حرم حضرت معصومه علیهاالسلام در قم از دیرباز محل پناه شیعیان بوده است. با اینکه در زبان دین، منظور از حرم معمولاً یکی از دو حرم شریف در مکه و مدینه است، اما ما این کلمه را برای زمین های متبرکی که حول قبور امامان قرار دارند نیز به کار می‌بریم. حضرت معصومه علیهاالسلام امامزاده جلیل القدری است که ما به زمین اطراف مدفن او نیز حرم می‌گوییم و چه بجاست که هر وقت به یاد ایشان می‌افتیم، قدری هم درباره مفهوم "حرم" اندیشه کنیم.

کدام حرم

حرم، حریم، حرام، محترم، احرام و حرمت هم‌خانواده‌اند. همه این کلمات از ریشه «ح ‌ر ‌م» می‌باشند. مثلاً به حرمت فرمان الهی باید از کارهایی که "حرام" است دوری کنیم. چهار ماه که جنگ در آنها حرام است و باید حفظ حرمت آنها بشود ماه‌های "حرام" نام دارند. حریم و حرم محوطه‌ای است که دارای احترام و حرمت خاصی است.

حرم الهی، زمینی است که اطراف کعبه قرار دارد. این محدوده‌ دارای احکام شرعی خاصی است. مثلاً افرادی که می‌خواهند وارد مکه شوند، قبل از ورود به این محدوده (که نامش حرم است) باید لبیک بگویند و با احرام وارد شوند. حرمت این قطعه از زمین نه مربوط به زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله و یا حتی حضرت ابراهیم علیه السلام، بلکه به زمان حضرت آدم علیه السلام باز می‌گردد.

اما به جز حرمی که اطراف حجاز است، حرمی نیز در مدینه وجود دارد که در کنار قبر حضرت رسول صلی الله علیه و آله است. حرم نبوی مکانی مقدس و بسیار بابرکت است؛ هر چند از نظر احکام شرعی، مانند حرم الهی نیست. به جز آن، اطراف قبور انبیاء و اولیاء الهی را نیز حرم می‌نامیم.

موضوعی سطح بالا

اما چه ارتباطی میان این حرم ها با حرم الهی وجود دارد؟ برای پاسخ به این سوال، از قرآن کمک می‌گیریم. قرآن کریم صفت "آمن" را برای حرم ذکر کرده است:

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ یُوْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ یَکْفُرُونَ (عنکبوت، 67)

از این روست که می‌گوییم محدوده حرم باید امن باشد. از روایات نیز می‌آموزیم که امنیت محدوده حرم باید همواره حفظ شود. کشتن و آزار حیوانات نیز در این منطقه ممنوع است، تا آنجا که حتی اگر کسی مستحق قصاص نیز باشد و به آنجا فرار کند نباید در آنجا کشته شود، بلکه کسی نباید به او چیزی بفروشد یا سخنی بگوید تا اینکه از محدوده حرم بیرون بیاید و سپس دستگیر شود.

نقطه اتصال حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام به حرم الهی، همان حق شناسی اهل بیت علیهم السلام است؛ به گونه‌ای که بدون آن حتی حرم الهی نیز از معنای امنیت تهی می‌گردد

اما همه این احکام، در واقع وظایف ما برای حفظ امنیت حرم است. اینها در مقام احکام شرعی است؛ اما آیه شریفه سخن از حرمی امن می‌کند؛ حال آنکه در طول تاریخ می‌بینیم که برخی حرمت این مکان را نگه نداشته‌اند. مثلاً حجاج بن یوسف برای نابود کردن دشمن خلیفه وقت که به کعبه پناهنده شده بود، مکه را با منجنیق‌های آتشین هدف قرار داد. در دوران یزید، امام حسین علیه السلام از مکه خارج شدند تا حرمت آنجا شکسته نشود؛ زیرا می‌دانستند که مأموران حکومت به دنبال نقشه‌ای برای قتل آن حضرت در آنجا هستند. در دوره معاصر ما نیز دولت آل سعود در حرم الهی جمعی از حاجیان ایرانی را کشت. بنابراین در می‌یابیم که امنیت حرم الهی باید معنای والاتری نیز داشته باشد.

