گذار شوند و از این راه گامى که احیاناً در حدود امکانات بودجه دولت اسلامى نیست خیرخواهانه بردارند و مردم را از عفریت بیمارى و بیکارى نجات بخشند، عفریتى که در پیکر یک مشت ولگرد و بیکاره خزیده و آنان را متمرد و جانى پروریده و حتى جمعى از دانش‏آموزان را به ترک تحصیل و عدم موفقیت در درس و فرهنگ سوق داده است.

آیا اینان نمى ‏خواهند با پرداخت زکات، کار این همه درمانده را اصلاح کنند و در میان ملت خویش جمع کثیرى را شرافتمند و فعال پرورش دهند.

آیا ممکن است اینان دست در دست کارکنان امور مالى نهاده با هم سازمانى براى به مصرف رسانیدن زکات تشکیل دهند تا تمام کشور از شر فقر و بیکارى‏ رهیده و هم اجتماع به زندگى خود دلگرم و امیدوار گردد؟

این است موقعیت زکات از نظر شؤون اجتماعى که چون آسه آسیاب آن را به گرد خود مى‏چرخاند، این است موقعیت اسلام که توسط تشریع زکات براى خود احراز کرده و با آن از فشار گام‏هاى اغنیا که بر گرده فقرا مى ‏سایند مى ‏کاهد و در نتیجه این طبقه در برابر ثروتمندان روح سازش و جنبه مسالمت آمیز پیدا مى ‏کنند.

اسلام با تشریع زکات، دریچه افکار شوم و بحران‏هاى ضد امنیتى را بر بسته و کشور را از خطر تزلزل و ترور رهایى مى‏بخشد.

به هوش باشید که بر ما راه چاره‏جویى براى آنچه که از پیشامدش واهمه داریم بسته است، مگر آن که معماى هراس ‏انگیز رابطه فقیر و ثروتمند را حل کنیم، این معما هنگامى گشوده مى‏شود که ثروتمندان وظایف الهى را در باب زکات مراعات کنند و بدانند اگر فوائد زکات را که خیر و صلاح جامعه و باعث امنیت و رفاه همگانست به نظر آورند، اعتراف خواهند کرد که زکات گرچه پرداخت مال است ولى در عوض، منابع سرشارى از رفاه و آسایش و صلاح و معنویت را عایدشان خواهد کرد «1».

قرآن مجید در سوره‏ هاى بقره، نساء، مائده، اعراف، توبه، کهف، مریم، انبیاء، حج، مؤمنون، نور، نحل، روم، لقمان، احزاب، فصلت، مجادله، مزمل، بینه، به تفصیل درباره وجوب زکات، منافع دنیوى و اخروى زکات، حرمت منع زکات آیاتى نازل کرده که بحث در هر یک از آیات مقاله مفصلى مى‏شود و آن هم از عهده این اوراق خارج است.

یک بار دیگر به جمله اول روایت امام صادق علیه السلام دقت کنید:

به هر جزئى از اجزاى وجودت، به هر چه که در اختیار توست، بر هر نعمتى که به آن آراسته‏ اى زکاتى واجب است، بلکه بر هر مویى از موهایت و بلکه بر هر لحظه‏اى از لحظات زندگیت زکاتى واجب است.

با توجه به این جملات نورانى، بر شماست که زکات تمام نعمت‏هاى الهى اعم از نعمت‏هاى مادى یا معنوى را بپردازید و از بخل نسبت به این حقیقت بپرهیزید.