دنیا از دیدگاه قرآن‏ 

به نظر مى‏رسد در این زمینه نیاز به بحث مفصلى نباشد، حداقل براى عزیزان مسلمان و مؤمن روشن است که دنیاى حق چیست؟ و دنیاى باطل کدام است؟

ولى از باب توجه و تذکر لازم است به قسمتى از آیات قرآن به خصوص آیاتى که مردم را از دنیاى باطل و نامشروع، بر حذر مى‏دارد، اشاره شود.

قرآن مجید در زمینه غرق شدن در دنیا، به تحریک شهوات و امیال و آرزوها و غرائز شیطانى مى‏فرماید:

[أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ‏] «1».

اینان کسانى‏اند که زندگى [زودگذر] دنیا را به جاى آخرت خریدند؛ پس نه عذاب از آنان سبک شود و نه یارى شوند.

[وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ* ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَى الْآخِرَةِ وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ* أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ‏] «2».

هر کس پس از ایمان آوردنش به خدا کافر شود [به عذاب خدا گرفتار آید]؛ مگر کسى که به کفر مجبور شده [امّا] دلش مطمئن به ایمان است، ولى آنان که سینه براى پذیرفتن کفر گشاده‏اند، خشمى سخت از سوى خدا بر آنان است و آنان را عذابى بزرگ خواهد بود.* این [خشم و عذاب بزرگ‏] به سبب آن است که زندگى دنیا [ىِ زودگذر] را بر آخرت ترجیح دادند، و مسلماً خدا مردم کفر پیشه را هدایت نمى‏کند.* اینان کسانى هستند که خدا بر دل و گوش و چشمشان مُهر [شقاوت‏] زده، و اینان بى‏خبران واقعى‏اند.

قرآن در زمینه وضع مردمى که دنیا را مقدمه آخرت قرار داده‏اند مى‏فرماید:

[الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ* لَهُمُ الْبُشْرى‏ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ‏] «3».

آنان که ایمان آورده‏اند و همواره پرهیزکارى دارند.* آنان را در زندگى دنیا وآخرت مژده و بشارت است [در دنیا به وسیله وحى و در آخرت به خطاب خدا و گفتار فرشتگان‏] در کلمات خدا [که وعده‏ها و بشارت‏هاى اوست‏] هیچ دگرگونى نیست؛ این است کامیابى بزرگ.

[إِنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا یُؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَ لا یَسْئَلْکُمْ أَمْوالَکُمْ‏] «4».

زندگى دنیا فقط بازى و سرگرمى است، اگر ایمان بیاورید و پرهیزکارى کنید، خدا پاداش‏هایتان را مى‏دهد و از شما نمى‏خواهد [که‏] اموالتان را [در راه خدا انفاق کنید].

[اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ‏ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ] «5».

بدانید که زندگى دنیا [یى که دارنده‏اش از ایمان و عمل تهى است،] فقط بازى و سرگرمى و آرایش و فخرفروشیتان به یکدیگر، و افزون خواهى در اموال و اولاد است، [چنین دنیایى‏] مانند بارانى است که محصول [سبز و خوش منظره‏اش‏] کشاورزان را به شگفتى آورد، سپس پژمرده شود و آن را زرد بینى، سپس ریز ریز و خاشاک شود!! [که براى دنیاپرستان بى‏ایمان‏] در آخرت عذاب سختى است و [براى مؤمنان که دنیاى خود را در راه اطاعت حق و خدمت به خلق به کار گرفتند] از سوى خدا آمرزش و خشنودى است، و زندگى دنیا جز کالاى فریبنده نیست.

دنیا از دیدگاه روایات‏

لحن روایات نسبت به دنیا، همانند قرآن دو لحن است، گاهى از دنیا تعریف مى‏کند و منظور دنیاى پاکان و صالحان و بیداران و عاشقان است و گاهى دنیاى دنیاپرستان و مسرفان و مبذران و بى‏خبران و جاهلان و گمراهان، در این زمینه لازم است به هر دو لحن اشاره شود.

دنیا از کلام امام على علیه السلام‏

حضرت على علیه السلام در ضمن محکوم کردن کسى که دنیا را مذمّت مى‏کرد، فرمود:

إنَّ الدُّنْیا دارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَها، وَدارُ عافِیَةٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْها، وَدارُ غِنىً لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْها، وَدارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنْ اتَّعَظَ بِها، مَسْجِدُ أحِبّاءِ اللّهِ، وَمُصَلّى‏ مَلائِکَةِ اللّهِ، وَمَهْبِطُ وَحْیِ اللّهِ، وَمَتْجَرُ أوْلیاءِ اللّهِ اکْتَسَبُوا فیها الرَّحْمَةَ وَرَبِحُوا فیهَا الجَنَّةَ «6».

