شعایر جمع « شعار » است و به معنای « شعارها » می باشد.

اما « شعار » چیست ؟ و چه معنایی دارد ؟

کلمه ی « شعار » دو گونه خوانده می شود و بر این اساس، دارای دو معناست:

الف) شَعار بر وزن « مَزار » ( به فتح شین ): به محل برخورد و تماس لباس زیرین انسان با پوست بدنش گفته می شود و در مقابل آن، کلمه ی « دثار » است که به محل تماس لباس های رو اطلاق می گردد.

اگر شعایر به این معنا باشد، مقصود آن است که انسان مسلمان در زندگی خود، شعارهایی دارد که بخشی از وجود او هستند و هرگز از او جدا نمی شوند. و در هیچ شرایطی بین آنها فاصله نمی افتد.

ب) شِعار بر وزن « وِقار » ( به کسر شین )، و آن به معنای علامتی است که به عنوان پرچم در جنگ ها حمل می کنند تا سربازان و جنگجویان بر محور آن گرد آیند و جهت را گم نکنند، تمرکز خود را از دست ندهند و رابطه ی بین آن ها قطع نگردد. و لذا در توضیح کلمه ی « شعایر » به این معنا، باید بگوییم که مسلمانان در زندگی خود شعارها و علایمی دارند که به واسطه ی آن، شناخته می شوند و بر محور آن گرد می آیند، و از گمراهی و ضلالت و کناره گیری و انزوا و گوشه نشینی مصون می مانند. (1)

علما مصادیق خارجی و عینی بسیاری برای شعایر اسلام ذکر کرده اند مانند: نماز، روزه، حج، زکات و اذان و اقامه و دیگر مراسم و شعارهای اسلامی، که یک مسلمان به واسطه ی آن از دیگران متمایز می شود.

احیا و ترویج این شعارها، از وظایف سیاسی دولت اسلامی است. و بر همین اساس، اهل ذمّه ( کفاری که در پناه اسلام و در کشور مسلمین به عنوان ذمّی و معاهد زندگی می کنند ) حق تظاهر به انجام اعمال غیر اسلامی از قبیل تظاهر به روزه خوری و استعمال مشروبات مست کننده و گوشت خوک، و یا به صدا در آوردن ناقوس کلیساها، بدون اجازه ی دولت اسلامی را ندارند. این اعمال، خلاف شعارهای اسلامی است؛ در کشور اسلامی باید شعارهای اسلامی رواج پیدا کند، نه غیر آن.

همچنین برفرد مسلمان حرام است در جایی سکونت و اقامت کند که قادر به اظهار شعایر اسلامی نیست، و در صورت توانایی، هجرت از چنین مکانی واجب است؛ مادامی که کفر در جهان وجود دارد، وجوب هجرت نیز محفوظ است. (2)

و نیز بازگشت از سرزمین اسلامی به دیار شرک، و اقامت در آن جا مذموم است، اما در صورتی که مسلمان، قادر به اظهار شعایر اسلامی نباشد، این هجرت حرام است. « التَّعَرُّبُ بَعدَ الهِجرَةِ »؛ یعنی بازگشت مسلمان به جاهلیت و شرک، بعد از این که از آن دوری گزیده، حرام است.

شیخ حرّ عاملی، راوی بزرگ شیعه، در کتاب ارزشمند وسائل الشیعه در فصل جداگانه ای به ذکر احادیث مربوط در این مورد پرداخته است. عنوان فصل: « بابُ تَحریمِ التَّعَرُّب بَعدَ الهِجرَةِ وَ سُکنی المُسلِم دارَ الحَربِ وَ دُخولِها اِلّا لِضَروُرَةٍ وَ... » (3) است؛

یعنی فصلی در این باره که تعرب بعد از هجرت و سکونت مسلمان در دارالحرب حرام است، مگر آن که ضرورتی باشد و ... .

به دو دلیل، این عمل حرام است: اول این که مسلمان نمی تواند شعایر اسلام را اظهار کند و دوم این که ممکن است تحت تأثیر جوّ زندگی مشرکان قرار گیرد و مرتد شود.

