اوّل ذی­قعده سالروز تولد بانویی است که، عطر حضور بسیار کوتاهش در شهر قم، پس از قرن­ها به مشام جان می­رسد. وجود عزیزی که آثار و برکات مرقد مطهرش، ما را از هر نقل و حکایتی در مقام بیان فضایلش بی­نیاز می­سازد. در عین حال به میمنت این زادروز خجسته مختصری از شرح حال آن حضرت را تقدیم خوانندگان می­کنیم.

طبق گزارش­های تاریخی ده­ها سال قبل از ولادت حضرت فاطمه معصومه (س)، ائمه معصومین:، به ولادت آن حضرت مژده داده­اند:

1. قاضی نورالله شوشتری([1]) در کتاب مجالس المؤمنین از امام صادق (ع) نقل می­کند که فرمود: آگاه باشید، برای خدا حرمی است و آن مکه است، برای رسول خدا9 حرمی است و آن مدینه است، برای امیرالمؤمنین علی (ع) حرمی است و آن کوفه است، و قم کوفه­ی کوچک ماست. بدانید که بهشت دارای هشت در است، که سه در آن از قم گشوده می­شود. آن­گاه فرمود:

تقبض فیها إمرأة من ولدی، إسمها فاطمة بنت موسی، و تدخل بشفاعتها شیعتی الجنة بأجمعهم؛ در قم بانویی از فرزندان من ?یعنی نوه من? که نامش فاطمه دختر موسی­بن جعفر است از دنیا می­رود، بانویی که به شفاعت او در روز قیامت، همه شیعیانم وارد بهشت می­شوند.([2])

2. علامه مجلسی به سند خود از جمعی از اهالی ری نقل می­کند که گفتند: به محضر امام صادق (ع) ?در مدینه? رسیدیم و عرض کردیم: ما اهل ری هستیم. فرمود: مرحبا به برادران ما از اهالی قم. دوباره گفتیم: ما اهل ری هستیم، باز آن حضرت فرمود: مرحبا به برادران ما از اهل قم. به همین ترتیب امام صادق (ع) اهل قم را ستود. آن­گاه فرمود: برای خدا حرمی است و آن مکه است، و برای رسول خدا (ص) حرمی است و آن مدینه است، و برای امیرالمؤمنین علی (ع) حرمی است و آن کوفه است، و برای ما حرمی است و آن شهر قم است. سپس فرمود:

وستدفن فیها إمرأة من أولادی تسمی فاطمه، فمن زارها وجبت له الجنة؛ به زودی در قم بانویی از فرزندان من به نام فاطمه ?معصومه? دفن شود، کسی که مرقد او را زیارت کند؛ بهشت برای او واجب می­گردد.

روایت کننده گوید: امام صادق (ع) این سخن را قبل از ولادت امام کاظم (ع) فرمود.([3])

این گونه پیشگویی­ها بیانگر آن است که حضرت معصومه (س) دارای مقامات بسیار عالی معنوی بود، که امامان: قبل از ولادت ایشان از وجود پربرکت وی سخن ­گفته­اند، و شیعیان را بشارت دادند.

پایان انتظار

همان­گونه که گفته شد امام صادق (ع) قبل از ولادت امام کاظم (ع) از ولادت حضرت معصومه (س) خبر دادند. طبق اخبار تاریخی نیز امام کاظم (ع) در سال 128 هـ . ق متولد شدند. با توجه به ولادت حضرت معصومه (س) در سال 173، چنین نتیجه می­گیریم که بیش از 45 سال قبل از ولادت حضرت معصومه (س)، مژده­ی ولادت ایشان داده شده است، و خاندان نبوت و دوستان مخصوص آن­ها در انتظار ولادت این بانو بوده­اند.

امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) از یک مادر به نام نجمه متولد شدند([4]) و حضرت نجمه3 غیر از این دو بزرگوار، فرزند دیگری نداشت. بنابراین که تولد امام رضا3 در سال 148 هـ . ق گزارش شده، نتیجه می­گیریم که حضرت رضا (ع) بیست و پنج سال جلوتر از خواهرشان چشم به جهان گشوده­اند و حضرت نجمه3 و امام رضا (ع) در طول این مدت طولانی، با امید و اشتیاق در انتظار ولادت حضرت معصومه (س) به سر می­بردند.

