حضرت معصومه علیهاالسلام ما را به یاد قم می‌اندازد. از جانب دیگر درباره شهر قم و "قمی بودن" مطالبی در روایات ائمه اطهار علیهم السلام وجود دارد که انسان را به تأمل وامی‌دارد که در اینجا می‌خواهیم با یکی از این فرمایشات که از امام صادق علیه السلام نقل شده است، درباره قم و قمی‌ها بیشتر بیندیشیم.

ابتکاری در خوشامدگویی

عده‌ای از اهل ری نزد امام صادق علیه السلام حاضر شدند و حضرت به آنها خوشامد گفتند، اما آنها از نحوه خوشامدگویی امام شگفت زده شدند؛ زیرا آن حضرت آنها را به اسم قم صدا زد، در حالیکه آنها اصالتاً قمی نبودند:

مَرْحَباً بِإِخْوَانِنَا مِنْ أَهْلِ قُمَّ : برادران قمی ما، خوش آمدید

تعجب این عده وقتی شدت گرفت که به امام صادق علیه السلام گفتند که ما از ری آمده‌ایم نه از قم؛ اما آن حضرت باز آنها را با عنوان "برادران قمی ما" خطاب نمودند و هر بار که آنها می‌گفتند "ما قمی نیستیم" امام خوشامد خود را به همان صورت اول تکرار می‌کردند.

امام صادق علیه السلام در ادامه چنین فرمودند:

خدا را حرمی است و آن مکه است و رسول  صلی الله علیه و آله را حرمی است و آن مدینه است و امیر المومنین علیه السلام را حرمی است و آن کوفه است و ما را حرمی است و آن شهر قم است. بانویی از فرزندانم به نام فاطمه در آن دفن می‌شود که هر کسی زیارتش کند، بهشت بر او استقرار می‌یابد.(1)

در اینجا به چهار گوشه از میان نکاتی که از این روایت نتیجه می‌شود، اشاره می‌کنیم:

قم نمادی فراتر از یک شهر

اهل بیت پیامبر علیهم السلام از لحاظ تکلم نیز بسیار دقیق بوده و کلمات را در جای خود به کار می برده‌اند. بی‌جهت نیست که فرموده‌اند "ما امیران کلام هستیم"(2) اما آن عده که از ری به خدمت امام صادق علیه السلام مشرف شده‌ بودند در لحظه اول گمان کردند که امام صادق علیه السلام به اشتباه گمان کرده بودند که آنان قمی اند اما هربار که گفتند که "ما از شهر ری هستیم"، امام تکرار کردند که "برادران قمی ما خوش آمدند."

نقطه اتصال حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام به حرم الهی، همان حق شناسی اهل بیت علیهم السلام است؛ به گونه‌ای که بدون آن حتی حرم الهی نیز از معنای امنیت تهی می‌گردد

از اینجا متوجه می‌شویم که امام صادق علیه السلام با آگاهی کامل و عمداً فهمانده‌اند که "قمی بودن" انحصار به یک شهر خاص ندارد؛ بلکه یک شخصیت و ویژگی است. شاید بتوان آن را معادلی برای "محب واقعی اهل بیت علیهم السلام" یا "شیعه حقیقی اهل بیت علیهم السلام" بدانیم. از این روست که امام صادق علیه السلام با آن خوشامدگویی مبتکرانه این پیام را هم به آنان رساندند و ما نیز بعد از قرون بسیار از این دانش و فهم بهره‌مند گردیدیم.

نقطه پیوستگی قمی ‌های عالم

پس از آنکه امام صادق علیه السلام معنای بدیعی برای قمی بودن بیان کردند، نقطه پیوستگی همه قمی‌های عالم را نشان دادند. قمی بودن با همه گستردگی‌اش در طول تاریخ و عرض جغرافیا دارای هسته‌ای مرکزی است که همانا مدفن دختر برگزیده موسی بن جعفر، حضرت معصومه علیها و علی آبائها السلام است.

به عبارت دیگر همه قمی‌های عالم به این نقطه مرکزی ارتباط دارند، هرچند ممکن است با قم فرسنگها فاصله مکانی داشته و در طول عمر موفق به زیارت آن بانو نگشته باشند.

حرم ظاهری، حرم باطنی

حریم و حرم محوطه‌ای است که دارای احترام و حرمت خاصی است. حرم الهی در گرداگرد مکه، مکانی است که به حرمت بیت الله دارای قوانین و احترامات شرعی خاصی است. ما برای حفظ حرمت اشخاص، معمولا حریمی برای آنها در نظر می‌گیریم و خود را مجاز نمی‌دانیم که از نظر فاصله مکانی، گفتگو، کسب اطلاع، شوخی و حتی خیال‌پردازی وارد آن حریم گردیم.

با تفکر بیشتر درمی‌یابیم که حرم به جز اینکه دارای مفهموم ظاهری است، بر معانی باطنی نیز دلالت می‌کند. به عبارت دیگر حرم دارای دو بعد ظاهر و باطن است. مسئله اصلی در بعد ظاهری، فاصله مکانی است و از این لحاظ حرم دارای احکام شرعی خاصی است؛ اما در بعد باطنی، مسئله مکانی مطرح نیست،‌ بلکه نزدیک بودن باطنی مطرح است.