مفهوم شعایر از دیدگاه قرآن

شعایر اسلامی و به عبارت دیگر، شعایر الهی، در قرآن مجید، پیش از هر منبع دیگر مطرح شده است. خداوند در آیات متعدد با بیان برخی از مصادیق آیین اسلام، به مسلمانان فرمان داده است که شعایر الهی را بزرگ شمرده و آن را گرامی دارند.

خداوند، تکریم شعایر را از تقوای قلبی مؤمنان می داند؛ و در سوره ی حج ( آیه ی 25-36 ) به پیامبر و مردم امر می کند که مراسم حج را به جای آورند، و قربانی کنند، از سخن لغو و بیهوده بپرهیزند و از پرستش بت ها دوری گزینند، و نیز اعلام می دارد که این مسائل از شعایر اسلامی و الهی است که خداوند برای مسلمانان برگزیده است.

آن گاه حقانیت این شعایر را اعلام می دارد و پیروی از آن ها را نشانه ی تقوای قلب و عظمت روح و تسلیم در برابر ذات حق می داند.

« وَ مَن یُعَظِّم شَعائِرَ اللهِ فَانَّها مِن تَقوَی القُلُوبِ... وَالبُدنَ جَعَلناها لَکُم مِن شَعائِرِ اللهِ لَکُم فِیها خَیرٌ... ».

همچنین در این آیات، ذکر و اعتلای نام او و خوف از خدا، صبر و شکیبایی در مصیبت ها، اقامه ی نماز و انفاق را از شعایر الهی بر شمرده است.

خداوند سوره ی بقره می فرماید:

« اِنَّ الصَّفا وَ المَروَةَ مِن شَعائِرِ اللهِ؛ (4)

مراسم صفا و مروه از شعارهای الهی است. »

و در سوره ی مائده به مسلمانان امر می کند که حرمت شعایر الهی را نگاه داشته و محرمات خدا را حلال نشمارند.

در آیات زیر، برخی از مصداق های « شعایر » مطرح شده است:

« ای اهل ایمان! حرمت شعایر الهی و ماه های حرام را نگاه دارید، و هَدی و قلائد ( قربانی های حجاج، چه علامت قربانی به گردن آن باشد، یا نباشد ) را متعرض نشوید و تعرض به زائران خانه ی خدا ( کعبه ) را حلال ندانید؛ آنها برای کسب خشنودی الهی آمده اند، و چون از احرام فارغ شدید، صید کنید، و دشمنی کسانی که شما را از مسجد الحرام منع کردند، بر ظلم و بی عدالتی وادارتان نکند، باید رابطه ی بین شما بر تعاون و تقوا استوار باشد، تعاون بر تقوا و خیر و نیکویی داشته باشید، نه تعاون بر گناه و دشمنی، که خداوند شدید العقاب است.

برای شما مؤمنان، گوشت مرده و خون و گوشت خوک و حیوانی که به هنگام کشتن آن، نام غیر خدا را برده باشند، حرام است، و نیز خوردن گوشت هر حیوانی که با خفه کردن، چوب زدن، از بلندی افکندن، و یا با شاخ زدن به یکدیگر بمیرند، حرام است، و نیز خوارک درندگان، جز آن چه که قبلاً تذکیه کرده باشید، حرام است. و آن را که برای بت ها ذبح می کنید، و به تیرها قسمت می کنید، حرام است ( در زمان جاهلیت رسم بود که چون در امری مردد می شدند بر تیری می نوشتند: « خدا امر کرد »، و بر تیر دیگر می نوشتند: « خدا نهی کرد » و آن گاه تیرها را در هم ریخته و یکی را به قرعه بر می گزیدند، و بر اساس آن رفتار می کردند ) که این کار، فسق است و ... . » (5)

این آیات در مورد شعایر اسلام است که تعدادی از مصادیق آن به عنوان نمونه ذکر شد و فقها نیز موارد دیگری را در این زمنه ذکر کرده اند.

