ورع از دیدگاه عارفان‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» ورع از دیدگاه عارفان‏

عارفان عاشق براى ورع معنایى بس وسیع و گسترده دارند و این معنا را از مفاهیم آیات و روایات استفاده کرده و به عباد حق تعلیم داده‏اند.

در ابتداى توضیح ورع به آیه شریفه:

[وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ‏] «1».

و هیچ یک از ما فرشتگان نیست مگر این که براى او مقامى معین است.

متوسل شده و فرموده‏اند:

اول مقام، همانا مقام انتباه است و این بیرون آمدن بنده است از حدّ غفلت.

پس توبه است و آن رجوع است از ما سواى خداى تعالى، پس از آن که رفته باشد، با آن که پیوسته پشیمان باشد و استغفار بسیار کنند.

پس انابت و آن رجوع از غفلت است سوى ذکر و بعضى گفته‏اند: توبه ترسیدن است و انابت رغبت و قومى گویند: توبه در ظاهر است و انابت در باطن. پس ورع و آن ترک کردن چیزى است که بر او مشتبه گشته باشد.

پس محاسبت نفس است و آن نگاه داشتن زیادت آن از نقصان است، آنچه سود او باشد و زیان او.

پس ارادت است و آن استدامت رنج است و ترک راحت.

پس زهد است و آن ترک کردن حلال از دنیاست و رغبت از آن و شهوت‏هاى آن بگردانیدن.

پس فقر است و آن نابودن املاک است و خالى شدن دل از آنچه دست از او خالى باشد.

پس صدق است و آن راستى نهان و آشکار است.

پس تصبّر است و آن تحمل نفس است بردشوارى‏ها و چشیدن تلخى‏ها و این آخر مقام‏هاى مریدان است.

پس صبر است و آن ترک شکایت است.

پس رضاست و آن لذت یافتن به بلاست.

پس اخلاص است و آن بیرون کردن خلق است از معامله حق.

پس توکل است بر خداى و آن اعتماد کردن است بر او که طمع از جمله زایل کند به جز از او «2».

آرى، هر کس با این اوصاف به محضر آن جناب رود، به حضورش پذیرند و از شراب عشق جمال به کامش ریزند، آن چنان که تا ابد مست شده و محو زیباى مطلق گردد.

به قول عارف عاشق حکیم صفاى اصفهانى:

در رحمت ابد بر من خسته بازکردى‏		که دلم زدست بردى و محلّ راز کردى‏
تو هزار بار کشتى و نمردم و نمیرى‏		که به کشتگان عشق ازلى نماز کردى‏

همه من شدى به مستى و چو هشیار گشتم‏		زمن اى بلاى هوش و خرد احتراز کردى‏
تو گداى را توانى ملک الملوک کردن‏		که به صعوه بال و پر دادى و شاهباز کردى‏
نگهى که باز کردى زتجلّى ولایت‏		بهشب امیدواران زره نیاز کردى‏
به صفا توان رسیدن زره فناى هستى‏		تو که هست خویش را بر سر حرص و آز کردى‏

نصیحت عارفان به غافلان‏

ارباب دین و اخلاص، آگاهان عارف، بیداران واقف، از باب سوز دل، براى بیدارى گرفتاران آب و گل به ذکر مسائلى پرداخته‏اند که اگر با گوش دل به آن نصایح توجه شود، مرغ دل به سوى باغ ملکوت به پرواز آید و زنجیر اسارت‏ها و تحمیلات شیطانى پاره گردد.

مؤید الدین جندى در «نفحة الروح» گوید:

اول تقدیم نصیحتى مشفقانه و تنبیهى محققانه کنیم که ممهّد قواعد گردد، اى خفته خواب غرور و غفلت و مست شراب سرور شرور و شهوت! برخیز که در دل خاک، بسى خواهى خفت و از گفت و شنود عادتى، خاموشى گزین که در دوزخ حسرت.

[رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها] «3».

پروردگارا! ما را از دوزخ بیرون آر.

بسیار خواهى گفت، مالى و جاهى که بى‏اختیار به دشمنان و اشرار خواهى گذاشت، به اختیار خویش به دوستان اخیار بازگذار.

از دشمنان دوست روى و دوستان دشمن خوى که دوستى کاذب ایشان:

[یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ‏] «4».

این روزى است که راستان را راستى و صدقشان سود دهد.

[یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ‏] «5».

روزى که هیچ مال و اولادى سود نمى‏دهد.

