شخصیت هر انسانی به مجموعه ای از ساختارهای ظاهری، عقل، عرفان باطنی، اصالت خانوادگی، نبوغ فکری، ملکات اخلاقی و فضیلت های فرهنگی و علمی او بستگی دارد. به هر میزان که انسان، با همت و اراده قاطع خود در اکتساب فضایل و نفی رذایل بکوشد، به همان اندازه شخصیتی جذاب و بالنده خواهد داشت.

گرچه اسلام معیارهای برتری را علم، تقوا، ایمان، جهاد در راه خدا و عمل صالح و خالص می داند، لیکن نمی توان پرورش یک انسان را در «اصلاب شامخه و ارحام مطهّره» نادیده انگاشت. بدون شک کریمه اهل بیت، حضرت فاطمه معصومه (س) تمام درجات و ظرفیت های شخصیتی را در حد وجودی خویش در ابعاد فردی و اجتماعی احراز کرده بود. ورود روز افزون زائران از شهرهای مختلف، حتی از کشورهای خارجی و برکات مادی و معنوی آن بانو، به روشنی بیان گر این حقیقت است.

ولادت

در تاریخ میلاد حضرت معصومه (س)، میان مورّخین اختلاف است. برخی از تاریخ نگاران، ولادت او را سال 173 و عده ای دیگر سال 183 ه . ق دانسته اند، اما در تاریخ وفات آن حضرت که سال 201 ه . ق است، اختلافی وجود ندارد.(1)

مادر بزرگوار آن حضرت، نجمه خاتون از بانوان با فضیلتی بود که در رحم پاکش امام رضا (ع) پرورش یافته است و پدر بزرگوارش، حضرت امام موسی کاظم (ع) می باشد. آن حضرت فرزندان بسیاری داشت، اما از میان آنها پس از حضرت امام رضا (ع)، حضرت معصومه (س) از شأن و مقام والایی برخوردار است.

جای گاه و عظمت حضرت معصومه (س)

حضرت فاطمه معصومه (س) جای گاه رفیعی نزد امامان بزرگوار دارد، به طوری که حتی پیش از تولد او، از شأن و مقام و محل دفن و ثواب زیارت وی سخن گفته اند.

یکی از اصحاب امام صادق (ع) ماجرای عجیبی را بازگو می سازد، وی می گوید: بر امام ششم وارد شدم، دیدم با کودکی در گهواره صحبت می کند. در حیرت فرو رفتم، عرض کردم: شما با طفلی که در مهد است گفت و گو می کنید؟ فرمود: آری، اگر تو هم مایل هستی بیا با این نوزاد حرف بزن. من هم نزدیک شدم، بر آن کودک سلام کردم، جواب سلام مرا داد. امام (ع) فرمود: فلانی اسمی را که برای دخترت انتخاب کرده ای تغییر بده، زیرا خدا آن اسم را دوست ندارد (چند روز پیش خداوند متعال به من دختری داده بود که نامش را «حمیرا» گذاشته بودم). این پیش گویی بر بهت و حیرتم افزود. آن گاه فرمود: تعجب نکن، این کودک، فرزندم موسی است. خداوند متعال از او دختری به من عنایت می کند که نامش فاطمه می باشد و در سرزمین قم دفن می شود؛ هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او لازم می گردد.(2)

در باره ثواب زیارت حضرت معصومه (س)، امام موسی بن جعفر و علی بن موسی الرضا و امام جواد - علیهم السلام - با تعبیرات گوناگون مطالبی فرموده اند که در کلام آنها به زیارت کننده آن بانو تضمین بهشت داده شده است. در این جا به یک حدیث بسنده می کنیم: «امام هشتم در ملاقات با سعد اشعری فرمود: ای سعد! در پیش شما از ما قبری است. عرض کردم: فدایت شوم مقصود شما قبر فاطمه دختر موسی بن جعفر (س) است؟ فرمود: بلی. سپس فرمود: ""من زارها عارفا بحقها فله الجنة؛ هر کس قبر او را زیارت کند و حقش را بشناسد و به مقام و منزلت وی آگاه باشد، پاداش او بهشت است ``.»(3)

البته روشن است که ضمانت بهشت برای زائر حضرت معصومه (س) و یا هر معصوم دیگری، منوط به آن است که زیارت با همه شرایطش صورت گیرد؛ یعنی زائر باید به عمل صالح و اخلاص، آراسته باشد.

هجرت به ایران

هجرت آن بانوی عالی قدر از مدینه به ایران با توجه به مقامات علمی و عرفانی و بینش سیاسی و اجتماعی او، فقط به منظور دیدار برادر و امامش نبود؛ بلکه هجرت او برای شکل گیری مذهب تشیع و گسترش آن در ایران بود. حضرت معصومه (س) آمد تا انقلابی در جهت گسترش فرهنگ ولایت و امامت به وجود آورد و مردم هوش مند ایران را به مکتب تشیع متوجه سازد.

