خطبه 221

حضرت على علیه السلام در قسمتى از خطبه 221 براى عبرت‏گیرى مردم مى‏فرماید:

اهل گورستان همسایگانى هستند که با هم انس نمى‏گیرند و دوستانى که به دیدن یک دیگر نمى‏روند، نسبت‏هاى آشنایى بینشان کهنه و سبب‏هاى برادرى از آن‏ها بریده شده است.

پس همگى با این که یک جا گرد آمده‏اند تنها و بى‏کسند و با این که دوستان بودند از هم دورند، براى شب بامداد و براى روز شب نمى‏شناسند، هر یک از شب و روز که در آن کوچ کرده‏اند برایشان همیشگى است.

سختى‏هاى آن سرا را سخت‏تر از آنچه مى‏ترسیدند مشاهده کردند و آثار آن جهان را بزرگ‏تر از آنچه تصور مى‏کردند، دیدند.

پس اگر بعد از مرگ به زبان مى‏آمدند، نمى‏توانستند آنچه را به چشم دیده و دریافته‏اند، بیان کنند و اگر چه نشانه‏هاى ایشان ناپدید شده و خبرهاشان قطع گردیده ولى چشم‏هاى عبرت‏پذیر آنان را مى‏نگرد و گوش‏ها خردها از آن‏ها مى‏شنود که از غیر راه‏هاى گویایى بلکه به زبان حال و عبرت مى‏گویند:

آن چهره‏هاى شگفته و شاداب بسیار گرفته و زشت شد و آن بدن‏هاى نرم و نازک بى‏جان افتاده و جامه‏هاى کهنه و پاره پاره در برداریم، تنگى گور ما را سخت به رنج افکنده و وحشت و ترس را به ارث بردیم و منزل‏هاى خاموش به روى ما ویران گردید، اندک نیکوى ما نابود و روهاى خوش آب و رنگ ما زشت و ماندن ما در منزل‏هاى ترسناک دراز گشت و از اندوه رهایى و از تنگى فراخى نیافتیم.

پس اگر به عقل و اندیشه‏ات حال ایشان را تصور نمایى، یا پوشیده شدگى پرده از جلوى تو برداشته شود، در حالى که گوش‏هاشان از جانوران زیر زمینى نقصان یافته و کر گشته و چشمشان به خاک سرمه کشیده شده و فرو رفته و زبان‏ها بعد از تند و تیزى در دهان‏ها پاره پاره و دل‏ها بعد از بیدارى در سینه‏هاشان مرده و از حرکت افتاده و در هر عضو ایشان پوسیدگى تازه‏اى که آن را زشت مى‏سازد فساد و تباهى کرده و راه‏هاى آسیب رسیدن به آن آسان گردیده، در حالى که اندامشان در برابر آسیب تسلیم و دست‏هایى نیست که آن‏ها را دفع نماید و نه دل‏هایى که ناله و فریاد کند. اندوه دل‏ها و خاشاک چشم‏ها را خواهى دید که براى آن‏ها در هر یک از این رسوایى و گرفتارى‏ها حالتى است که به حالت دیگر تبدیل نمى‏شود و سختى است که برطرف نمى‏گردد.