دشمن صادق گردد، روى به دوستان صادق گردان.

افکار بى‏فایده که مفرّق در جمع مال و خدم مقدم مى‏دارى، پیش از تفرقه و جمع.

[یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ‏] «6».

[بى‏تردید برانگیخته مى‏شوید در] روزى که شما را در روز اجتماع [که روز قیامت است‏] جمع مى‏کند.

[یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً لِیُرَوْا أَعْمالَهُمْ‏] «7».

آن روز مردم [پس از پایان حساب‏] به صورت گروه‏هاى پراکنده [به سوى منزل‏هاى ابدى خود بهشت یا دوزخ‏] باز مى‏گردند، تا اعمالشان را [به صورت تجسم یافته‏] به آنان نشان دهند.

در تفرقه آن بر جمعى از اهل جمع نه بر فرق اهل فرق و صدع مقدّم‏دار، ابقاى هر چه جمع کرده‏اى و در این دار فنا با تو بقا نخواهد کرد، بى‏ابقا افنا کن، تا تو را از این مشغول‏هاى بى‏منفعت و فراغت‏هاى پر مضرّت براى اشتغال بسیار، مسرت فراغت بخشد.

روزِ کار روزگار خویش به بیگارى ضایع مدار و کارى که سبب نجات ابدى و خلاصه مهمى که موجب خلاص سرمدى توست پس پیش گیر.

اگر پادشاهى یا سلطان و اگر وزیرى کاردان و اگر صاحب منصبى به حکم و فرمان و اگر دهقان قهرمانى و ثروت و مال و توان و اگر درویشى ضعیف و ناتوان، از پیر و جوان به حقیقت دان که با مرگ ناگهان.

[کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ‏] «8».

همه آنان که روى این زمین هستند، فانى مى‏شوند.

چاره کردن نتوان.

چون اکثر عمر و خلاصه وقت و زمان و زبده توش و توان در تدبیر صورت و جثمان و تعمیر این جهان گذران صرف شد و قطعاً از جهان جان و عمارت عالم روح و روان تا غایت وقت و زمان در غفلت و حرمان به ضلالت و خذلان بازمانده‏اى.

بارى تدارک اوقات و تلافى مافات و باقیات صالحات در سلوک سبیل نجات از این مضیق درکات باید اندیشید و با رفیقى شفیق از اهل طریق تحقیق و نظر دقیق روزى چند براى راحت بسیار زحمتى اندک کشید و گرم و سرد و شور و تلخ راه حق‏ چشید، تا آخر پاى فراغت در دامن رفاهیت و رفاغت‏ «9» و دست طلب در آستین حصول کشید و این نصیحت را بى‏غرض به گوش هوش از دل و جان شنید، آن گاه ثمرات و نتایج آن معاینه دید «10».

[وَالْمُتَوَرِّعُ یَحْتاجُ إلى‏ ثَلاثَةِ اصُولٍ: الصَّفْحُ عَنْ عَثَراتِ الْخَلْقِ أجْمَعَ، وَتَرْکُ الْحُرْمَةِ فیهِمْ، وَاسْتِواءُ الْمَدْحِ وَالذَّمِ‏]

نیازهاى صاحب ورع‏

صاحب ورع به سه برنامه مهم نیاز دارد که اگر آن سه برنامه را به کار نگیرد از گردونه ورع خارج و از این حالت عالى الهى بى‏بهره است:

1- چشم‏پوشى از لغزش‏هاى تمام مردم مسلمان‏ که این چشم‏پوشى ضامن حفظ آبروى مردم است و صفح از عثرات اخلاق حضرت ربّ العزّه است و چه نیکوست که مسلمان متخلق به اخلاق حق باشد.

2- حرمت و ارزش مسلمان را نگاه دارد که چیزى در پیشگاه حق از حرمت و آبروى مؤمن بالاتر نیست.

3- تعریف و تکذیب مردم براى او یکسان باشد، چه آن انسانى که عملش براى خداست، براى او چه فرقى مى‏کند که مردم از عملش تعریف کنند، یا او را تکذیب نمایند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- صافات (37): 164.

(2)- آداب المریدین: 74. (3)- مؤمنون (23): 107.

(4)- مائده (5): 119.

(5)- شعراء (26): 88.

(6)- تغابن (64): 9.

(7)- زلزال (99): 6.

(8)- الرحمن (55): 26.

(9)- رفاغت: رفاه، ناز و نعمت.