با تأمل در آیات مذکور، به تجلی آیین اسلام در ابعاد مختلف پی می بریم:

الف) بُعد اجتماعی، مانند: ماه های حرام، مراسم حج و تعاون.

ب) بُعد عبادی، مانند: نماز، حج، ذکر و یاد خدا.

پ) بُعد فردی، مانند: صبر بر مصائب و مواردی از این قبیل.

ت) موارد خوراکی، مانند: ذبح و شرایط خاص آن.

حال که مفهوم شعایر اسلامی را با استفاده از اسناد و مدارک قرآنی شناختیم، بهتر است که به تفصیل با موارد و مصادیق آن آشنا شویم. لذا در این مباحث با برخی از شعارهای اساسی و مهم اسلام آشنا خواهیم شد.

شایان ذکر است که دولت اسلامی موظف به اعمال و احیای شعایر اسلامی است. بنابراین، سیاست داخلی آن نیز باید بر این مبنا استوار باشد؛ زندگی اجتماعی اسلامی بدون احیای شعایر،پایدار نخواهد بود.

برخی از شعایر مهم اسلامی

می دانیم که شعایر اسلام بسیار است، و شریعت ما شعار ماست. اما برخی از آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و اساس شعارهای دیگرند. شناخت این شعایر، بسیار مهم است. در این بخش به بررسی آن ها می پردازیم:

الف) مساجد

مسجد، خانه ی خدا و از مراکز با شکوه اسلامی است، لذا اتخاذ مسجد و ساختن آن، از شعایر اسلامی است.

صاحب کنز العرفان که یکی از فقهای بنام شیعه می باشد، ساختن مسجد را بر مسلمانان واجب کفایی معرفی می کند. (6)

همچنین آیات متعددی در مورد آداب مسجد و ساختن و تعمیر آن در قرآن آمده است که با برخی از آن ها آشنا می شویم:

« وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلاَ تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً؛ (7) مساجد از آن خداست، پس در آن جا فقط به نیایش خدا بپردازید و نه غیر او. »

« وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعَى فِی خَرَابِهَا أُولئِکَ مَا کَانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوهَا إِلاَّ خَائِفِینَ؛ (8)

کیست ستمکارتر از آن کسی که ذکر نام خدا در مساجد را منع کند و در تخریب آن ها بکوشد ؟ در حالی که می بایست با خوف الهی وارد آن مساجد می شدند. »

این آیه ی شریفه، احکام و مسائل مربوط به مساجد را بیان می کند. یکی از فقهای قرن نهم هجری ( مقداد بن عبدالله سیوری ) در تفسیر این آیه چنین می گوید:

« این آیه در احکام مساجد، دارای راهنمایی ها و فوایدی است:

1) پرسش و لحن استفهام در این آیه، در بیان تقریر و عظمت ظلمی است که این گروه مرتکب می شوند.

2) جمله ی « أن یذکر » مفعول ثانی و به معنای « من أن یذکر » می باشد؛ یعنی گویای این امر است که مسجد باید محل ذکر و تعظیم نام خدا باشد، اما ستمگران مانع می شوند.

3) در جمله ی « مَساجِدَ اللهِ » به اصطلاح ادبی کلمه ی جمع، یعنی « مساجد » مضاف واقع شده و این طبق قاعده ی دستور زبان بر عموم دلالت می کند؛ یعنی مسجدهای خاصی مطرح نیست، بلکه تمام مساجد را در بر می گیرد؛ یعنی افرادی که مانع ذکر و تعظیم نام خدا در هر مسجدی شوند، ستم کرده اند.

اما احکام و مسائل فقهی که از این آیه استنباط می شود، به قرار زیر است:

1) ساختن مسجد، واجب کفایی است. ( مادامی که مسجدی ساخته نشده است، ساختن مسجد بر همه واجب است، اما با اقدام عده ای از مسلمانان، این وظیفه از دیگران ساقط می شود ).

2) تعمیر بخش های فرسوده ی مسجد، واجب است.

3) بر پایی مراسم عبادت و ذکر خدا در مساجد، واجب است.

