سعید الدین فرغانى در «شرح تائیّه ابن فارض» مى‏گوید:

«مقدمه اول: بباید دانست که هر چند در طریق حق و وصول به وى مقامات و درجات بسیار است، لکن اصول و کلّیات آن سه مقام است: اول سلام و دوم ایمان‏ و سوم احسان؛ زیرا که چون آن سرّ وجودى [انسان‏] از مراتب استیداع افلاک و عناصر و مولّدات و مرتبه استقرار که رحم مادر است تجاوز کرد و به صورت این نفس و مزاج انسانى ظاهر شد، به سبب ملابست احکام کثرت عناصر و مولّدات، حکم وحدت و طهارت و بساطتش در این آثار کثرت حرکات و سکَنات طبیعى و احکام انحرافات او مغلوب گشت و به آن سبب از مبدأ وحدت خود و لا بدّى رجوع به وى و طرق ظاهر و باطن آن رجوع، به یکبارگى محجوب ماند.

پس اگر به واسطه تقلید پدر و مادر و مربّى، یا دعوت رسولى و امامى از آن آگاهى مى‏یابد، نخست اثر آن آگاهى به ظاهر نفس و جهت تدبیرى او مر مزاج و قوا و اعضاى او را مى‏رسد و از او به قوا و اعضا سرایت مى‏کند تا از کثرت و نامضبوطى حرکات و سکنات قولًا و فعلًا و ظهور به صور انحرافات اعراض مى‏کنند و به وحدت و عدالتى که در احکام شرع مندرج است روى مى‏آرند و آن را انقیاد مى‏نماید و آن زمان، دخول ایشان در دایره مقام اسلام که انقیاد اوامر و زواجر شرع است درست مى‏شود.

و آنگاه ارتباط این شخص انسانى که به مسلمانى درآمده است، با حق و اسما و صفات مقدس او به طریق تعلّق ثابت مى‏افتد؛ زیرا که مربوب را به اسم رب و صفت ربوبیت و مخلوق را به اسم خالق و صفت خلق و مهدى را به اسم هادى و صفت هدایت و توبه کننده را به اسم توّاب و قابل‏التَّوب و مغفور را با اسم غفّار و صفت مغفرت و هَلُمَ‏جَرّاً، تعلّق ضرورى است و همچنین در مقام اسلام که تقیّد است به عالم حکمت، تعلّق به اسباب و علل و اضافت هر چیزى به سببى و علّتى ظاهراً و رؤیت اشیا مضاف به این اسباب و علل ضرورى است که فى الحقیقه آن اسباب و علل هم مظاهر آثار این اسمایند.

و تا دایره اسلام درنیامده است تعلّقش با بعضى اسما و صفات است دون البعض و چون به حقایق مقام اسلام متحقّق شد حینئذ تعلّقش با همه اسما و صفات‏ تمام مى‏گردد و بعد از آن، اثر آن آگاهى از مبدأ و معاد و طریق عود به قواى باطنى و حواس نفس مى‏رسد تا به تکلّف و تلطّف جهد مى‏کند و خود را از مضیق:

صُمٌّ بُکْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لایَرْجِعُونَ»

کر و لال و کورند، به این سبب آنان [از گمراهى و ضلالت به سوى هدایت و حقیقت‏] بازنمى‏گردند.

مى‏رهاند و نطق و سمع و بصر و فکرت و وهمش را که به فضول و مالایُعْنى‏ از ذکر و فکر و آثار و عبر، به کلّى محجوب بود درکار مى‏آرد و خویشتن را به اسم سمیع و بصیر و عالم و قائل متخلّق مى‏گرداند.

و همچنین قواى باطن را از حضیض نقایص و انحرافات جهل و بخل و طیش‏ «2» و ظلم و قساوت، الى غیر ذلک، به اوج کمالات و صور اعتدالات عقل و کرم و حلم و رأفت خواهد که برساند.

حینئذ از مقام اسلام به مقام ایمان ترقّى کرده باشد و در اثناى سیر در کلیات مقاماتِ ایمانى چون توبه و زهد و ورع و توکل و رضا و جزئیات هر مقامى، خود را به اسماى حق چون کریم و حلیم و علّام و رؤوف و امثال آن بر وفق:

تَخَلَّفُوا بِأخْلاقِ اللَّهِ.

به اخلاق الهى آراسته شوید.

متخلّق مى‏کند و مقام ایمان را از این جهت مقام تخلّق گویند.

پس چون احکام انحرافات از ظاهر و باطن نفس منتفى گردد، صورت وحدت و عدالتى که در مشیمه نفس کامن بود متولد شود و نام آن صورت، دل است، پس این‏ دل به حکم‏

«وَ وَسَعَنى قَلْبُ عَبْدى ...»