و چه بسیار زمین، ابدان ارجمند و صاحب رنگ شگفت‏آورى را خورده است که در دنیا متنعّم به نعمت و پرورده خوش‏گذرانى و بزرگوارى بوده، هنگام اندوه به شادى مى‏گراییده و به جهت بخل ورزیدن به نیکویى زندگانیش و حرص و کارهاى بیهوده و بازیچه، چون مصیبت و اندوهى به او وارد مى‏گشت. متوجه لذت و خوشى شده خود را از اندوه منصرف مى‏نمود، پس در حالى که او به دنیا و دنیا به او مى‏خندید در سایه خوشى زندگانى بسیار غفلت‏آمیز ناگهان روزگار او را با خار خود لگدکوب کرد و قوایش را در هم شکست و از نزدیک ابزار مرگ به سویش نگاه مى‏کرد، پس او به اندوهى دچار شد که به آن آشنا نبود و با رنج پنهانى همراز گشت که پیش از این آن را نیافته بود و بر اثر بیمارى‏ها ضعف و سستى بسیار در او به وجود آمد، در این حال هم به بهبودى خود انس و اطمینان کامل داشت و هراسان روآورد به آنچه اطبا او را به آن عادت داده بودند، از قبیل علاج گرمى به سردى و برطرف شدن سردى به گرمى، پس داروى سرد، بیمارى گرمى را خاموش نساخته بلکه به آن مى‏افزود و داروى گرم، بیمارى سردى را بهبودى نداده، مگر آن را به هیجان آورده سخت مى‏نمود و با داروى مناسب که با طبایع و اخلاط درآمیخته مزاج معتدل نگشت، مگر آن که آن طبایع هر دردى را کمک کرده مى‏افزود، تا این که طبیب او سست شد و از کار افتاد و پرستارش فراموش کرد و زن و فرزند و غم‏خوارش از بیان درد او خسته شدند و در پاسخ پرسش کنندگان حال او، گنگ‏ گردیدند و نزد او از خبر اندوه‏آورى که پنهان مى‏نمودند با یک دیگر گفتگو کردند، یکى مى‏گفت: حال او همین است که هست، دیگرى به خوب شدن او امیدوارشان مى‏کرد و دیگرى بر مرگ او دلداریشان مى‏داد، در حالى که پیروى از گذشتگانِ پیش از آن بیمار را به یادشان مى‏آورد، پس در اثناى این که او با این حال بر بال مفارقت دنیا و دورى دوستان سوار است، ناگاه اندوهى از اندوه‏هایش به او هجوم آورد، پس زیرکى‏ها و اندیشه‏هاى او سرگردان مانده از کار بیفتد و رطوبت زبانش خشک شود و چه بسیار پاسخ پرسش مهمى را دانسته، از بیان آن عاجز و ناتوان است و هر چه بسیار آواز سخنى که دل او را دردناک مى‏کند مى‏شنود و خود را کر مى‏نمایاند و آن آواز یا سخن از بزرگى است که او را احترام مى‏نموده، یا از خردسالى که به او مهربان بوده.

به تحقیق مرگ را سختى‏هایى است که دشوارتر است از آن که همه آن‏هاى بیان شود، یا عقل‏هاى مردم دنیا آن را درک کرده، بپذیرد! «8»!

الهى قمشه‏اى آن عاشق فرزانه مى‏گوید:

قالَ النَّبیُّ صلى الله علیه و آله: أبْناءُ الْأرْبَعینَ زَرْعٌ قَدْ دَنى‏ حَصادُهُ أبْناءُ الْخَمْسینَ ما ذا قَدَّمْتُمْ وَما ذا أخَّرْتُمْ، أبْناءُ السِّتّینَ هَلُمُّوا إلَى الْحِسابِ، أبْناءُ السَّبْعینَ عُدُّوا أنْفُسَکُمْ فِى الْمَوْتى‏ «1».

پیغمبر اسلام صلى الله علیه و آله فرمود: اى چهل ساله‏ها! محصولتان رسید، درو کردن نزدیک شده، اى پنجاه ساله‏ها! چه فرستادید و چه کردید، اى شصت ساله‏ها! آماده حساب شوید، اى هفتاد ساله‏ها! خود را جزء مردگان به حساب آورید.

 [وَیُبَدِّلُ بِها ما یُقَرِّبُهُ مِنْ رِضَا اللّهِ تَعالى‏ وَعَفْوِهِ وَیَغْسِلُ بِماءِ زَوالِها مَوْضِعَ دَعْوَتِها إلَیْهِ وَتَزْیینَ نَفْسِها إلَیْهِ‏]

اهل بصیرت و عاشقان حق و دلدادگان به محبوب و صاحبان نظر و عبرت به عکس اهل دنیا، لذّات غلط و ظواهر فریبنده و زر و زیور شیطانى دنیا را با لذات باقیه آخرت و با عوامل قرب به حق و رضا و عفو حضرت معبود معاوضه نمى‏کنند.

و نیز اهل بصیرت و بینایى، موضع دعوت دنیا را با آب زوال شستشو مى‏دهند، به این معنا که وقتى به مقتضاى بشریت میل و رغبت آنان به دنیا خارج از اندازه و بیرون از چهار چوب خواسته حق شود، فى الفور به سبب ملاحظه فنا و زوال دنیا آب ندامت و پشیمانى از سیل چشم عبرت بین ریخته و موضع میل به دنیا را که دل است به آب توبه و انابه و توجه به حضرت دوست شستشو داده و نفس را از کدورت و تیرگى که نتیجه میل غلط به دنیاست، به طهارت و نظافت معنوى که محصول توبه و توجه و عبرت است، پاک و نورانى مى‏کنند.