دنیا سراى راستى و درستى است براى کسى که آن را تصدیق به این حقیقت کند و سراى ایمنى از هر عذابى است براى کسى که آن را بفهمد و سراى توانگرى است براى کسى که بیدار توشه برداشتن باشد و سراى پند و عبرت و موعظه است براى آن که پندگیر باشد، مرکز عبادت عبّاد خدا و نماز ملائکه الهى است، جایگاه نزول وحى و تجارت عاشقان خداست، اینان در دنیا به کسب رحمت حق موفق شدند و سود تجارتشان، بهشت الهى بود.

آرى، معامله با دنیا به این کیفیت که حضرت على علیه السلام بیان مى‏دارد: معامله‏اى است که سودش ابدى و این چنین دنیا، دنیایى است که هر لحظه آن داراى ارزشى ما فوق تمام ارزش‏هاست و این گونه دنیا، همانست که رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله درباره آن فرموده:

الدُّنْیا مَزْرَعَةُ الْآخِرَةِ «7».

دنیا، کشتزار آخرت است.

امام على علیه السلام درباره دنیا فرموده:

الدُّنْیا تَغُرُّ وَتَضُرُّ وَتَمُرُّ، إنَّ اللّهَ تَعالى‏ لَمْ یَرْضَها ثَواباً لأوْلِیائِهِ وَلا عِقاباً لِأعْدائِهِ وَإنَّ أهْلَ الدُّنْیا کَرَکْبٍ بَیْنا هُمْ حَلّوا إذْ صاحَ بِهمْ سائِقُهُمْ فارْتَحَلُوا «8».

با زینت و آرایش خود فریب مى‏دهد «کسانى را که از معرفت و ایمان برخوردار نیستند» و سپس زیان مى‏رساند، آن گاه با شتاب و سرعت مى‏گذرد.

خداوند سبحان راضى نشد که دنیا را پاداش دوستان و کیفر دشمنانش قرار دهد.

اهل دنیا، مانند کاروانى هستند که در بین فرود آمدن، ناگاه جلودارشان بانگ مى‏زند که، پس کوچ مى‏کنند.

إنَّ الدُّنْیا وَالْاخِرَةَ عَدُوّانِ مُتَفاوِتانِ وَسَبیلانِ مُخْتَلِفانِ فَمَنْ أحَبَّ الدُّنْیا وَتَوَلّاها أبْغَضَ الْآخِرَةَ وَعاداها وَهُما بِمَنْزِلَةِ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَماشٍ بَیْنَهُما کُلَّما قَرُبَ مِنْ واحِدٍ بَعُدَ مِنَ الْآخَرِ وَهُما بَعْدُ ضَرَّتانِ‏ «9».

دنیا و آخرت دو دشمن ناجور و دو راه جداى از همند، راه بهشت و راه دوزخ، پس کسى‏که دنیا را دوست داشت و به آن دل بست، آخرت را دشمن داشته و از دست مى‏دهد، این دنیا و آخرت همانند مشرق و مغرب هستند که رونده بین آن دو به هر کدام نزدیک شود از دیگرى دور مى‏گردد.

با این اختلافى که بین این‏گونه دنیا و آخرت هست، مانند دو زن مى‏مانند که داراى یک شوهر باشند، هیچ وقت با هم سر سازگارى ندارند.

کسى‏که به حلال دنیا ازحرامش قناعت کند و از شب و روزش در جهت عبادت و خدمت به خلق بهره‏گیرد، دنیایى پر ارزش نصیبش شده و عاقبت این گونه دنیادارى، آخرتى خوش و سعادتى ابدى و جاودانى است.

دنیا در کلام رسول خدا صلى الله علیه و آله‏

رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله به گوسفند مرده‏اى گذشت، فرمود: مى‏بینید که این گوسفند چگونه از نظر صاحبش افتاده و از شدت سبکى قیمتى برایش نیست.

عرضه داشتند: آرى، به همین خاطر هم هست که صاحبش از آن دست برداشته.

فرمود: به خدایى که جانم در اختیار اوست، این دنیا در پیشگاه حضرت حق از این گوسفند مرده، نزد صاحبش بى‏ارزش‏تر است، اگر این چنین دنیا به اندازه بال مگسى ارزش داشت، به اندازه شربت آبى به کافر داده نمى‏شد، از این که قسمتى از این دنیا با تمام زرق و برقش در اختیار دشمنان اوست، معلوم است در نزد حضرتش ارزشى ندارد، براى آن دنیایى است که به دستور خود او به دست آمده باشد و در راه او به خرج گذاشته شود به همین خاطر فرمود:

الدُّنْیا مَلْعُونَةٌ مَلْعُونٌ ما فیها إلّاما کانَ لِلّهِ مِنْها «10».

