از «فضل بن ربیع» نقل است:

با هارون الرشید به زیارت حج رفتم. هنگام شب که من استراحت مى‏کردم صداى دق الباب شنیدم، پرسیدم کیست؟ پاسخ آمد: امیر را اطاعت کن، من با شتاب بیرون آمدم و او به راستى هارون بود!

گفتم: اى امیر! اگر کسى را به دنبالم مى‏فرستادى نزد تو مى‏آمدم. گفت: هیجان مرا گرفته است که فقط مردى خردمند مى‏تواند آن را فرو نشاند؛ مردى را به من بنماى که بتوانم از او سؤالى کنم.

گفتم: «سفیان بن عیینه» همین‏جاست، گفت: مرا به نزد او راهنمایى کن- ما به طرف خانه او رفتیم من در زدم، پرسید: کیست که در مى‏کوبد؟ پاسخ دادم: از امیر اطاعت کن او با شتاب بیرون آمد و گفت: اى امیر! اگر تو کسى از پى من مى‏فرستادى، نزدت مى‏آمدم، او گفت: ما براى امر مهمّى نزد تو آمدیم، آن‏گاه هارون زمانى با وى گفتگو کرد و سپس پرسید: آیا تو به کسى بدهکارى؟ وى پاسخ داد: آرى، هارون گفت: عباسى بدهکارى‏هاى او را بپرداز.

از نزد او بیرون آمدیم، هارون گفت: آشناى تو به هیچ کار من نیامد! مردى را به من بنماى که از او سؤالى کنم، گفتم: «عبدالرزّاق بن حمام» اینجاست، گفت: ما را نزد وى ببر تا از او سؤالى کنیم. نزد وى رفتیم و من در زدم، پرسید: کیست؟ گفتم: از امیر اطاعت‏ کن، وى با شتاب بیرون آمد و گفت: اى امیر! اگر مرا خبر کرده بودى خود نزدت مى‏آمدم هارون جواب داد: ما براى امر مهمّى نزد تو آمده‏ایم، ساعتى با وى به گفتگو نشست و سپس پرسید: آیا تو به کسى بدهکارى؟ گفت: آرى، هارون گفت: عباسى بدهکارى‏هاى او را بپرداز.

سپس بیرون آمدیم، هارون گفت: آشناى تو به هیچ‏کار من نیامد! مردى را به من بنماى که از او سؤالى کنم، گفتم: «فضیل بن عیاض» اینجاست، گفت: ما را نزد او راهنمایى کن.

نزد او رفتیم، در جایى بلند ایستاده بود و عبادت مى‏کرد و آیاتى از کتاب خدا را به تکرار مى‏خواند، من در کوفتم، پرسید: کیست؟ گفتم: از امیر اطاعت کن. در پاسخ گفت:

مرا با امیر کارى نیست!! گفتم: اللّه اکبر آیا تو نباید از او اطاعت کنى؟ جواب داد: آیا خبر ندارى که پیامبر صلى الله علیه و آله گفته است: مؤمن نباید خوار شود، فضیل پایین آمد در گشود، سپس بالا رفت شمع را خاموش کرد و در گوشه‏اى نشست.

ما در جایى که از تاریکى جایى را نمى‏دیدیم به جستجوى او پرداختیم، دست رشید بر دست فضیل رسید فضیل گفت: چه نرم دستى است؛ امّا آیا فردا از عذاب الهى خلاصى مى‏یابد یا نه؟ راوى مى‏گوید: با خود گفتم امشب وى با او با زبانى پاک و قلبى صاف گفتگو خواهد کرد.

هارون گفت: ما براى امر مهمّى نزد تو آمده‏ایم، رحمت خداى بر تو باد، فضیل لب به سخن گشود و گفت: آنچه تو را به اینجا کشانید خلاف میل تو بود و همراهانت نیز براى آمدن با تو رغبتى نداشتند و اگر پرده میان تو و آنان را برگیرند و تو از آنان بخواهى که اندکى از گناهان تو را بپذیرند، آن‏ها گردن نخواهند نهاد و در واقع از اینان آن کس که تو را بیش‏تر دوست دارد، بیش‏تر خواهد گریخت!!

اى هارون! همین که عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید، «سلیم بن عبداللّه» و «محمّد بن کعب» و «رجاء بن حیات» را فرا خواند و به آنان گفت: من به زشتى‏هایى‏

عرفان اسلامى، ج‏13، ص: 28

مبتلا شدم تدبیر من چیست؟ او خلافت را بلیّه و زشتى مى‏دانست بلیّه و زشتى تو و یارانت آن را سعادت و نعمت مى‏دانید. سلیم بن عبداللّه به او گفت: اگر مى‏خواهى فردا از عذاب الهى رهایى یابى، چون روزه‏دار دست از دنیا بکش و با مرگ افطار کن.

محمّد بن کعب به او گفت: اگر مى‏خواهى فردا از عذاب الهى رهایى یابى، پیران مؤمنان را پدر دان، مردان میانه سال را برادر و کوچک‏ترها را فرزند، به والدین احترام بگذار، با برادران مهربان باش و به فرزندان نیکویى کن.