به راستی که این انتظار، بسیار عمیق، شورانگیز و شیرین بود، زیرا؛ حادثه عظیمی در تاریخ خاندان پیامبر (ص) به حساب می­آمد، و از ولادت مولودی خبر می­داد که حرمش حریم اهل­بیت: خواهد شد، و به حق طلوع خورشید وجود حضرت معصومه (س) از ایام­الله بود.

تربیت و رشد حضرت معصومه (س) در کنار پدر

امام کاظم (ع) در سال 179 هـ . ق به امر هارون الرشید دستگیر و زندانی شد. حضرت معصومه (س) در خردسالی ?یعنی در شش سالگی? به فراق پدر مبتلا گردید و پس از آن حضرت همانند سایر خواهران و برادرانش تحت سرپرستی برادر بزرگوارش امام رضا (ع) قرار گرفت.([5])

حضرت معصومه (س) تا شش سالگی در مدینه و کنار پدر بود و از مکتب تربیتی امام کاظم (ع) بهره­ گرفت و از نظر علم و کمال، به درجات مهمی رسید و نسبت به همسالان خود از امتیاز خاص و بالایی برخوردار شد.

در متون تاریخی در مورد فضایل و درجات علمی حضرت معصومه (س) مطالب زیادی وجود ندارد، ولی خوشبختانه روایتی در کتاب­های حدیث نقل شده که چون آینه شفاف، و نشان دهنده­ی اوج کمالات حضرت معصومه (س) و رشد شگفت­انگیز وی در نزد پدر می باشد:

روزی جمعی از شیعیان برای دریافت پاسخ پرسش­های خود به مدینه آمدند تا به محضر امام موسی­بن جعفر (ع) برسند. وقتی به منزل آن حضرت مراجعه کردند، با خبر شدند که آن بزرگوار در سفر است. آن­ها، فرصتی برای ماندن نداشتند، از این­رو سؤال­های خود را به خانواده­ی امام کاظم (ع) سپردند، تا در سفر بعدی پاسخ آن­ها را بگیرند. پس از سپردن نامه و توقف کوتاهی در مدینه، برای خداحافظی به خانه امام کاظم (ع) آمدند، در این هنگام پاسخ پرسش­های خود را که در نامه­ای نوشته شده بود، دریافت کردند و پاسخ­گوی سؤال­ها کسی جز حضرت معصومه (س) که در آن زمان حدود شش سال داشت، نبود. هنگام بازگشت، در مسیر راه امام کاظم (ع) را که از سفر باز می­گشت، ملاقات کردند و ماجرا را به عرض آن حضرت رساندند، امام (ع) آن نوشته را طلبید و پس از مطالعه و آگاهی از صحت و درستی پاسخ­ها به نشان تمجید از آن بانوی بزرگوار و تصدیق او سه بار فرمود: فداها ابوها؛ پدرش فدایش باد.([6])

این برخورد حساب شده و دقیق بیانگر آن­ است که حضرت معصومه (س) در خردسالی از رشد، شناخت، علم و کمال بالایی برخوردار بوده است.

این سخن امام کاظم (ع) در شأن حضرت معصومه (س) همانند فرمایش رسول خدا9 در شأن حضرت زهرا3 است.([7])

بر همین اساس، در زیارت­نامه­ی غیر معروف، حضرت معصومه (س) در غیاب پدرش، به عنوان حجت و امین پدر معرفی گردید، چنان که در فرازی از این زیارت­نامه آمده است:

السلام علیک یا فاطمة­بنت موسی­بن جعفر و حجته و امینه؛ سلام بر تو ای فاطمه دختر موسی­بن جعفر (ع)، و حجت و امین از جانب آن حضرت.([8])

هجرت و ورود به قم

پس از زندانی شدن امام کاظم (ع)، حضرت معصومه (س) در پناه برادر بزرگوارش امام رضا (ع) در مدینه زندگی می­کرد. در سال 200 هـ . ق که حضرت رضا (ع) ناگزیر به هجرت گردید، حضرت معصومه (س) حدود یک سال دور از ایشان به زندگی ادامه داد، در حالی که دیدار امام رضا (ع) بزرگ­ترین آرزویش بود.