یکی از عوامل مهم گرایش ایرانیان به مکتب شیعه در قرن دوم و سوم، ورود حضرت رضا (ع) و سایر امام زادگان به ایران بوده است که حرکت تاریخی حضرت معصومه (س) به قم در رأس نهضت تبلیغی آنان قرار دارد. سادات بنی الزهرا و علوی ها آیین اسلام را بر اساس مذهب شیعه تبیین و تبلیغ می نمودند و امامت را برای مردم روشن می ساختند، از این رو حکومت های وقت با آنان بدرفتاری می کردند؛ چنان که در باره حضرت معصومه (س) و گروه همراهش نوشته اند: هنگامی که به نزدیکی شهر ساوه رسیدند، مأموران مأمون با تمام احترام و اکرامی که به حسب ظاهر برای امام هشتم و اهل بیت پیغمبر قائل بودند، با کاروان حضرت معصومه (س) و یاران همراهش درگیر شده، آنان را از حرکت به سوی خراسان باز داشتند. در این هنگام بود که جنگ خونینی میان آنان رخ داد و عده زیادی از طرفین کشته و زخمی شدند. برخی از موّرخان نوشته اند که 32 تن از همراهان حضرت معصومه (س) شهید شدند و عده ای هم متواری گردیدند و خود آن حضرت نیز از سوی زنی خائن مسموم شد. وقتی مریضی بر او عارض گردید، از اطرافیان خود خواست تا او را به قم برسانند.(4)

سبط بن جوزی، مورّخ اهل سنت در تذکره اش می نویسد: هنگامی که امام هشتم در سال دویست هجرت از سوی مأمون به مرو دعوت شد تا مگر آتش قیام ها و نهضت های علوی ها را خاموش سازد، فاطمه معصومه (س) 21 سال داشت، ولی در میان سایر دختران به قداست و علم و کرامت مشهور بود.

برخی علت ازدواج نکردن او را نبود همسری هم کفو او می دانند، ولی نگارنده بر این باور است که چون هارون حضرت موسی بن جعفر (ع) را غضب نمود و او را در زندان محبوس کرد، کسی جرأت نداشت با خانواده او وصلت کند، چرا که می ترسیدند از سوی مأموران خلیفه تحت تعقیب قرار بگیرند. به همین دلیل اغلب فرزندان آن حضرت در حال خفا و تقیه به سر می بردند و جرأت نمی کردند خود را از تبار آل علی (ع) معرفی کنند.

آری، کسانی که مورد قهر و غضب حکومت های دیکتاتوری قرار گیرند - اگر چه حکومت در ظاهر اسلامی باشد - از شر حاکمان در امان نخواهند بود، مگر این که خط فکری نیاکان خود را رها کنند و به حکومت وابسته شوند؛ همچون جعفر کذاب ها و اسماعیل بن جعفرها که همواره مورد احترام حکومت های جبار زمان خویش قرار داشتند. بر همین اساس بود که برخی از ائمه دین گاهی در مجالس علنی، از بزرگان صحابه خود تبرّی می جستند و به آنان لعن و نفرین می کردند تا بدین وسیله جان و مال و فرزندانشان در امان بمانند.

حکومت های بنی امیه و بنی عباس ظلم های فراوانی را در حق نسل و ذریه پیغمبر روا داشتند، آنان را آواره کرده، مورد شکنجه قرار دادند و بسیاری را نیز به شهادت رساندند. البته در این میان کسانی بودند که با افشاگری های خود، مردم را از ظلم ها و آزار و اذیت های خلفای بنی امیه و بنی عباس آگاه می کردند. یکی از آنها، دعبل خزاعی بود. هنگامی که حضرت رضا (ع) به خراسان آمد، وی قصیده پر شوری در مصایب اهل بیت (ع) سرود و به قصد مرو عازم خراسان گردید. ابوصلت هروی می گوید: دعبل به حضور امام هشتم شرف یاب شد و عرض کرد: یا بن رسول الله! قصیده ای در باره شما سروده ام و با خدا عهد کرده ام که قبل از شما برای احدی قرائت نکنم. حضرت فرمود: بخوان.

این قصیده، مفصّل است و فقط به مواردی اشاره می کنیم که در باره آوارگی و آزار و اذیت های حکومت های جور نسبت به اهل بیت پیامبر (ص) است:

- آموزش گاه های آیات خدا (ائمه اطهار) از تدریس خالی شده است و مرکز نزول وحی همچون صحرای بی آب و علف، از رونق افتاده است.

- خانه امام علی (ع) و امام حسین (ع) و جعفر بن ابی طالب و حمزه سید الشهدا و امام سجاد (ع)، صاحب نفس های گرم و پاک، خالی شد.

- ای فاطمه زهرا برخیز و برای ستارگان آسمان ولایت که در سرزمین کربلا روی زمین افتاده اند، گریه کن.

- گروهی از فرزندانت در کوفه و گروهی در مدینه و برخی در مکه زیر خاک نهانند، درود خدا بر آنان باد.