دنیا از نظر خدا مطرود است و آنچه در اوست نیز مطرود است، مگر آنچه براى خداست.

و نیز فرمود:

الدُّنْیا سِجْنُ الْمُؤمِنِ وَجَنَّةُ الْکافِرِ «11».

دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله:

مَنْ أحَبَّ دُنْیاهُ أضَرَّ بِآخِرَتِهِ وَمَنْ أحَبَّ آخِرَتَهُ أضَرَّ بِدُنْیاهُ فَآثِرُوا ما یَبْقى‏ عَلى‏ ما یَفْنى‏ «12».

پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: هر کس عاشق دنیایش باشد، به آخرتش ضرر مى‏زند و هر کس عاشق آخرت باشد بسیارى از مظاهر فریباى دنیا را از دست مى‏دهد، بیایید آنچه را باقى است بر آنچه فانى است انتخاب کنید.

وَقالَ صلى الله علیه و آله: حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلِّ خَطیئَةٍ «13».

و نیز آن حضرت فرمود: دلبستگى شدید به دنیا ریشه همه لغزش‏هاست.

وَقالَ صلى الله علیه و آله: یا عَجَباً کُلَّ الْعَجَبِ لِلْمُصَدِّقِ بِدارِ الْخُلُودِ وَهُوَ یَسْعى‏ لِدارِ الْغُرُورِ «14».

و نیز آن حضرت فرمود: اى عجب همه عجب از کسى که تصدیق کننده آخرت ابدى است، با این حال تمام کوشش خود را صرف خانه غرور مى‏کند.

پیامبر صلى الله علیه و آله در کنار مزبله‏اى ایستاد، سپس فرمود:

بیایید دنیاست، آن گاه لباس و استخوانى که کهنه شده بود از آن مزبله برداشت و فرمود: این است دنیا «15».

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود:

دنیا شیرین و سرسبز است، خدا شما را در آن قرار داده، پس متوجه شماست‏ که چگونه عمل مى‏کنید، بنى‏اسرائیل زمانى که بساط دنیا برایشان پهن شد و همه چیز آماده گشت، سرگشته و گم گشته زیور و زن و خوشمزگى‏ها و لباس آن شدند و از این راه خود را به بدبختى دچار کردند «16».

دنیا در کلام عیسى علیه السلام‏

حضرت عیسى علیه السلام فرمود:

دنیا را مالک و همه کاره خود نگیرید که شما را به بندگى خویش مى‏کشد، گنج خود را نزد کسى بگذارید که ضایعش نمى‏کند، دنیادار بر آفت مى‏ترسد و آن که گنجش نزد خداست از آفت وحشت ندارد «17».

و نیز فرمود:

اى جمعیت من! آگاه باشید که دنیا را براى شما به رو در انداختم، تا شما را نفریبد، پس از من آن را از جا برندارید، از خباثت دنیا این است که خانه معصیت است، آخرت جز با ترک آن به دست نمى‏آید، از دنیا عبرت بگیرید، خیلى پى آبادى آن نروید، بدانید که اصل هر گناهى عشق به دنیاست و چه بسا شهوت ساعتى که غصه طولانى به دنبال دارد «18».

دنیا در کلام سلیمان علیه السلام‏

سلیمان با مرکب حکومتى در حرکت بود، پرندگان بر سرش سایه داشتند، اجنه و مردم از دو طرفش در حرکت بودند، به عابدى از عباد بنى‏اسرائیل گذشت، عابد گفت: پسر داود! به خدا قسم، خداوند ملک عظیمى به تو عنایت کرده.

سلیمان فرمود: یک تسبیح در نامه عمل مؤمن بهتر است از ظواهرى که به فرزند داود داده شده، آنچه به پسر داود داده‏اند از دست مى‏رود، ولى تسبیح خدا در نامه انسان باقى مى‏ماند «19».

پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود:

دنیا خانه کسى است که خانه ندارد و به عبارت دیگر: خانه کسى است که دل به آخرت نبسته و مال کسى است که مال ندارد، جمع کننده آن بى‏خرد است، کسى‏که آگاهى ندارد بر آن نیست، به دیگران دشمنى مى‏ورزد و کسى‏که فهم ندارد به خاطر آن حسادت مى‏کند و کسى که یقین ندارد براى آن مى‏دود «20».