محلّ تجلّى اسمى شود از توابع اسم ظاهر حق که منشأ تعیّن نفس و مزاج این شخص بوده باشد و در وقت سقوط نطفه و نفخ روح و زمان ولادت، محکوم تأثیر و تربیت آن اسم افتاده و حینئذ به آن اسم متحقق شود، أعنى در وقت تجلّى آن اسم در دل او، اسم و رسم او به کلّى از میان برخیزد تا همه آن اسم باشد و آنگاه از مقام ایمان به مقام احسان ترقّیش محقّق شود و آن اسم که در دل او تجلّى کرده است و اثرى از آثار آن اسماى ذات مذکور است، حینئذ سمع و بصر و لسان و یَد و رِجلْ و عقل او گردد، تا از اخبارى که در حقیقت این مقام تحقّق وارد است لطایف آن را فهم کند.

پس در مراتب اسما، سیر کردن گیرد و تحقق به هر اسمى او را مستعد تحقق به اسمى دیگر مى‏گرداند تا به همگى اسما که اسم ظاهر، جامع ایشان است متحد شود.

آنگاه سیر در باطن روح آغازد تا به همه اسماى باطن تنزیهى تحقّق یابد، آنگاه به تجلّى جمعى کمالى رسد و این سیر مضاف به سایر کاملان است. اما سیر مصطفوى از این حضرت جمع قاب قَوْسَین است تا به مقام احدیت جمع أو أدْنى که لا أعلى و لا أَکْمَلَ مِنْهُ.

مقدمه دوم: آن است که از خصایص کامل، آن است که غالباً به باطن و سرّ خود مشاهد حضرت غیب باشد. و به روح و نفس، مطالع حضرت ارواح و علوم آن در مقام احسان. و به حواس ظاهر و باطن در مقام ایمان و مشغول آثار و عِبَر بود و مزاج و قواى او مقیّد باشد به مقام اسلام. و به عبادات بدنى و ملازمت همه انواع احکام ابتلائات شرعى، اوقات او معمور و مستغرق.

اما فایده تقیّد سرّ و نفس شریفش به حضرت غیب و مقام احسان، تجلّیات ذاتى و علوم حقیقى و مکاشفات صحیح است. و فایده تقیّد حواس و قواى ظاهر و باطنش به مقام ایمان، در این نشأت دنیا التذاذ اوست به ذکر و فکر و سماع و عبرت‏ها و در نشأت آخرت به رؤیت دائم بالبصرو سماعِ کلام بى واسطه و غیر آن.

و فایده تقیّد مزاجش به مقام اسلام تحقق باشد به ابتلائات احکام شریعت در این نشأت و تلذّد بدان و کشف دقایق حکمت و در هر حکمى از احکام شرعى و علت تعیین و تحدید اعداد و اوقات و مقادیر در نماز و روزه و زکات و حج و غیر آن و کمال انبساط حقیقت او در جمیع عوالم و نشأت دنیوى و برزخى و حشرى و جنانى و کثیبى‏ «2» و غیر آن به آن تقیّد مزاج به مقام اسلام باز بسته است و برخوردارى از صور و نتایج آن اعمال و عبادات شرعى در برزخ و حشر که جنّات و حور و قصور، عین آن صور است هم بدان متعلّق و هر چند اوقات باشد که نفس و حواس و مزاجش همرنگ سرّ گردد، اما به حکم نشئات و آن حکمت‏هاى مذکور آن را ثباتى و دوامى بیشتر نتواند بود.

مقدمه سوم: در بیان تحقیق تجسّد اعمال و اقوال در نشئات برزخى و حشرى و جنانى و جحیمى.

بدان وفّقک اللَّه که: همچنانکه افلاک و کواکب، صور و مظاهر حقایق و اسماى الهى‏اند و تشکّلات اتّصالات ایشان مظاهر توجّهات و اجتماعات حقایق و اسما؛ و از این جهت در این عالم مؤثّرند و صور نتایج آن تشکّلات و اتّصالات اینجا در این نشئات دنیا به صور امزجه و اشخاص و اقوال و اعمال و احوال ایشان متشخّص و متجسّد مى‏شوند، همچنین قوا و اعضاى این صورت انسانى که مجمل همه عالم است، مظاهر و صور همان حقایق و اسماى الهى‏اند و تشکّلات و اتّصالات این صور نیز که اعمال و اقوال عبارت از ایشان است هم مظاهر توجّهات و اجتماعات‏ همان حقایق و اسما است، هر چند این صور انسانى را از آن مظهریت آگاهى نیست، لاجرم همچنانکه صور و نتایج آن تشکّلات و اتّصالات اگر چه اعراضند، اینجا ظاهر و متجسّد مى‏شوند، همچنین این صور اقوال و اعمال انسانى هر چند اعراضند اما در افلاک و اطباق متجسّد مى‏گردند و جمله صور برزخى و حشرى و جنانى و غیر آن عین آن هیئات متجسّده‏اند و نفوس انسانى در برزخ به آن صور متعلّق مى‏شوند و نعمت و نقمت ایشان در برزخ از حیثیّت آن صور به ایشان مى‏رسد.