4) تخریب مساجد، حرام است. ( تخریب معنای عرفی دارد و به اعمالی از قبیل: خراب کردن دیوار، سرقت از مسجد و لطمه زدن به روشنایی آن، اطلاق می گردد ).

5) ساختن مسجد بر اعیان ( اشخاص متعین ) مستحب است.

6) مستحب است مسلمانان با خشوع وارد مساجد شوند. » (9)

شایان ذکر است که تعمیر مساجد بر مشرکان و کفار حرام است و فقط مؤمنان، شایسته هستند. خداوند در سوره ی توبه می فرماید:

« مَا کَانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِینَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ؛ (10)

تعمیر مساجد بر مشرکان سزاوار نیست، در حالی که کفر در وجودشان است. »

همچنین می فرماید:

« تعمیر مساجد خدا فقط بر آنان که به خدا و روز آخرت ایمان آورده اند، و نماز به پا داشته و زکات می پردازند و از غیر او نمی ترسند، سزاوار است؛ آنها هدایت یافتگانند. » (11)

با تأمل در این آیات و آیه هایی از این قبیل، در می یابیم که مساجد از مهم ترین مراکز نشر توحید هستند، و لذا باید سیاست دولت اسلامی و امت مسلمان بر ایجاد مساجد و احیای آن باشد. مسلمانان مرکز دیگری که در شکوه و عظمت و ایفای نقش هدایتی و سیاسی و اجتماعی بتواند جایگزین مسجد گردد، نمی شناسند، مسجد، خانه ی خدا و مردم است و لذا می بینیم که بعد از هجرت پیامبر اسلام، اولین اقدام وی ساختن مسجد قبا در نزدیکی مدینه ( روستای قبا ) است. در مدینه نیز اولین اقدام سیاسی و اجتماعی پیامبر، ساختن « مسجد النبی صل الله علیه و آله » می باشد و از همان مسجد است که اسلام دنیا را فتح نمود.

مسلمانان باید به اهمیت مسجد آگاه شوند؛ مسجد تاریخ خونینی دارد و هیچ حرکت و قیام آزادی بخشی در جهان اسلام و در خاورمیانه و شمال آفریقا نیست، مگر آن که از مساجد برخاسته است، و ظالمان از هیچ مرکزی به اندازه ی مسجد نمی هراسند.

خداوند در قرآن کریم از مسجد به عنوان سنگر ( مرصاد ) نام می برد و می گوید: این سنگر نباید به دست منافقان بیفتد.

نیز در فرهنگ اسلامی مسجد، « محراب » است؛ محراب از کلمه ی « حرب » به معنای جنگ گرفته شده است؛ یعنی، مسجد محل جنگ است؛ جنگ با شیطان نفس، نبرد با طاغوت و کفار و ستمگران. این نقش واقعی مساجد است، به همین دلیل، در صدر اسلام منافقان برای خنثی کردن نقش هدایت گرانه و انقلابی مسجد، با نام مسجد، به مبارزه با آن پرداختند. آن ها به رهبری منافقی به نام « ابوعامر راهب » در مقابل مسجد قبا، مسجد دیگری ساخته و پیامبر اسلام را به افتتاح آن دعوت نمودند، خداوند نام آن را « مسجد ضرار » گذاشت ( این مسجد برای ایجاد لطمه به اسلام و مسلمین ساخته شده بود. ) و دستور داد آن را ویران سازند. اصحاب به دستور پیامبر صل الله علیه و آله آن را به آتش کشیدند.

آیه ی ذیل ، در این مورد آمده است:

« آنان ( منافقان ) مسجد را به عنوان محل ضرر به مسلمین، و جایگاه کفر و ایجاد تفرقه میان مسلمانان سنگری برای جنگ با خدا و پیامبر او ساخته اند، و قسم می خورند که ما حسن نیت داریم، اما خداوند گواهی می دهد که آنان دروغ می گویند. هرگز بر این مساجد قدم مگذار؛ مسجدی که از ابتدا بر تقوا بنا نهاده شده، برای اقامت تو سزاوارتر است. » (12)

قرآن، معجزه ی جاودان الهی است؛ همان طوری که قرآن می فرماید: ستمگران نخست در بستن مساجد و یا ویران کردن آن می کوشند، و آن گاه که موفق نشدند، برای فریب مرد و خنثی ساختن مساجد تقوا، خود مسجد می سازند و تعمیر می کنند. این شیوه ی تمام ستمگران است.