نقل شده که امام رضا (ع) برای حضرت معصومه (س) نامه­ای نوشت و آن را به یکی از غلامانش داد تا به سرعت به مدینه برساند. آن غلام به سوی مدینه حرکت نمود و در هیچ منزلی توقف نکرد و در اندک زمان ممکن، نامه را به حضرت معصومه (س) رساند و ایشان به مجرد خواندن آن نامه، آماده­ی سفر به سوی خراسان شد.([9])

مطابق نقلی ضعیف، کاروانی که حضرت معصومه (س) در میان آن بود، شامل بیست و سه نفر به سرپرستی هارون­بن موسی­بن جعفر (ع) بود. حضرت معصومه با این کاروان، منزل به منزل حرکت نمود تا به شهر ساوه رسید، در آن­جا دشمنان خاندان نبوت به کاروان حمله کردند، هارون را به شهادت رسانده و پس از مجروح کردن عده­ای و فراری دادن عده­ی دیگر، توسط یک زن غذای حضرت معصومه (س) را مسموم نمودند. به این ترتیب آن بانوی گرامی بیمار شد و تقاضا کرد که وی را به قم ببرند. بدین ترتیب پس از چند روز اقامت در قم به شهادت رسید.([10]) و این گونه هجرت حضرت معصومه (س) به قصد دیدار برادر خاتمه یافت و در حالی که قلب دختر امام موسی­بن جعفر (ع) در داغ فراق امام زمانش می­تپید؛ از حیات باز ایستاد.

آری آن حضرت از مدینه به شوق دیدار برادر هجرت کرد، امّا هرگز به طوس نرسید، و قم را مدینه­ی ایمان ساخت.

در روایتی آمده است:

فکانت فیها سبعة عشر یوماً حزینة باکیة عَلی أخیها و فارقت الدنیا؛ حضرت معصومه (س) هفده روز در قم بود، و در این روزها به یاد برادرش امام رضا (ع) غمگین و گریان بود، تا جان به جان آفرین تسلیم نمود.([11])

در مورد هجرت حضرت معصومه (س) به قم نکات قابل تأملی وجود دارد:

1. با توجه به این­که، گزارشی در مورد دعوت امام رضا (ع) از همسر و تنها فرزندش امام جواد (ع) نقل نشده، به چه دلیل ایشان پیک سریعی را برای دعوت حضرت معصومه (س) به مدینه فرستاد؟ این تصمیم امام بیان­گر آن جایگاه خاص و عظمت وجودی حضرت معصومه (س) است؟

2. می­توان گفت: تقدیر الهی این بوده که فاطمه­ی معصومه از مدینه هجرت نماید و در قم فرود آید، تا آثار و برکات بی­شمار مرقد مطهرش نصیب شیعیان گردد.

3. زمانی که فاطمه­ی معصومه (س) از مدینه به سوی مرو هجرت فرمود، مشکلات و خطرات فراوانی آن حضرت و همراهانش را تهدید می­کرد. با این وجود، آن بانوی بزرگوار پس از دعوتی که به منزله­ی اجازه­ی حرکت بود، با اشتیاق به راه افتاد و همه­ی خطرات را به جان خرید و سرانجام در این راه به لقاءالله پیوست. این عمل گذشته از این که نشان­گر اطاعت و تسلیم حضرت فاطمه معصومه (س) در مقابل امام معصوم (ع) است، نشان دهنده­ی معرفت ایشان به حق امام زمان خویش و توجه اهمیت به زیارت و ملاقات امام (ع) می­باشد. آری، اشتیاق ملاقات و درک محضر حجت خداوند را باید از سیره­ی فاطمه­­ی معصومه (س) دریافت که در این راه جان خود را فدا کرد.

