بی شک، مواد غذایی تأثیر بسزایی بر حیات و سلامت انسان دارد. قرآن کریم از آدمی خواسته است که نگاهی اندیشمندانه به انواع خوردنی ها بیفکند و از آنها بهره معنوی نیز ببرد. البته عارف در هر لقمه و خوراک خود، جلوه های خداوندی را می بیند. او در پس پرده های ظاهری، عوامل و اسبابی را می شناسد که به دستور پروردگار در تلاشند تا این سفره احسان را با نعمت های گونه گون بیارایند. خداوند در کلام نورانی خویش می فرماید: «فلینظر الانسان الی طعامه؛ انسان باید در غذای خود با دیده دقت بنگرد».

و در ادامه فرموده است: «أَنّا صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا؛ ما آب را از آسمان فرو ریختیم».

ما بارش باران را بارها دیده ایم، ولی آیا تاکنون در چگونگی شکل گیری دانه های بلورین آن تأمل کرده ایم. اینکه آب چگونه در اقیانوس ها ذخیره با تابش پیوسته خورشید تبخیر می شود و به صورت ابرهای متراکم درمی آید. آن گاه ابرها به وسیله باد به نقاط مختلف می روند و سپس قطره های باران رحمت بر زمین تشنه فرومی ریزند و حیات و سرسبزی به گستره زمین ارزانی می شود.

در ادامه آیه پیشین آمده است: «ثُمَّ شَقَقْنَا اْلأَرْضَ شَقًّا؛ سپس زمین را شکافتیم.» (عبس: 26) به راستی، زمین با چه چیزی شکافته شده است؟ با جوانه ای ظریف و لطیف که زمین سخت را شکافته و با وجود نیروی جاذبه زمین، به طرف بالا و به عشق نور و هوا سر از خاک بیرون آورده است! چه کسی مدیریت حکیمانه این کار را بر عهده دارد؟ به یقین، عقل سلیم، قدرت خداوند را دراین آثار می بیند و هموست که می فرماید:

فَأَنْبَتْنا فیها حَبًّا * وَ عِنَبًا وَ قَضْبًا * وَ زَیْتُونًا وَ نَخْلاً * وَ حَدائِقَ غُلْبًا * وَ فاکِهَةً وَ أَبًّا. (عبس: 27ـ 31)

حبوباتی در زمین رویانیدیم و انگور، سبزی ها، زیتون، خرما، باغ و جنگل پر درخت، انواع میوه های دیگر و علف ها و مرتع ها پدید آوردیم.

اینها همه هشدار قرآن به انسان هاست تا با دقتی منصفانه در آن، معرفت توحیدی خود را کامل کنند و بدانند:

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارندتا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردارشرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری

اکنون بهتر است که این حقیقت روشن را از زبان امام صادق علیه السلام در کتاب توحید مفضّل بشنویم که فرمود: در گیاهان فکر کنید و فایده های زیر را دریابید که خداوند در پرتو درختان، برای ما ارزانی داشته است:

1. خداوند میوه را برای خوراک بشر و قسمتی از گیاهان را برای خوراک حیوانات آفریده است و هیزمی را که از درختان به دست می آید، برای سوزاندن و نجاری در اختیار آدمیان گذارده است.

2. خداوند چنان برکتی در کشاورزی قرار داده است که از یک دانه، صد دانه و بیشتر به عمل می آید.

3. لذت و نشاط فراوان از دیدن مناظر زیبای گیاهان و شکوفه ها را برای انسان قرار داد.

4. خداوند میوه ها و محصولات را به کمک وسایلی، از خطر محفوظ داشته است. حبوباتی مثل عدس، باقلا و ماش را در ظرف هایی مثل کیسه و خوشه گندم و جو و برنج را در میان پوست محکمی حفاظت کرده است و بر سر هر دانه نیز چیزی مانند نیزه قرار داد تا پرندگان به آسانی آن را نربایند.

5. خداوند برای تأمین خوراک گیاه، برای آن ریشه ای قرار داده است تا به وسیله آن، مواد غذایی را از خاک برگیرد و به شاخ و برگ و میوه برساند. از سوی دیگر، ریشه، وسیله بر جا ماندن درخت و گیاه است تا در برابر بادهای سخت مقاومت کند.