باید سیاست حکومت اسلامی و ملت مسلمان، بر تقویت مساجد تقوا و رونق بخشیدن به آن استوار باشد؛ و عمران مساجد بر دو گونه است:

1. تعمیر نما و ساختمان مساجد؛

2. عمران مساجد با عبادت و نیایش. (13)

ب) اذان

از دیگر شعایر اسلام، اذان و اقامه است. (14) کفار از اذان می هراسند؛ اذان، اعلان بسیج همگانی مسلمانان در شب و روز است و کافران چون راه مبارزه ای با آن نمی شناسند، آن را مورد استهزا قرار می دهند. لیکن مسلمانان نباید به تمسخر آن ها اهمیت دهند، بلکه باید اذان را از مناره ها هر چه بلندتر سردهند و با فریاد اذان و اعلام توحید، لرزه بر اندام کفر و شرک بیندازند. نیز حکومت اسلامی موظف به پخش اذان از رسانه های گروهی ( رادیو و تلویزیون ) می باشد. در این مورد خداوند می فرماید:

« وَ إِذَا نَادَیْتُمْ إِلَى الصَّلوةِ اتَّخَذُوهَا هُزُواً وَ لَعِباً؛ (15)

هر گاه اذان سر می دهید، کفار ( از بغض خود ) آن را تمسخر می کنند ( و شما نباید به آن اهمیت دهید ).»

پ) نمازها

یکی دیگر از شعایر اسلام « نماز » است. نماز پرستش خالصانه ی خدای یکتاست و در شبانه روز در پنج نوبت به جای آورده می شود. و همچنین نمازهای دیگری نیز وجود دارند که در مواقع ویژه ای از سال اقامه می گردد. و نیز نوافل و نمازهای مستحبی متعدد که هر کدام اهمیت خاصی دارند.

اهمیت نماز از شعایر دیگر بیشتر است. نماز، پیوند روح با ذات حق است. ترویج نماز، به ویژه نماز جماعت، از وظایف فقهای اسلام و حکومت اسلامی است.

نمازهای غیر مستحبی از این قرار است: نمازهای یومیه ( روزانه )؛ نماز جمعه؛ نماز عیدین ( عید قربان و عید فطر )؛ نماز آیات؛ نماز میت.

1) نمازهای یومیه

هر مسلمانی باید در شبانه روز، در پنج نوبت به نماز بایستد و این نمازها را « یومیه » ( روزانه ) می نامند که عبارتند از: نماز صبح، ظهر و عصر، مغرب و عشا. کسی که آن ها را منکر شود، کافر و از دین اسلام خارج است، و باید احکام « ارتداد » درباره ی او اجرا شود.

بهتر است نمازهای یومیه، به جماعت خوانده شوند، حتی اگر نمازگزاران دو نفر باشند.

2) نماز جمعه

یکی دیگر از نمازها و به عبارت دیگر، شعایر مهم اسلامی، نماز جمعه می باشد. نماز جمعه در آخر هر هفته ( روز جمعه ) با حضور گروهی از مسلمانان در هر شهر برگزار می شود.

نماز جمعه در زمان حضور امام معصوم علیه السلام واجب عینی و در زمان غیبت، بنا به فتوای عده ای از فقها واجب تخییری است؛ یعنی در این صورت، نمازگزار مختار است که بین نماز ظهر و نماز جمعه، یکی را برگزیند؛ کسی که نماز جمعه می خواند، نماز ظهر بر او واجب نیست.

برخی از فقهای شیعه، شرکت در نماز جمعه را در صورت بر قراری آن، « احتیاط واجب » می دانند و ضرورت شرکت در آن را اعلام می دارند.