اما هر فعلى و عملى و قولى که به قصدى و نیّتى صحیح مقرون مى‏باشد به حسب قوّت نسبت آن نیّت به وحدت و اخلاص، تجسّد او در فلکى عالى‏تر مقدّر مى‏شود، تا اگر حکم وحدت و اخلاص بر قولى و عملى غالب آید به حکم:

إلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُهُ»

حقایق پاک [چون عقاید و اندیشه‏هاى صحیح‏] به سوى او بالا مى‏رود و عمل شایسته آن را بالا مى‏برد.

آن به کلى به عالم وحدت مرتفع شود و در این افلاک هیچ صورت نپذیرد.

و إلیه الإشارة بقوله صلى الله علیه و آله فى جملة حدیث:

لاإلهَ إلّا اللَّهُ، لَیْسَ لَها دُونَ اللَّهِ حِجابٌ حَتَّى تَخْلُصَ إلَیْهِ.

ذکر لا اله الا الله نزد خداوند بدون هیچ مانعى منتهى به قبولى مى‏شود.

و بقوله علیه الصلاة و التحیّة:

ما قالَ عَبدٌ لا إلهَ إلَّا اللَّهُ قَطُّ مُخْلِصاً إلّا فُتِحَتْ لَهُ أبْوابُ السَّماء حَتّى یُفْضِىَ إلَى الْعَرْشِ.

بنده‏اى هرگز با اخلاص ذکر لا اله الا اللّه نگفت مگر این که درهاى آسمان به روى او گشوده شده تا به عرش برسد.

و اما هر فعلى و قولى که از نیّتى و قصدى صحیح خالى ماند یا به یکبارگى هَباءً منثوراً شود تا از این عالم خاک و آب و هوا و آتش تجاوز نکند و در نشأت آخرت منضمّ با صورت جسمانیش مصور گردد و در جسمش افزوده موجب شدت عذاب صاحبش شود، أعاذناللَّه من ذلک.

و الإشارة إلیه بقوله صلى الله علیه و آله:

إنَّ غِلْظَ جِلْدِ الْکافِرِ اثْنَیْنِ وَ أرْبَعینَ‏ ذِراعاً وَ إنَّ ضِرْسَهُ مِثْلُ احُدٍ، وَ إنَ‏

مَجْلِسَهُ مِنْ جَهَنَّمَ ما بَیْنَ مَکَّةَ و الْمَدینَةِ.

ضخامت پوست کافر چهل و دو زرع و دندانش همانند احُد و جاى نشستنش چون در جهنّم بین مکّه تا مدینه است.

و دیگر اشارات نصوص قرآن و احادیث صحاح با نظر ارباب کشفِ صحیح مطابقند که سطح کرسى کریم، زمین بهشت است و سقفش عرش.

اما اشارت قرآن عزیز آن است که به چیزى که سعتِ کرسى را وصف فرموده است به عین همان چیز عرض بهشت را وصف کرده است، قوله تعالى:

وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الأْرْضَ»

تخت [حکومت، قدرت و سلطنت‏] ش آسمان‏ها و زمین را فرا گرفته است.

و قوله تعالى:

وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الأْرْضُ» «1»

و بهشتى که براى پرهیزکاران آماده شده است.

و اما دلالت حدیث، قوله صلى الله علیه و آله:

إنَّ فِى الْجَنَّةِ مِائَةَ دَرَجَةٍ، بَیْنَ کُلِّ دَرَجَتین مِنْها مِثْلُ ما بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ، الفِرْدَوْسُ أَعْلاها دَرَجَةً وَ مِنْها تَفْجُرُ الأنهارُ الأربعةُ وَ مَنْ فَوْقِها یَکُونُ العَرْشُ. «2»

در بهشت صد درجه است، بین درجه‏اى تا درجه دیگر همچون بین آسمان و زمین است و فردوس بالاترین درجه آن است و از آن چهار نهر مشهور سرچشمه مى‏گیرد و فوق آن عرش است.

و از این اقوال و اعمال آنچه به مقاصد صحیح مؤیدتر باشد در این بهشت به صورت حدائق و اشجار و ثمار و انهار و حور و قصور متجسّد مى‏شود و الدلیل علیه قوله تعالى:

وَ أنْ لَیْسَ لِلإِنْسانِ إلّا ما سَعى* وَ أنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرى‏* ثُمَّ یُجْزهُ الْجَزاءَ الأْوْفى» «3»

و این که براى انسان جز آنچه تلاش کرده [هیچ نصیب و بهره‏اى‏] نیست،* و این که تلاش او به زودى دیده خواهد شد؛* سپس به تلاشش پاداش کامل خواهند داد.