و نیز آن جناب فرمود:

کسى‏که صبح کند و تمام همّتش دنیا باشد، نزد خدا آدم بى‏مقدارى است، در این حالت خداوند دلش را خانه چهار خصلت مى‏کند:

1- غصه‏اى که قطع نشود.

2- گرفتارى به صورتى که از آن آزاد نگردد.

3- فقرى که غنا به دنبالش نباشد.

4- آرزویى که به آخرش نرسد «21».

پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله روزى به جمع اصحاب وارد شد و فرمود:

از شما کسى علاقه دارد، خداوند کور دلیش را معالجه و وى را صاحب بصیرت کند؟

بدانید: هر کس تمام میلش به جانب دنیا رود و آرزویش در این خانه دراز شود، به همان مقدار کور دلى پیدا مى‏کند و هر آن کس نسبت به دنیا زهد بورزد و آرزویش را کوتاه نماید، علم بدون معلم پیدا مى‏کند و هدایت بدون هادى مى‏یابد، بعد از من جمعى خواهند آمد که مملکت جز به خونریزى و تکبر به دست نیاورند و ثروت جز با فخر و بخل نیابند و محبت به غیر خدا، جز به پیروى از هوا به دست نیاورند، هر کس چنین زمانى را دید و بر فقر حوصله کند در حالى‏که توان غنى شدن داشته باشد و بر دشمنى بر غیر حق استقامت کند در حالى که قدرت بر محبت در او باشد و بر ذلت بندگى پایدارى نماید، در حالى‏که مى‏تواند عزت ظاهرى تحصیل کند و این همه را براى خدا بخواهد، پروردگار عالم ثواب پنجاه صدیق به او عنایت کند «22».

شخصى به حضرت على علیه السلام گفت: دنیا را برایم وصف کن، فرمود: چه بگویم از خانه‏اى که سالم در آن ایمن نیست و مریض در آن پشیمان است، کسى‏که در آنجا دچار فقر شود به غصه نشیند و هر کس داراى آن گردد گمراه شود، در حلالش حساب و در حرامش عقاب است‏ «23».

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بقره (2): 86.

(2)- نحل (16): 106- 108.

(3)- یونس (10): 63- 64.

(4)- محمد (47): 36.

(5)- حدید (57): 20.

(6)- نهج البلاغة: حکمت 131؛ بحار الأنوار: 70/ 129، باب 122، حدیث 136.

(7)- مجموعة ورام: 1/ 183؛ عوالى اللآلى: 1/ 267، حدیث 66.

(8)- نهج البلاغة: حکمت 415؛ بحار الأنوار: 70/ 132، باب 122، حدیث 137.

(9)- نهج البلاغة: حکمت 103؛ غرر الحکم: 140، حدیث 2476؛ بحار الأنوار: 70/ 129، باب 122، حدیث 134.

(10)- محجة البیضاء: 5/ 353، کتاب ذم الدنیا.

(11)- تحف العقول: 53؛ عوالى اللآلى: 1/ 95، حدیث 4؛ محجة البیضاء: 5/ 353، کتاب ذم الدنیا.

(12)- مجموعة ورام: 1/ 128؛ شرح نهج البلاغة ابى ابى الحدید: 19/ 330.

(13)- عوالى اللآلى: 1/ 27، حدیث 9؛ ارشاد القلوب: 1/ 21؛ محجة البیضاء: 5/ 353، کتاب ذم الدنیا.

(14)- شرح نهج البلاغة، ابن ابى الحدید: 19/ 330؛ محجة البیضاء: 5/ 353، کتاب ذم الدنیا.

(15)- محجة البیضاء: 5/ 354، کتاب ذم الدنیا.

(16)- محجة البیضاء: 5/ 354، کتاب ذم الدنیا.

(17)- محجة البیضاء: 5/ 354، کتاب ذم الدنیا.

(18)- محجة البیضاء: 5/ 354، کتاب ذم الدنیا.

(19)- محجة البیضاء: 5/ 355، کتاب ذم الدنیا.

(20)- مجموعة ورام: 1/ 130؛ محجة البیضاء: 5/ 355، کتاب ذم الدنیا (با کمى اختلاف).

(21)- مجموعة ورام: 1/ 130؛ محجة البیضاء: 5/ 355، کتاب ذم الدنیا (با کمى اختلاف).

(22)- مجموعة ورام: 1/ 131؛ محجة البیضاء: 5/ 357، کتاب ذم الدنیا.

(23)- محجة البیضاء: 5/ 361، کتاب ذم الدنیا؛ بحار الأنوار: 75/ 32، تتمة باب 15، حدیث 103 (با کمى اختلاف)