رجاء بن حیات به او گفت: اگر مى‏خواهى فردا از عذاب الهى رهایى یابى، آنچه را که براى خود دوست دارى براى مؤمنان دوست بدار و آنچه را بر خود نمى‏پسندى بر مؤمنان نیز مپسند و سپس هرگاه خواستى بمیر.

اکنون من نیز همین را به تو مى‏گویم و مى‏ترسم از روزى که پاهایت خواهند لرزید، چه بر سرت خواهد آمد؟ آیا در کنار تو این مردم خواهند بود که تو را یارى دهند؟

هارون چنان تحت تأثیر قرار گرفت که از شدت گریه از هوش رفت. من به فضیل گفتم:

با امیر نرم‏تر باش. پاسخ داد: من با او نرمى مى‏کنم؛ امّا تو و یارانت امیر را هلاک مى‏کنید.

چون هارون به هوش آمد، به فضیل گفت: باز بگو، فضیل گفت: اى امیر! شنیده‏ام که یکى از دست نشانده‏هاى «عمر بن عبدالعزیز» از بى‏خوابى شکایت کرد، عمر به او نوشت: اى برادر من! بى‏خوابى گناهکاران را در کام آتش دوزخ و طول ابدیّت به یاد آر، تا در خواب و بیدارى راهنماى تو به سوى خدایت باشد. امّا مواظب باش که پاى تو از این راه نلغزد؛ زیرا خدا به تو وعده بیش‏ترى نمى‏دهد و بر تو رحم نخواهد آورد. هنگامى که حاکم نامه او را خواند، از سرزمین‏هاى بسیارى گذشت و نزد عمر آمد، عمر از او پرسید چه چیز تو را نزد من آورد؟ پاسخ داد: تو با نامه خود به دل من نیرو بخشیدى، من دیگر تا به خدا نرسم ولایت تو را اداره نخواهم کرد، هارون سخت گریست و گفت: باز بگو، فضیل گفت:

اى امیر! بدان که عبّاس (عموى رسول خدا) نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول اللّه! مرا منصب امارت ده پیامبر صلى الله علیه و آله گفت: اى عبّاس و اى عموى پیامبر! نفسى را که تو زنده مى‏دارى بهتر از امارتى است که آن را حتّى نمى‏توانى بخورى، در واقع امارت یعنى ندامت و پشیمانى در روز رستاخیز و اگر بتوانى امیر نباشى امیر مباش هارون دوباره سخت گریست و گفت: باز بگو خدا تو را رحمت کند.

فضیل گفت: اى امیر! پروردگار در روز قیامت، درباره همه این مردم از تو بازخواست خواهد کرد، اگر مى‏توانى روى خود را از آتش دوزخ حفظ کنى دریغ مکن. هشیار باش که هیچ وقت در دلت نسبت به رعایا فریب نباشد که پیامبر صلى الله علیه و آله گفته است: آن که بامداد با نیّت فریب نسبت به مردم برخیزد بوى خوش باغ بهشت به او نرسد. هارون گریان شد و سپس گفت: آیا تو به کسى بدهکارى؟ پاسخ داد: آرى، دَیْن من نزد پروردگار است که هنوز به حساب درنیامده است، واى بر من اگر او حساب کند، واى بر من اگر نتوانم پاسخ گویم. باز گفت: دَیْن خود را در عبادت مى‏دانم. باز گفت: راستى که پروردگار چنین امرى به من نکرده است؛ بلکه، بل امر کرده که وعده‏هاى او را باور کنم و از اراده او اطاعت.

و پروردگار گفته است: من جن و انس را خلق نکرده‏ام مگر آن که از من اطاعت کنند و من از آن‏ها قوّت و خوراک نمى‏خواهم. به راستى خداوند است که روزى مى‏دهد و صاحب نیرو و قدرت است.

هارون به او گفت: این هزار دینار را صرف عیال و اولاد کن و با خیالى آسوده به عبادت پروردگار مشغول باش. فضیل گفت: من راه رستگارى به تو نمایاندم، تو این‏ها را به من مى‏دهى؟!

آن‏گاه خاموش شد و دیگر سخنى نگفت. از نزد او بیرون آمدیم، هارون به من گفت: از این پس اگر تو کسى را به من مى‏نمایى، مردى همانند این باشد.

حکایت کنند: زنى از زنان فضیل نزد وى رفت و گفت: مى‏بینى که ما چه تنگدستیم، اگر این پول را مى‏گرفتى مى‏توانستیم کار خود را سروسامان دهیم!

فضیل در پاسخ گفت: من و شما همانند مردمى هستیم که شترى داشتند و از کار او نان به دست مى‏آوردند، هنگامى که شتر پیر شد او را کشتند و گوشتش را خوردند، اى عیال! از گرسنگى بمیر اما فضیل را نکش.

همین که این خبر به هارون رسید، گفت: نزد او برویم شاید پول‏ها را بپذیرد. فضل بن ربیع مى‏گوید: ما رفتیم، همین که فضیل ما را شناخت، بیرون آمد و به روى خاک نشست.

هارون نیز نزد او نشست و لب به سخن گشود؛ اما وى پاسخ نمى‏داد، ما در این حالت بودیم که کنیزکى زنگى بیرون آمد و فریاد زد: از دیشب شیخ را آزار مى‏دهید، برخیزید و بروید، ما برخاستیم و رفتیم‏ .