استقبال گرم شیعیان قم از حضرت معصومه (س)

هنگامی که خبر ورود حضرت معصومه (س) به ساوه و خبر بیماری ایشان به آل سعد ?شیعیان عرب اشعری? رسید، آن­ها به اتفاق تصمیم گرفتند به ساوه رفته و آن حضرت را به قم بیاورند. در آن میان وقتی موسی­بن خزرج­بن سعد اشعری([12])به کاروان حضرت معصومه (س) رسید، مهار شتر آن بانوی بزرگوار را گرفت، و ایشان را به قم آورد، و در خانه خود میهمان نمود. حضرت معصومه (س) شانزده یا هفده روز در خانه موسی بستری بود تا از دنیا رفت.([13])

با توجه به این که حضرت معصومه (س) دهم یا دوازدهم ربیع الثانی از دنیا رفت، و شانزده روز در قم زیست، نتیجه می­گیریم که ورود آن حضرت به قم تقریباً در روز 23 ربیع الاول سال 201 هـ . ق بوده است.([14]) مردم قم که اکثریت قاطع آن­ها شیعه بودند، از ورود حضرت معصومه (س) بسیار شادمان شدند.

حضرت معصومه (س) در روزهای اقامت از حوادث آن ایّام و فراق برادر می­گریست و بسیار غمگین بود. در سرای موسی­بن خزرج عبادتگاهی داشت که هم­اکنون آن مکان مقدس با بنایی با شکوه مشخص است، و در نزدیکی آن مسجدی مجلل و چند حجره وجود دارد که به مدرسه علمیه ستیه ?در محله میدان میر قم? مشهور است. سرانجام آن حضرت پس از شانزده یا هفده روز اقامت در قم از دنیا رفت و شیعیان و پیروان اهل­بیت: را محزون و سوگوار نمود.

دفن جنازه مطهر حضرت معصومه (س)

محلّی که هم­اکنون مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) است و صحن و سرای آن حضرت در آن­جای دارد، در زمان ورود حضرت معصومه (س) باغ بابلان نام داشت. و از باغ­های ساحلی موسی­بن خزرج اشعری بود. پس از وفات حضرت معصومه (س) جنازه مطهر او را غسل داده و کفن کردند و به همین زمین آوردند تا به خاک بسپارند. آل سعد سردابی حفر کردند، اما بین آن­ها بر سر این مسأله که چه کسی جنازه آن حضرت را به خاک بسپارد، اختلاف افتاد. تا این که نسبت به سیدی پرهیزکار و پیرمردی پارسا به نام قادر به توافق رسیدند. ناگاه از جانب صحرا دو سواره­ی نقابدار از راه رسیدند و از مرکب پیاده شدند و بر جنازه­ی مطهّر حضرت معصومه (س) نماز خواندند، و سپس داخل سرداب شده و آن حضرت را دفن کردند و پس از خروج از سرداب، آن­جا را ترک کردند و هیچ کس نفهمید که آن­ها چه کسی بودند. آن­گاه موسی­بن خزرج، سقف و سایبانی از بوریا بر قبر مطهر برافراشت، تا هنگامی که زینب دختر امام جواد (ع) وارد قم شد و قبه­ای بر روی آن مرقد مطهر بنا کرد.([15])

ورود حضرت معصومه (س) به قم و وجود مرقد مطهر آن حضرت در این شهر آثار و برکات بی­شماری برای قم به ارمغان آورد. بسیاری از سادات علوی و امامزادگان پس از حضرت معصومه (س) به قم آمدند، به گونه­ای که هیچ شهری به اندازه­ی قم امامزاده ندارد.([16])