برای روشن شدن اینکه حرم توأمان دارای معنای ظاهری و باطنی است، نگاهی به قرآن می‌اندازیم. مطابق قرآن، حرم مکه "حرمی امن" است(3)؛ اما بررسی تاریخی و نیز روایات اهل بیت علیهم السلام به ما می‌آموزد که منظور از این امنیت، امنیت ظاهری شهر مکه نیست(4) بلکه این امنیت ارتباط خاصی به شناخت حقانیت اهل بیت علیهم السلام دارد.

قمی بودن نیز معنای وسیعتر از ساکن قم بودن دارد. چه بسیار از قمی‌هایی که تا کنون به قم نرفته‌اند و چه بسا افرادی که در قم زندگی کنند و در بعد ظاهری قمی هستند، اما به آن معنا که در روایت امام صادق علیه السلام گذشت، "قمی" نباشند

قمی بودن یا ساکن قم بودن

معنای قمی بودن نیز با عنایت به اینکه "قم حرم اهل بیت علیهم السلام است" فهمیده می‌شود. همانطور که گفتیم حرم دارای هر دو معنای ظاهری(مکانی) و باطنی(معنایی) است. نقطه اتصال حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام به حرم الهی، همان حق شناسی اهل بیت علیهم السلام است؛ به گونه‌ای که بدون آن حتی حرم الهی نیز از معنای امنیت تهی می‌گردد. با این توجه، قمی بودن نیز معنای وسیعتر از ساکن قم بودن دارد. چه بسیار از قمی‌هایی که تا کنون به قم نرفته‌اند و چه بسا افرادی که در قم زندگی کنند و در بعد ظاهری قمی هستند، اما به آن معنا که در روایت امام صادق علیه السلام گذشت، "قمی" نباشند.

قم، پایگاهی برای آینده شیعه

این جملات در حالی از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فاطمه معصومه علیهاالسلام هنوز به دنیا نیامده بود. این نکته یادآور یکی از کارهای ریشه‌ای ائمه اطهار علیهم السلام در آماده سازی شرایط برای آینده می‌باشد. ایشان در آن تاریخ پایگاهی شیعه نشین با مرکزیت قم در خارج از محدوده حجاز و عراق را اعتبار می‌بخشیدند که می‌بایست نقش عنصر مرکزی در معنای روحیه "قمی بودن" در آینده را ایفا می‌کرد. روحیه‌ای که محدود به مردم شهر قم نبود بلکه مفهومی عمیق و باطنی از شناخت ائمه اطهار علیهم السلام در آن گنجانده شده بود.

حال سوالی که جا دارد درباره‌اش تأمل کنیم، اینکه:

تا چه اندازه قمی هستیم و در راه آن جدیت به خرج داده‌ایم؟

پی نوشت:

1. بحار الانوار،‌ج57، ص216: رَوَى عِدَّةٌ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ أَنَّهُمْ دَخَلُوا عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) وَ قَالُوا نَحْنُ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ فَقَالَ مَرْحَباً بِإِخْوَانِنَا مِنْ أَهْلِ قُمَّ فَقَالُوا نَحْنُ مِنْ أَهْلِ الرَّیِّ فَأَعَادَ (علیه السلام) الْکَلَامَ قَالُوا ذَلِکَ مِرَاراً وَ أَجَابَهُمْ بِمِثْلِ مَا أَجَابَ بِهِ أَوَّلًا فَقَالَ إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَکَّةُ وَ إِنَّ لِلرَّسُولِ (صلى الله علیه و آله)حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِینَةُ وَ إِنَّ لِأَمِیرِ الْمُوْمِنِینَ علیه السلام حَرَماً وَ هُوَ الْکُوفَةُ وَ إِنَّ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ بَلْدَةُ قُمَّ وَ سَتُدْفَنُ فِیهَا امْرَأَةٌ مِنْ أَوْلَادِی تُسَمَّى فَاطِمَةَ فَمَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ قَالَ الرَّاوِی وَ کَانَ هَذَا الْکَلَامُ مِنْهُ علیه السلام قَبْلَ أَنْ یُولَدَ الْکَاظِمُ علیه السلام.

2. نهج البلاغه،‌ بخش خطبه‌ها، شماره233.

3. قصص، آیه57: وَ قَالُواْ إِن نَّتَّبِعِ الهْدَى‏ مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا أَ وَ لَمْ نُمَکِّن لَّهُمْ حَرَمًا ءَامِنًا یجُبىَ إِلَیْهِ ثَمَرَاتُ کلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ رِّزْقًا مِّن لَّدُنَّا وَ لَاکِنَّ أَکْثرَهُمْ لَا یَعْلَمُون‏.

4. به لحاظ تاریخی ناامنی‌هایی در مکه رخ داده است مثل حمله یزید به مکه؛ و به این لحاظ لازم است درباره تفسیر آیه بیشتر بیندیشیم؛ در روایتی که از امام صادق علیه السلام نقل شده است آمده است که علی بن عبدالعزیز از آن حضرت پرسید این آیه قرآن که «آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً» چگونه با واقعیت جور در می‌آید که افرادی با عقاید انحرافی نیز داخل در این اماکن شریفه می‌شوند (مثل مرجئی و قدری و حروری و زندیق). در اینجا امام صادق علیه السلام به بُعد باطنی حرم الهی اشاره کردند که همانا شناخت حقانیت اهل بیت علیهم السلام است: "و من دخله و هو عارف بحقنا کما هو عارف له خرج من ذنوبه و کفى هم الدنیا و الآخرة".