دعای وداع خانه خدا نیز از این جهت می‌تواند برای ما کارگشا باشد. به کسانی که می‌خواهند از حج به شهر خود بازگردند، توصیه شده است که در وداع با خانه خدا بگویند:

خدایا، گفتی که هر که داخل آن شود ایمن می‌گردد، پس مرا از عذاب آتش ایمن کن(بحارالانوار، ج96، ص372)؛

بنابراین امنیت حرم موضوعی سطح بالاست و دارای ابعاد باطنی می‌باشد.

نقطه اتصال حرم اولیای الهی به حرم الهی

امام صادق علیه السلام در جلسه‌ای به این قضیه اشاره کردند که منظور از امن بودن، این نیست که هر کس در آنجا باشد بالاجبار در امنیت باشد و هیچکس نتواند او را بکشد (بلکه منظور از امنیت معنای دیگری است)(بحار الانوار، ج2، ص287)؛ اما کلید فهم این مطلب را از این روایت می‌توانیم به دست آوریم.:

یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام پرسید: افرادی با عقاید نادرست نیز وارد مقام ابراهیم می‌شوند (و منظور آیه همین است که اینها هم با امنیت در آنجا داخل شوند). امام فرمودند: نه و اینکه گفتی که کرامتی نیست، هر کس داخل در مقام ابراهیم شود در حالیکه حق ما را بشناسد و آن را نیز بشناسد از گناهانش خارج می‌شود و از اضطراب دنیا و آخرت رها می‌شود.(تفسیر عیاشی، ج1، ص190)

امام صادق علیه السلام در دورانی که قبور ائمه علیهم السلام یا مخفی بود و یا امکان اجتماع و پناه شیعیان در آن نبود، قم را حرم اهل بیت علیهم السلام معرفی نمودند و بعید نیست در دوران غیبت ما از ولی عصر علیه السلام نیز حرم حضرت معصومه علیهاالسلام همچنان همان نقش را ایفا کند

از اینجا می‌فهمیم که نقطه اتصال حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام به حرم الهی، همان حق شناسی اهل بیت علیهم السلام است؛ به گونه‌ای که بدون آن حتی حرم الهی نیز از معنای امنیت تهی می‌گردد.

حرمی امن برای شیعه

در فرسنگ ها فاصله از حرم الهی و حرم نبوی، بر گرد مقبره دختر موسی بن جعفر علیهماالسلام حرمی است که قرن ها مأمن و پناهنگاه شیعیان بوده و هست و با اینکه فاطمه معصومه علیهاالسلام جزو چهارده معصوم نیست، قبر و حوالی قبر ایشان برای ما حرمتی از سنخ حرم دارد. آنچه بر حرمت این قبر نزد ما افزوده است روایت زیر است:

خدا را حرمی است که مکه است و رسول صلی الله علیه و آله را حرمی است که مدینه است و امیرالمومنین علیه السلام را حرمی است که کوفه است و ما را حرمی است که شهر قم است و بانویی فاطمه نام از فرزندانم در آن دفن خواهد شد که هر که زیارتش کند بهشت بر او مستقر می‌شود.(مستدرک، ج10، ص368)

امام صادق علیه السلام در دورانی که قبور ائمه علیهم السلام یا مخفی بود و یا امکان اجتماع و پناه شیعیان در آن نبود، قم را حرم اهل بیت علیهم السلام معرفی نمودند و بعید نیست در دوران غیبت ما از ولی عصر علیه السلام نیز حرم حضرت معصومه علیهاالسلام همچنان همان نقش را ایفا کند و از این لحاظ وجود قم و حرم فاطمه معصومه علیهاالسلام مایه آرامش و روشنی چشم ماست.