نماز جمعه از شعایر عبادی - سیاسی اسلام و شؤون حکومت اسلامی و ولایت فقیه می باشد؛ آن جا که حکومت عدل الهی وجود دارد، برقراری نماز جمعه و آماده نمودن مقدمات آن، از وظایف حاکم شرع اسلامی است.

و در آن، دو خطبه واجب است؛ در این خطبه ها از مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی، تربیتی، اخلاقی و عبادی اسلام یاد می گردد. و سپس دو رکعت نماز است، که حتماً باید به جماعت خوانده شود. همچنین امام جمعه باید فقیه و یا منصوب از طرف حاکم شرع باشد. وی هنگام قرائت خطبه ها باید مسلح باشد.

شایان ذکر است که نماز جمعه، « قیام توحیدی هفته » است، نماز جمعه بیانگر یگانگی دین، سیاست و اجتماع است و حربه ی آشکاری است علیه کسانی که دین را از سیاست جدا می پندارند.

3) نماز عیدین

یکی دیگر از شعارهای الهی اسلام، نماز عید فطر و عید قربان است، و از آن به « نماز عیدین » یاد می شود.

اسلام، دین سیاسی- اجتماعی است، و با انزوا مخالف است؛ بنابراین تا آن جا که ممکن است، باید نمازهای یومیه را به جماعت خواند؛ و مردم باید در آخر هر هفته در مرکز شهر گردآیند و نماز جمعه را به پا دارند و از مسائل روز آگاه گردند ( کلمه ی « جمعه » از جمع و جماعت مشتق شده است ). و در عید فطر و قربان به نیایش و عبادت بپردازند و مستحب است که این دو نماز را در خارج از شهر ( بیابان و صحرا ) به پا دارند. در نماز عیدین نیز قرائت خطبه لازم است. همچنین این دو آیین عبادی- سیاسی، بهتر است به جماعت خوانده شود.

علاوه بر این، مسلمانان در یک کنگره ی بین المللی و جهانی اسلام ( حج ) شرکت می کنند و در آن جا به عبادت و نیایش خداوند می پردازند. مراسم پر شکوه و سالانه ی حج در کنار خانه ی خدا ( کعبه ) برگزار می گردد.

اسلام چه شعارها و مراسم زیبا و پرمحتوایی دارد! این شعایر هستند که اسلام را جاودانه کرده و روح سیاسی و معنوی خاصی به جامعه و امت اسلام می بخشند.

4) نماز آیات

هنگام بروز حوادث بزرگ و ترسناک طبیعی، مسلمانان به خدا پناه می برند و با به جا آوردن نماز آیات، به آرامش قلبی می رسند. هنگام وقوع زلزله، خسوف و کسوف و حوادثی از این قبیل، بر مسلمانان واجب است که دو رکعت نماز ( نماز آیات ) به جا آرند؛ این فریضه نیز از شعارهای اسلام است.

5) نماز میت

اسلام، مرگ را پایان حیات نمی داند، بلکه آن را آغاز مرحله ی جدیدی از حیات انسان قلمداد می کند. مسلمانان، مردگان را با یاد خدا و در مراسم ویژه ای به خاک می سپارند و آن ها را به عنوان یک مسافر بدرقه می کنند. یکی از این مراسم، به جا آوردن نماز میت است.

باید بر مرده نماز میت خوانده شود و مضامین آن دارای طلب مغفرت برای وی در آن دنیا می باشد که این نیز از شعایر اسلامی است.

حکومت اسلامی باید نماز را به عنوان برترین شعار اسلام در جامعه ترویج کند و مردم را با ابعاد آن آشنا سازد. این از وظایف دولت در سیاست داخلی می باشد، و این سیاست را با به کارگیری اصل امر به معروف و نهی از منکر، می توان عملی ساخت؛ همچنین با طرح ریزی برنامه های مختلف و تشویق و ارشاد مردم، به طور غیر مستقیم می توان به این امر خطیر پرداخت.