6. فایده های طبی گیاهان فراوان است و هر گیاهی برای بیماری خاصی، کاربرد دارویی دارد.

7. در هسته میوه ها هم حکمتی هست. خداوند هسته را آفرید تا آن را بکارند و درخت دیگری بروید یا بعضی آن را بخورند و بعضی دیگر هم از آنها روغن بگیرند.

بنابراین، مسلّم است پدید آورنده گیاهان از این فواید آگاه بود و این صانع حکیم، همه احتیاج های انسان را در نظر گرفته است. آیا این همه سودمندی را جز از منبعی عاقل، باشعور و حکیم می توان انتظار داشت؟

اجزای خاک مرده به تأثیر آفتاببستان میوه و چمن و لاله زار کرد

ابر آب داد بیخ درختان تشنه راشاخ برهنه پیرهنش نوبهار کرد

چندین هزار منظر زیبا بیافریدتا کیست کو نظر ز سر اعتبار کرد

سعدی

1. تیزبینی و دقت در غذا و گیاه و طبیعت، برای شناخت خالق حکیم؛

2. فایده های هفت گانه گیاهان، از زبان حضرت امام صادق علیه السلام .

درختان بارور، مانند خدمت گزاران صمیمی، با فعالیت خستگی ناپذیر و پشتکار عجیب، پرتو حیات بخش خورشید را می گیرند و از دل زمین مواد نیروبخش غذایی را جذب می کنند و به صورت انواع میوه های لطیف و لذیذ به ما تقدیم می دارند.

شاخه های گل، طبق های ریاحین و نسرین و یاسمن را به کف گرفته و در برابر ما صف کشیده اند و اشاره می کنند که هر یک را می خواهی برگیر. این خدمت گزاران پرتلاش برای فراهم آوردن عوامل نشاط و ابزار حیات ما، از هیچ گونه فداکاری دریغ ندارند:

این درختانند همچون خاکیاندست ها برکرده اند از خاکدان

سوی خلقان صد اشارت می کنندوان که گوش هستش عبارت می کنند

با زبان سبز و با دست درازاز توانایی حق گویند راز

تیزگوشان راز ایشان بشنوندغافلان آواز ایشان نشوند

مولان

اگر نیک بنگریم به گیاهانی که با استفاده از سلاح نهفته در خاک، پس از چندین مرحله از رشد، میوه های لطیف و گوناگون می دهند یا عناصر ساده را به گل های رنگارنگ و معطر تبدیل می کنند، درس هایی از توحید وجود دارد که ما را به قدرت و حکمت خداوند متوجه می سازند. در حقیقت، هر گل معطری، اسراری گویا از توحید و هر گیاهی، راز و رمزی از خداشناسی در خود دارد.

تمام گیاهان، اسرار و عجایب فراوانی دارند که با اندکی دقت پی می بریم آفریننده ای که سرچشمه علم و حکمت است، آنها را به وجود آورده و برای هر یک از آنها نظام تکاملی معینی قرار داده است، به گونه ای که:

هر گیاهی که از زمین رویدوَحْدَهُ لا شریکَ لَهْ گوید

قرآن مجید در عبارتی کوتاه، نظم و حساب در آفرینش گیاهان را چنین گوشزد کرده است:

وَ اْلأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ شَیْءٍ مَوْزُونٍ. (حجر: 19)

ما بساط زمین را گستردیم و در آن کوه های عظیم برنهادیم و در آن هر نوع گیاهی را بر اساس وزن و حساب رویاندیم.

درختان به ما درس توحید می دهند، آن گونه که از این رهگذر، چشمان حقیقت بین ما در پس این برگ های لطیف، قدرت لایزال الهی را ببینند. و آن را به دیگران نیز یادآوری کند؛ چشمانی حقیقت طلب، همچون سعدی شیرازی که با پناه گرفتن در دامن صحرا و سرسبزی و دریا می سراید:

کوه و دریا و درختان همه در تسبیحندنه همه مستمعان فهم کنند این اسرار

که تواند که دهد میوه رنگین از چوبیا که داند که برآرد گل صد برگ از خار

یا با خود زمزمه کند:

برگ درختان سبز در نظر هوشیارهر ورقش دفتری است معرفت کردگار

و امروز با پیشرفت علم گیاه شناسی، برای رسیدن به شناخت آفریدگار، لازم است به دقت، در برگ های دفتر هستی بنگریم و به فرمایش امام صادق علیه السلام در توحید مفضل برسیم که:

فکر کن که خداوند در هر برگی رشته هایی مانند رگ های بدن از هر طرف کشیده و فایده ها و مصلحت هایی در آنها قرار داده است. اگر انسان بخواهد یکی از این برگ ها را بسازد، در صورتی که وسایل و اسباب کار را هم داشته باشد، با تحمل زحمت ها و صرف وقت زیاد، از عهده ساختن یک برگ هم بر نمی آید. در مقابل، خداوند حکیم در اندک وقتی، در فصل بهار آن قدر گل و برگ و درخت و سبزه و شکوفه پدید می آورد که وصف ندارد.

به یقین، نگاهی دقیق حتی به ظرافت های یک برگ نیز کافی است روح آدمی را از معرفت، وجد و نشاط ببخشد و در برابر صنع بی نقص الهی خاضع شود و با لحنی اعجاب آمیز بگوید: چمن سبز جهان را چمن آرایی هست.

1. آموختن درس توحید و معرفت الهی از هر برگ درختان؛

2. تسبیح موجودات و ناتوانی انسان از ساختن حتی یک برگ.

رنگ بیشتر موریانه ها، رنگ زمینی است که در آن نشو و نما می کنند. تا کنون 12 تا 15 هزار نوع موریانه شناخته شده است. این حشره مانند مورچه، چالاک نیست و از قدرت بینایی هم محروم است.

مورچه ها دشمن آشتی ناپذیر آنها هستند و پرندگان و خزندگان نیز به خوردن گوشت این حشره کوچک اشتیاق و حرص عجیبی دارند. این حشره از نور آفتاب سخت عاجز است و به شدت به رطوبت احتیاج دارد. به طور کلی، زندگی این حیوان با دشواری های فراوانی روبه رو است، ولی به واسطه هوش و استعداد خدادادی به تمام نیازها و مشکلات خود پاسخ گفته است. لانه های منظم موریانه ها، مانند هرم ساخته می شود و ارتفاع آنها گاهی به سه یا چهار متر می رسد. فاصله این لانه ها همگی به یک اندازه است و اگر کوچک ترین سوراخی در لانه ایجاد شود، موریانه خود به زودی آن را تعمیر می کند. تماشای درون لانه موریانه کار آسانی نیست. این لانه آن قدر سفت و سخت است که حتی هیچ نوع سیمان ساخته دست بشر هم استحکام آن را ندارد. تبرهای فولادین قادر به خراب کردن لانه موریانه نیست، جز اینکه می توان آن را به کمک باروت از بین برد. ساختن این لانه و مواد مستحکم آن را چه کسی به موریانه ها آموخته و چه کسی بعضی از مواد اولیه آن را در پیکر موریانه جای داده است؟ نقشه داخلی و خارجی این ساختمان را کدام مهندس کشیده و کدام معمار چیره دستی آن را عملی کرده است؟

موریانه ها معمولاً در آفریقا و استرالیا زندگی می کنند. اگر در این مناطق، روزی برای گردش به صحرا بروید، تپه هایی به ارتفاع سه یا چهار متر، توجه شما را جلب می کند. این تپه ها شهر موریانه هاست. این ساختمان های محکم و منظم، از آثار نبوغ و تمدن معماران چیره دست دنیای حشره ها است. در برابر موریانه هیچ چیز دوام نمی آورد و سالم نمی ماند. موریانه حشره مرموزی است که کارهای خطرناک خود را پنهانی انجام می دهد و انسان متوجه خطر و خسارت های آن نمی شود، مگر وقتی که کار از کار گذشته و همه چیز از دست رفته باشد. آنها با آرواره های ویرانگر خود مشغول جویدن اشیا می شوند و هوش و حواس جمع و گوش های تیز و حساس نیز فعالیت های آنها را احساس نمی کنند و اینها همه حقیقت است، نه خیال. نمونه هایی است از حیات حیرت انگیز موریانه ها و انعکاسی از اسرار داخل لانه که به نوبه خود درسی است از توحید. زندگی موریانه ها نشانه ای است بزرگ از قدرت پروردگار؛ زیرا خداوند در هر نوعی از جانواران، به شکلی خاص قدرت نمایی کرده است. حضرت صادق علیه السلام در جمله ای کوتاه، به این حقیقت اشاره می فرماید:

انواع مختلف جانوران که هر یک زندگی مخصوصی دارند و به تجهیزات خاصی مجهزند، دلیل روشنی بر قدرت نامحدود پروردگارند که به هر چه اراده کند، قادر است و ناتوانی را در ساحت مقدس وی راهی نیست.

سر پادشاهان گردن فرازبه درگاه او بر زمین نیاز

مهیاکن روزی مار و موراگر چند بی دست و پایند و زور

بر او علم یک ذره پوشیده نیستکه پیدا و پنهان به نزدش یکی است

سعدی

1. قدرت عجیب موریانه ها در ساخت و ساز لانه های پولادین؛

2. زندگی موریانه ها، درسی از توحید و یگانگی خداوند.

زنبور عسل به طور غریزی از جهت های جغرافیایی آگاه است، شمال، جنوب، شرق و غرب را می شناسد. به اندازه گیری مساحت ها آگاهی دارد، جغرافیا می داند، مهندس است، زبان دارد، گوش دارد، می بیند، گویا و هوشیار است. کار و فعالیت، برای آنها امری بسیار مقدس است. چنان گرم کارند که هیچ چیز نمی تواند آنها را از فعالیت خستگی ناپذیر بازدارد. انواع کارها را در میان خود با نظم دقیقی تقسیم و در سکوت و نشاط اسرارآمیزی بی وقفه کار می کنند.

به طور مسلّم، گرسنگی و احتیاج، آنها را به کار مجبور نمی کند. برای تغذیه چندین شبانه روز این حشره قانع، دو یا سه گل کافی است. پس عشق به فعالیت و کار آنها را به تلاش وامی دارد و در سایه همین انگیزه است که گاهی کارگران یک کندو، چهل تا پنجاه کیلو عسل تهیه می کنند. اگر در میان خود یک فرد تنبل ببینند، بی درنگ، او را تبعید می کنند تا مبادا خوی کاهلی او بر کارگران دیگر اثر کند. تماشای دقیق فعالیت منظم آنها، این بیت معروف نظامی را به ذهن می آورد که:

غافل منشین، نه وقت بازی استوقت هنر است و سرفرازی است

شاید امیرمؤمنان علی علیه السلام به همین موضوع نظر داشته که به پیروان خود فرموده: «کونوا فی الناس کالنحلة فی الطیر؛ شما مسلمانان در میان مردم، مانند زنبور عسل باشید».

امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژی، انسان ها توانسته اند به اسرار اعضای زنبور، کارگر، ملکه و جنس نر پی ببرند و هر چه بیشتر به جست وجو در اعماق مسئله می پردازند، قدرت پایان الهی را بهتر درک می کنند.

آدمی هر چه در کنه موجودات و آفرینش آنها دقت کند، آفریننده بی همتا را بهتر می شناسد. حضرت علی علیه السلام نیز همگان را به تأمل و تحقیق در این موارد فرامی خواند و می فرماید:

اگر مردم در عظمت قدرت و نعمت های بزرگ پروردگار جهان فکر کنند، به راه مستقیم توحید برمی گردند و از مسئولیت و عذاب الهی می ترسند، ولی دل ها بیمار و بصیرت ها معیوب است. آیا در مخلوقات ریز و کوچک دقت و تأمل نمی کنند تا ببینند خداوند چگونه آفرینش آنها را محکم و ترکیب و شکل آنها را متقن ساخته است.