- و قبری هم در بغداد است که مخصوص نفس تزکیه شده؛ یعنی موسی بن جعفر است که خدای رحمان او را در جای گاه رفیعی در بر گرفته است.

- قبرهایی از جگرگوشه هایت نیز در کنار فرات در کربلا واقع شده است.

- ای فاطمه! اگر بدن حسینت را برهنه و خونین می دیدی که در کنار آب فرات شهید شده است، سیلی به صورت می زدی و از دیدگانت اشک بر چهره ات جاری می شد.

در این هنگام امام هشتم و حاضران گریستند. حضرت فرمود: پیوسته مورد تأیید روح القدس باشی، آیا مایلی یک رباعی هم من بر اشعارت بیفزایم؟ دعبل گفت: افتخار می کنم. فرمود:

- و قبری هم در سرزمین طوس است، چقدر مصیبت که اعماق وجود انسان ها را می سوزاند.

- تا روزی که خدا قائم ما را مبعوث نماید؛ در آن روز، غم و غصه را از دل های ما برطرف خواهد کرد.(5)

فرزندان و اصحاب ائمه اطهار برای تبلیغ مرام تشیع، در ایران، عراق و عربستان سعودی پراکنده شدند و حضرت فاطمه معصومه (س) نیز قم را انتخاب نمود تا شیعه مرکزیتی پیدا کند، زیرا از آبای گرامی اش شنیده بود که فرمودند: ان لله حرما و هو مکه و ان لرسول الله حرما و هو مدینه و انّ لامیرالمؤمنین حرما و هو کوفة و انّ لنا حرما و هو بلدة قم؛(6) برای خدا حرمی است و آن مکه می باشد و برای پیغمبر (ص) حرمی است و آن مدینه می باشد و برای علی (ع) حرمی است و آن کوفه می باشد و برای ما اهل بیت حرمی است و آن قم می باشد»، چرا که قم پایگاه معارف اهل بیت و شیعیان است. گفته اند که قم کانون علم و اخلاق می شود و علوم اسلامی از این شهر به سایر کشورهای جهان صادر می گردد، به طوری که: «لا یبقی مستضعف فی الدین حتی المخدرات فی وراء الحجاب؛ تمام مسلمان ها و حتی زن های پشت پرده به وظایف دینی خود آشنا می گردند و حجت بر همگان تمام می شود.»

ورود به قم و وفات

وقتی خاندان سعد خبر ورود آن بانوی کریمه را به قم شنیدند، همگی به استقبال او رفتند و از میان آنها موسی بن خزرج که در تقوا و پاکی نامور بود، زمام ناقه را در دست گرفت و آن حضرت را به سوی منزلش راهنمایی کرد. وی هفده روز با کمال افتخار از آن بانو پذیرایی می کند، اما خوش حالی مردم قم و خاندان سعد دوام نمی یابد و حضرت معصومه (س) به دیار باقی می شتابد.

آن حضرت در طول این هفده روز، در سرای موسی بن خزرج عبادتگاهی داشت که امروزه آن مکان شریف به یادگار مانده است. در آن سرای بزرگ، حجره هایی مخصوص طلاب علوم دینی ساخته شده است و در کنار آن مسجد با شکوهی بنا کرده اند.(7)

با وجود این همه عظمت و علوّ مقام، متأسفانه شخصیت ملکوتی و سیاسی و اجتماعی حضرت معصومه (س) هنوز ناشناخته مانده است. تأسف بیشتر آن جاست که بعضی از زائران به مسجد جمکران می روند، اما به زیارت دختر موسی بن جعفر (س) مشرّف نمی شوند؛ در صورتی که در زیارت نامه وی می خوانیم: «یا فاطمة اشفعی لی فی الجنة فان لک عند الله شأنا من الشأن؛ ای فاطمه! مرا در بهشت شفاعت کن، چرا که نزد خداوند شأن و مرتبه ای بلند داری». این کار علاوه بر محروم کردن خود از فیوضات و برکات زیارت مشاهد مشرّفه، نوعی جفا به مقام آن بانوی بزرگوار و خاندان اهل بیت عصمت و طهارت است.

پی نوشت ها:

1) عبدالوحید وفائی، سیمای قم، ص 75.

2) منهاج الدموع، ص 441 ؛ به نقل از: محمدمحمدی اشتهاردی، زندگینامه حضرت معصومه، ص 84.

3) سفینة البحار، ج 2، ص 376؛ به نقل از: محمدمهدی اشتهاردی، زندگینامه حضرت معصومه، ص 87 - 86.

4) قیام سادات علوی، ص 167 و 168 ؛ الحیاة السیاسیه للامام الرضا، ص 428.

5) به نقل از: محمدمهدی اشتهاردی، زندگینامه حضرت معصومه، ص 62 - 59.

6) انوار المشعشعین، ص 111.

7) برداشت از: عبدالوحید وفائی، سیمای قم، ص 78 - 77.