وجود مرقد مطهر این بزرگواران در شهر قم تقدس خاصی بدان بخشیده و بسیاری از بلاها از این مکان برطرف گردیده است. اما مهم­ترین مسأله در مورد قم این است که به برکت وجود حرم حضرت معصومه (س) این شهر هم­اکنون به مرکز نشر علوم آل محمد (ص) تبدیل شده و علمای بزرگی که حافظان دین رسول خدا (ص) هستند از حوزه­ی علمیه­ی این شهر برخاسته­اند. این وضعیت تحقق نویدی است که از صادق آل محمد (ص) نقل شده است:

در آینده کوفه از مؤمنین خالی می­شود و علم و دانش در آن­جا ناپیدا می­گردد، همان طور که مار در سوراخش پنهان می­گردد. سپس علم و دانش در شهری که آن را قم گویند، ظاهر شده و آن مکان معدن علم و فضل می­گردد.([17])

پی نوشتها :

[1]. شهید در سال 1109 هـ . ق.

[2]. مجالس المؤمنین، ج 1، ص 83 و بحارالانوار، ج 60 ، ص 228 .

[3]. بحارالانوار، ج 60 ، ص 216، و ج 48، ص 317.

[4]. طبری شیعی، دلائل الإمامة، ص 149؛ محدث گرانقدر مرحوم آیةالله شیخ علی نمازی ?م. 1405? در کتاب مستدرک سفینة البحار، ج 8 ، ص 251 آورده است: حضرت معصومه (س) در آغاز ذی قعده­ی سال 173 دیده به جهان گشود. بعضی کتب به نقل از لواقح الانوار، به جای 173، 183 نوشته­اند: مطابق این قول حضرت معصومه (س) که در سال 201 هـ . ق از دنیا رفت، حدود 18 سال داشت، ولی با توجه به این­که امام کاظم (ع) پدر حضرت معصومه (س) در سال 179 دستگیر و زندانی شد و در سال 183 در بغداد به شهادت رسید و در این مدت از خانواده­اش دور بود، به نظر می­رسد که حضرت معصومه (س) در سال 173 به دنیا آمده و قول تولد حضرت در سال 183 صحیح نمی­باشد. بنابراین حضرت معصومه (س) در 28 سالگی از دنیا رفته است. ر.ک؛ معصومه (س) چشمه­ی جوشان کوثر، محمد محمدی اشتهاردی.

[5] . شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ص 17.

[6] . صالح­بن عرندس حلی، کشف اللئالی، صاحب اشعار معروف در شأن حضرت علی (ع) در الغدیر، ج 7، ص 14، ر.ک؛ چشمه­ی جوشان کوثر، محمد محمدی اشتهاردی.

[7]. فداها ابوها؛ پدرش به فدایش باد. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 88 .

[8] . همان.

[9]. من لایحضره الخطیب، ج 4، ص 261؛ نقل از چشمه­ی جوشان کوثر، محمد محمدی اشتهاردی.

[10]. جعفر مرتضی عاملی، الحیاة السیاسیه للإم الرضا (ع)، قیام سادات علوی، ص 161 و 168 و میرزا ابوطالب بیوک، وسیلة المعصومین، ص 68 .

[11]. شیخ علی قرنی گلپایگانی، منهاج الدموع، ص 440.

[12]. او از بزرگان خاندان اشعری و از اصحاب امام رضا (ع) بود.

[13]. بحارالانوار، ج 60 ، ص 219، به نقل از تاریخ قم نوشته­ی حسن­بن محمد از علمای قرن چهارم هجری.

[14]. سال­های اخیر به قصد یادآوری و بزرگداشت این روز از سوی آستانه­ی مقدسه­ی حضرت معصومه (س) مراسمی شبیه استقبال از ایشان برگزار می­شود.

[15]. بحارالانوار، ج 60 ، ص 219.

[16]. مرقد 444 امامزاده در قم است.

[17]. عن الصادق (ع): انّه ذکر الکوفة وقالَ ستخلو الکوفة من المؤمنین و یأزور عنها العلم کما یأزر الحیّة فی حجرها و ثم یظهر العلم ببلدة یقال لها قم و تصیر معدناً للعلم والفضل. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 57 ، ص 213، ح 23 و مستدرک سفینة البحار، ج 8 ، ص 597 .