باید دید کدام نیرو، این تقسیم بندی دقیق در کارها را میان کارگران پدید آورده است؟ به دایگان دستور داده شده است که تخم ها و نوزادها را پرورش دهند. به پیش خدمت های مخصوص گفته شده است تا بر ورود و خروج ملکه نظارت کنند. مأموران معینی هم موظف شده اند هوای داخل کندو را متعادل نگاه دارند و معماران و مهندسان به ساختن و مرمت ساختمان ها بپردازند. دسته ای مأمور پاکیزگی اند و محل رفت و آمد زنبوران را با سلیقه بسیار، تمیز و از هر لحاظ بهداشت را رعایت می کنند. مأموران نعش کش نیز دستور گرفته اند لاشه های مردگان را حمل ونقل کنند. نگهبانان مخصوص شب و روز، در خانه و آشیانه نگهبانی می دهند. بیکاره ها و ولگردها را تبعید می کنند و اگر دشمنی به خانه آنها نزدیک شود، دسته جمعی به آنها حمله می کنند. از گیاه و گل خاصی شهد می گیرند و با نیش های خود مقداری از «اسید فورمیک» را برای حفظ و نگه داری عسل، با خود می آورند. این کارهای حیرت انگیز و این نظام دقیق از کجا سرچشمه گرفته است؟ مسلما از یک نیروی غیبی و یک مبدأ عالم و قادر.

لطیف کرم گستر کارسازکه دارای خلق است و دانای راز

بر احوال نابوده علمش بصیربه اسرار ناگفته؛ لطفش خبیر

جهان متفق بر الهیتشفرومانده از کنه ماهیتش

سعدی

1. توجه به کارهای اعجاب برانگیز و دقیق زنبورهای عسل؛

2. درس توحید و معرفت شناسی، از عملکرد زنبور عسل.

در فصل دل انگیز بهار، به منظور تماشای زیبایی های طبیعت و دیدن چهره روح بخش گل و گیاه، اگر روزی به دامن صحرا و بستان قدم بگذاریم، پروانه های کوچکی با پر و بال خوش خط و خال را می بینیم که روی گل ها و گیاهان می نشینند و رونق خاصی به گلزار طبیعت می بخشند.

پروانه ها انواع بسیار گوناگونند که بیش از یکصد هزار نوع آنها شناخته شده اند. تماشای پولک های بال پروانگان با میکروسکوپ شگفتی آور و تحسین برانگیز است. زیرا این پولک ها در عین حال که بسیار ریزند، دندانه های بسیار منظمی دارند که با یکدیگر جفت شده اند. این دقت ها که در آفرینش هستی به کار رفته است، این نکته اساسی را به ما می آموزد که هیچ موجودی بدون نظم و حساب آفریده نشده است. این پولک های مخمل باف، افزون بر اینکه بال ها را نیرومند می سازد، رنگ های جالبی به پروانه ها می دهد و زیبایی خاصی به آنها می بخشد. بعضی از پروانه ها بوی خوش و مطبوعی دارند که چون عطر سیب و گل بنفشه، نشاط آور و روح انگیز است. آفریدگار جهان، این موجودات ظریف را به ابزارهای خاصی مجهز گردانیده است. پیکر کوچک پروانه، هزاران، ماهیچه دارد تا تمام حرکت هایشان با سهولت کامل انجام گیرد پروانه ها، مانند مورچه و زنبور عسل بیش از هزاران چشم دارند و گاهی تعدادآنها به هفده هزار می رسد هریک از پاهای پروانه، از پنج قسمت ساخته شده است که در هر قسمتی ماهیچه های فراوانی وجود دارد و به همین جهت، تمام حرکت ها به آسانی انجام می شود. روی هر یک از پاهای پروانه، چند سیخک هست که به کمک آنها به گلها و برآمدگی ها می آویزد و نمی لغزد. تنوع رنگ آمیزی پروانه ها باور نکردنی است. یکی از زیباترین و رنگارنگ ترین آنها، پروانه کوچک «غزال چشم» است. این پروانه آن قدر زیبا و خوش خط و خال است که بیننده را غرق شگفتی می سازد. یکی دیگر، مهتاب نام دارد و آن دیگری «امپراتور زرد» که پیکرش در روشنی چون پارچه ای زرین می درخشد. پروانه ای دیگر که با نام «هفت رنگ» مشهور است بال های سایه دار و قهوه ای مایل به زرد این پروانه، نقطه ها و موج های سیاه زیبایی دارد و بقیه پروانه های عالم که هر یک از دیگری زیباترند و به نام های گوناگونی خوانده می شوند. دقت در هر یک از آنها بر ما ثابت می کند که به حقیقت، عالم طبیعت آفریدگاری دارد که برنامه های حکیمانه ای برای تکامل انواع موجودات تنظیم کرده است. به راستی که باید در ستایش آفریدگار چنین گفت:

در کمترین صنع تو مدهوش مانده ایمما خود کجا و وصف خداوند آن کجا

خود دست و پای فهم و بلاغت کجا رسدتا در بحار وصف جلالت کند شنا

سعدی

1. با دقت در ساختمان و جسم پروانه ها و دیدن زیبایی باله ها و گونه گونی آنها، به خالقی قادر و توانا پی می بریم؛

2. وجود نظم و حسابگری در خلقت تمام موجودات هستی؛

3. ناشناخته های موجودات برای بشر، دلیل بر کوچک شمردن آنها نیست.

یکی از حشره هایی که زندگی اسرارآمیزی دارد عنکبوت است. تارهای لطیف و چسبنده ای که به هم می بافد و از آن برای شکار دیگر حشره ها و عبور از نقطه ای به نقطه دیگر استفاده می کند و خانه منظمی که با هندسه عجیبی آن را می سازد، شگفتی هر بیننده را برمی انگیزد. این ویژگی ها و برخی ناگفته های عجیب، زندگی عنکبوت را اسرارآمیز ساخته است.

عنکبوت انواع مختلفی دارد. یک نوع آن عنکبوت آبی است که لانه خود را روی آب می سازد. تابستان در آب زندگی می کند، ولی با فرا رسیدن زمستان، صدفی را از ساحل دریا یا آب های کم عمق می یابد، به درون آن می رود و آن را می بندد و در آن می ماند تا هنگامی که بهار از راه برسد. در آغاز بهار از آن بیرون می آید و بافته های نازک و محکمی بر شکم خود می تند. پس از مدتی این بافته از شکمش کمی فاصله می گیرد و این محل، از هوا پر می شود. چون این نوع عنکبوت از شکم نفس می کشد، در زیر آب نیز برای تنفس از همین هوا استفاده می کند. عنکبوت آبی هر موجود ریزی را ببیند، شکار می کند و به سرعت آن را می خورد و هر گاه که گرسنه نباشد، شکار خود را در لانه اش نگاه می دارد.

به نظر می رسد کارهایی که عنکبوت آبی انجام می دهد، از فکر و عقل و علم برخاسته است، ولی از هر سه محروم است. پس این حشره را چه کسی هدایت می کند؟ این جاندار کوچک، صدف شناسی را از کجا فراگرفته و چه کسی به او آموخته است که صدف، قلعه خوبی برای آسایش در زمستان است؟

گفتنی است رنگ تخم های عنکبوت، سرخ متمایل به زرد است و عنکبوت ماده از آنها مراقبت می کند. تخم ها پس از گذشت هشت تا ده هفته از تاریخ جفت گیری، به نوزاد تبدیل می شوند و پای به محیط پرجوش و خروش زندگی می گذارند. بنا بر یافته های پژوهشگران، نوزادها به محض اینکه از تخم سر درمی آورند، شروع به فعالیت می کنند، بی آنکه از مادر خود چیزی بیاموزند. آنها به شیوه والدین خود، خانه ای با همان نقشه و هندسه برای خود می سازند و به زندگی عجیب خود ادامه می دهند.

آیا آفرینش و زندگی عنکبوت آبی با این همه ویژگی، نشانه عقل کامل و حکمت و دانش بی پایان پدیدآورنده آن نیست؟ پاسخ عقل سلیم این است: قدرتی که عنکبوت با بهره گیری از آن، خانه شگفت انگیز خود را از روی هندسه و حساب معینی می سازد و نیازمندی های زندگی خود را به طرز اعجاب آمیزی تأمین می کند، از سوی آفریدگاری است که جان بخش همه آفریده هاست.

به راستی که:

سزد که روی عبادت نهند بر در حُکمشمصوری که تواند نگاشت نفش چنین را

سعدی

1. کارهای عجیب جانوران بی بهره از عقل و علم و تفکر، نشان از راهبری حکیم دارد؛

2. توجه کردن به اعمال شگفت آور عنکبوت آبی که هماهنگ با شرایط و اقتضای زمان و مکان است