در آن روزگار تمام مراکز مسلمان‏ نشین داراى کتابخانه‏ هاى بسیار مجهز بود که بعضى از آن‏ها مانند کتابخانه بیت الحکمة بغداد بیش از چهار میلیون کتاب داشت.

علاوه بر آن کتابخانه‏ ها، مساجد و بیمارستان‏ها و ادارات و منازل شخصى داراى کتابخانه بود و درب آن به روى مراجعان به راحتى باز بود و غیر از آن، هر کس از دانش و علم بهره داشت در منزل خودش داراى کتابخانه‏اى مخصوص بود که در هنر مربوط به خودش از آن کتب استفاده مى‏کرد.

ایران آن روز از تمام مناطق مسلمان‏ نشین، کتابخانه و دانشمند بیشتر داشت و فعالیت ایرانیان در علوم به قدرى چشمگیر بود که اکثر کتب علمى اسلامى در تمام فنون به دست ایرانیان تألیف شده است.

جرجى زیدان مى‏گوید:

خراسان بیش از تمام ممالک اسلامى داراى مدرسه و کتابخانه شد و از آن رو به دیار علم و ادب معروف گشت، با این وصف اطلاعات مهمى از کتابخانه‏هاى خراسان در دست نیست، فقط یاقوت حموى مى‏گوید: در سال 616 هجرى در مرو شاه جهان از شهرهاى نامى خراسان ده کتابخانه عمومى دیدم که مانند آن در هیچ جاى دنیا یافت نمى‏شد!

کتاب‏هاى بسیار عالى در آنجا بود و تنها در یکى از آن کتابخانه‏ ها دوازده هزار جلد کتاب موجود بود، یاقوت در پایان مقاله‏ اش مى ‏گوید: من معلومات خود را آن کتاب‏ها استفاده کردم.

در ماوراء النهر نیز کتابخانه‏ هایى بوده است، از آن جمله کتابخانه بخارا که از قرار مشهور ابن سینا علم خود را از آنجا اقتباس نمود و مؤسس آن نوح بن منصور بود، شیخ الرئیس مى ‏گوید: کتاب‏هایى در آن کتابخانه دیدم که مردم نامش را هم نشنیده ‏اند و مانند آن را من ندیده بودم!

خواجه طوسى در مراغه کتابخانه ‏اى دایر کرد که چهار صد هزار جلد کتاب در آن بوده است.

تا آنجا که ما تحقیق کرده‏ایم کتابخانه‏ هاى عمومى اسلامى این‏ها بوده و البته مسجدها و بیمارستان‏ها و مدرسه‏ ها کتابخانه‏ هایى داشتند که بعضى از آنان از حیث شماره کتاب مهم‏تر از کتابخانه‏ هاى عمومى بوده است و از خود مدیران و کتابدارهایى داشته است و فهرست و صورت‏هایى براى کتاب‏هاى آن تهیه کرده بودند.

به علاوه بزرگان و دانشمندان نیز کتابخانه‏ هاى مهم خصوصى داشته‏اند از آن جمله کتابخانه مشهور صاحب بن عباد که چهار صد شتر آن را حمل مى‏کرد.

افرایم طبیب مصرى پس از مردن خود بیست هزار جلد کتاب از خود باقى گذاشت و موفق بن مطران ده هزار جلد کتاب از خود بر جاى گذاشت، بعلاوه سه کاتب براى او کتاب استنساخ مى‏کردند، در کتابخانه امین الدوله بیست هزار جلد کتاب بوده است و همین‏طور در کتابخانه فتح بن خاقان و ابن قفطى و غیره کتاب‏هاى بسیار بوده است.

در اینجا براى قدردانى از مسلمانان صدر اول و زمان کمى بعد از آنان لازم است به نام بعضى از کتابخانه‏ ها و تعداد کتب آن‏ها اشاره شود.

بیت الحکمة بغداد 000، 4000

سلطنتى قاهره 000، 1000

طرابلس شام 000، 3000

الحکمة قرطبه 000، 400

مراغه 000، 400

دارالحکمة قاهره 000، 100

شاپور بغداد 000، 10

گوستاولوبون فصل مهمى از کتابش را اختصاص به زحمات طاقت فرساى مسلمانان به تشویق پیامبر صلى الله علیه و آله و قرآن و اولیاى اسلام نسبت به علم داده و مى‏گوید:

مسلمانان در علومى چون: زبان، فلسفه، ادب، تاریخ، رجال، ریاضى، هیئت، جغرافیا، فیزیک، شیمى، ساختن کاغذ، انواع اسلحه، علم طب، صنعت، نقاشى، فنون متعلقه به فلزات و احجار کریمه، عملیات متعلقه به چوب و عاج، فن خاتم کارى، شیشه‏ آلات، صنعت ساختن اشیا و ظروف، قماش و پارچه و علوم منشعب از قرآن به پیشرفت‏هاى شگرفى نائل شدند، در حدى که در تمام علوم اروپائیان محتاج به آنان شدند و از سفره پر برکت آنان بهره ‏ها برده و علت پیشرفت تمدن کنونى شدند!!

در هر صورت به فرموده حضرت صادق علیه السلام یک مرحله از زکات گوش، استماع علم است، علمى که باعث بیدارى، اکتشاف، کمک به خلق و تنظیم معیشت و به فرموده پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله آبادکننده دنیاست.