 [وَالْعِبْرَةُ تُورِثُ ثَلاثَةَ أشْیاءَ: الْعِلْمُ بِما یَعْمَلُ، وَالْعَمَلُ بِما یَعْلَمُ وَعِلْمَ ما لَمْ یَعْلَمْ‏]

ثمره عبرت‏

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

نظر عبرت و بصیرت در حقایق و در عوالم و در امور دین مولد و مورث سه چیز است:

اول: علم و دانایى به افعال و حرکاتى که موجب سعادت دنیا و آخرت است و در حقیقت علم به حلال و حرام و فضایل و رذائل و مادیات و معنویات و علم به راه حق و باطل و عدل و ظلم مى‏باشد.

دوم: محرک عمل و حرکت بر اساس آن معرفتى که از عبرت به دست آمده است.

سوم: عالم شدن به واقعیاتى است که نمى‏دانسته و در حقیقت عبرت درمان کننده جهل و نادانى است، فرق میان این قسمت و قسمت اول این است که در اول علم به اعمال است و در سوم علم به اعمال و حقایق علمیه و واقعیت‏هاى الهیه مى‏باشد.

 [وَالْعِبْرَةُ أصْلُها أوَّلٌ یُخْشى‏ آخِرُهُ وَآخِرٌ قَدْ تَحَقَّقَ الزُّهْدُ فى أوَّلِهِ، وَلا یَصِحُّ الْاعْتِبارُ إلّافِى الصُّدُورِ لِأهْلِ الصَّفاءِ وَالْبَصیرَة، قالَ اللّهُ تَعالى‏: [فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ] «9» وَقالَ أیْضاً عَزَّ مِنْ قائِلٍ: [فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ] «10». فَمَنْ فَتَحَ اللّهُ عَیْنَ قَلْبِهِ وَبَصَرَ عَیْنِهِ بِالْإعْتِبارِ فَقَدْ أعْطاهُ اللّهُ مَنْزِلَةً رَفیعةً وَزُلْفىً عَظیماً]

ریشه عبرت‏

عبرت، ریشه و اصلى است اول که آخرش خشیت و آخرى است که اولش زهد است و چشم عبرت بین حاصل نمى‏شود، مگر براى اهل صفا و بصیرت، خداوند تعالى مى‏فرماید:

عبرت گیرید اى کسانى که چشم بصیرت دارید و براى شما عقل بینا هست.

و نیز در قرآن فرموده:

آنان که عبرت نمى‏گیرند چشم‏هاى ظاهرشان کور نیست، بلکه چشم‏هاى‏ باطنشان کور است، آن کس که خداوند مهربان چشم دلش را بینا کرد و دیده باطنش را به عبرت گشوده، به طور یقین مرتبه بلند و مقام عظیمى نصیب او شده است.

تاریخ آیینه عبرت‏

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- حشر (59): 2.

(2)- آل عمران (3): 13.

(3)- نازعات (79): 17- 26.

(4)- الخصال: 1/ 42، حدیث 33؛ وسائل الشیعة: 15/ 197، باب 5، حدیث 20264.

(5)- الأمالى، صدوق: 509، المجلس السادس والسبعون، حدیث 8؛ بحار الأنوار: 68/ 324، باب 80، حدیث 14.

(6)- اگر شما آنچه را مردگان شما دیدند مشاهده مى‏کردید به شیون مى‏نشستید و اندیشناک مى‏شدید و مستمع حق گشته به اطاعت برمى‏خاستید، ولى آنچه آنان دیدند از دید شما پوشیده است، و به زودى پرده‏ها برداشته مى‏شود (اى مردم) بینایتان کردند اگر بنگرید، و شنوایتان نمودند اگر بشنوید و هدایتتان کردند اگر هدایت پذیرید، به درستى مى‏گویم: عبرتها براى شما آشکار است و به چیزى که عامل بازدارنده است نهى شدید و پس از فرشتگان آسمان از جانب خداوند جز انسانِ (واجد شرایط) تبلیغ حق نمى‏کند. نهج البلاغة: خطبه 20؛ بحار الأنوار: 39/ 244، باب 86، حدیث 33.

(7)- نهج البلاغة: خطبه 83.

(8)- جامع الأخبار: 120؛ بحار الأنوار: 70/ 391، باب 141، حدیث 12؛ منازل الآخره: 117.

(9)- حشر (59): 2.

(10)- حج (22): 46.