و قوله تعالى:

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ» «1»

پس هرکس هم‏وزن ذرّه‏اى نیکى کند، آن نیکى را ببیند.

و شک نیست که سعى و عمل عَرَضند

وَ الْعَرَض لا یبقى زَمَانَیْنَ على الصحیح، فکیف یُرى‏ فى الزمان الثانى؟

و نصّ صریح، رؤیتِ عینِ سعى و عمل اثبات مى‏کند پس آن رؤیت جز به این طریقِ تجسّد نتواند بود. و قوله صلى الله علیه و آله:

رأیتُ ابراهیمَ علیه السلام لَیْلَةً اسْرِىَ بِى فَقالَ: یا مُحَمَّدُ، اقْرَأْ امَّتَکَ مِنِّى السَّلامَ وَ أَخْبِرْهُمْ أنَّ الْجَنَّةَ طَیِّبَةُ التُّرْبَةُ، عَذِبَةُ الْماءِ، وَ أنَّها قیعانٌ وَ غِراسَها سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُللَّهِ وَ لا إلهَ إلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أکْبَرُ. «2»

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: شب معراج ابراهیم را ملاقات کردم، به من گفت: از جانب من امّت خود را سلام برسان و بگو: بهشت را خاک پاک و آب شیرین است و اکنون دشت و هامون مى‏باشد، به حقیقت که نهال‏هاى آن سبحان‏اللَّه و الحمدللَّه و لاإله إلّا اللَّه واللَّه أکْبر است.

پس به واسطه این تجسّد مذکور، حقیقت کامل منبسط مى‏شود و بناى کمالش به آن انبساط محکم مى‏گردد.

مقدّمه چهارم: آن است که هر مرتبه‏اى و عالَمى و حضرتى را مبدئى و منتهائى و وسطى حقیقى است و کامل را در هر عالمى صورتى که مدد اهل آن عالم از حیثیت آن صورت مى‏دهد و آن وسط حقیقى هر عالمى و مرتبه‏اى از مُلک و ملکوت و جبروت محل آن صورت کامل است و هر عملى و معرفتى و حکمتى که از احکام و خواص هر مرتبه‏اى و عالمى ظاهر خواهد شد آن جمله نتیجه بیان آن کامل خواهد بود، از حیثیت آن صورت کمالیت که او راست در هر مرتبه‏اى و مقامى.

اما علوم حقیقت نتایج بیان اوست از حیثیت مقام احسان و تحقّق به اسما و صورتى که او راست در وسط حقیقى عالمِ ارواح و مثال و علوم شریعت و اسرار و دقایق حکمت‏هاى احکام شرعى مستنبط باشد از بیان او

«مِن حیثُ مقامِ الإسْلام و التعلّق بالأسْماء و خصایصِ أفعالِه وَ أقوالِه الْمُخْتَصَّة بِمِزاجِهِ الکامِلِ الواقِعِ فى حاقِّ الوَسَطِ وَ الْإعْتِدالِ.» «1»

از بیانات فوق استفاده مى‏شود که هر کس با سعى و کوشش و جدّ و جهد خویش به مرتبه اسلام و ایمان و احسان برسد:

اوّلًا: تمام مسائل مادّى و دنیایى به هر صورت که باشد در نظرش سهل و آسان و از دست رفتنى جلوه کند.

و ثانیاً: تمام همّت خود را بعد از معاش حلال، صرف رشد عقل و فکر و قلب و روح نماید، تا جایى که مظهر اسما و صفات شود.

ثالثاً: با فیوضات اخروى اتحاد پیدا کرده، در آن جا آثار وجودى خویش را که متولّد از اسلام و ایمان و احسان بوده به صورت فردوس و یا جنّت و رضا و خشنودى حق خواهد یافت.

اینچنین انسان در برابر حوادث و ابتلائات و فتنه‏ها و آزمایش‏ها، بى‏شکست است و بلکه تمام مکاره براى او زمینه تذکر و توجه نسبت به حضرت محبوب است و گشایش کار خویش را هم جز به دست رحمت و لطف دوست نخواهد دانست.

آرى، انسان عجیب‏ترین موجود جهان از نظر باطن و ملکوت وجود است که با کمک اسلام یعنى عمل به شریعت و ایمان یعنى خلوص و اخلاص و احسان یعنى فناى در حق مى‏تواند به وصال محبوب واقعى یعنى حضرت ربّ العزّه برسد.