همزمان با بعثت پیامبر اعظم و ظهور دین اسلام، تغییر و تحوّلات بسیاری در حوزه های مختلف زندگی بشر، به وجود آمد. اسلام، علاوه بر دگرگون کردن نوع نگرش انسان به هستی و جهان پیرامون، طرح های نوی را در ساخت های گوناگون حیات انسانی درانداخت. گستره این دگرگونی ها را می توان در تحوّلات فرهنگی و ارزش های اجتماعی و همچنین در الگوهای زندگی سیاسی و اقتصادی جوامع اسلامی جستجو کرد. تشکیل «امت اسلامی» را می توان یکی از نوآوری های اسلام در بعد اندیشه سیاسی دانست. در این نوشتار، در پی آنیم که چیستی و اهمّیت امّت بودن جامعه اسلامی را بررسی کرده، به سیره پیامبر(ص) در اهمّیت دادن به امّت بودن مسلمانان، اشاره گذرایی داشته باشیم.

تعریف «امت»

در فرهنگ های بشری، واژه های مختلفی برای بیان مفهوم جامعه یا اجتماع، به کار بسته می شود. مفاهیمی چون ملّت، مردم، گروه، ایل، طایفه، قبیله، عشیره و ... از این نوع اند. اسلام نیز به عنوان یک مکتب آسمانی ـ که تمام همّ و غم آن، سعادت دنیوی و آخرتی انسان است ـ، برای بیان این مفهوم، از واژه جهتدار «امّت» ـ که بار معنایی ویژه ای دارد ـ استفاده نمود.

امّت، اصطلاحی قرآنی و دینی است که همزمان با ظهور دین اسلام، رواج یافته است. از این واژه، در هیچ یک از زبان های شرقی و غربی، سراغی نمی توان گرفت. این تعبیر، از نوآوری های اسلام در اندیشه سیاسی بشر است. لویی گارده (اسلام شناس مشهور فرانسوی)، معتقد است که: «امّت، از ریشه خاص عربی است که در زبان های اروپایی نمی توان مترادفی برای آن یافت».1

مفهوم امّت، از ماده «أمّ» یا «أوم» به معنای «قصد کردن» گرفته شده است. اطلاق «اُم» بر «مادر» نیز بدین جهت است که کودک در زمینه نیازمندی های خود، یا به جهت احساس آرامش، مادر را قصد و طلب می کند. بر این اساس، امّت، به مجموعه ای از انسان ها اطلاق می شود که هدف و مقصد واحدی، آنان را گرد هم جمع نموده است. 2 به عبارت روشن تر، امّت، به جماعتی که جنبه وحدتی در میان آنها وجود داشته باشد، اطلاق می شود. از این رو، امّت، مفهومی کاملاً عقیدتی است؛ عقیده ای که مرز میان امّت های گوناگون را مشخص می کند.

امّت بدین معنا 58 بار در قرآن تکرار شده است. در چنین کاربردی، امّت، به معنای گروهی از مردم است که یکی از رسالت های الهی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) بر آنها نازل شده است. در این میان، قرآن کریم، امّت اسلام را بهترین امّت از آغاز تا پایان تاریخ بنی آدم شمرده است.3

رابطه اُمّت و ملّت

ملّت (Nation) را می توان یک واحد بزرگ انسانی تعریف نمود که عامل پیوند آن، یک فرهنگ و آگاهی مشترک است. از جمله ویژگی های هر ملّت، اشغال یک قلمرو جغرافیایی مشترک است. به عبارت دیگر، ملّت، به گروهی از انسان ها اطلاق می شود که در یک کشور زندگی می کنند و دارای فرهنگ مشترک هستند. شایان ذکر است که این تعریف از ملّت نیز تعریفی تازه است که پس از دگرگونی های قرن های اخیر، به ظهور رسیده است.

یکی از تفاوت های اساسی نظام سیاسی اسلام با مکاتب سیاسی دیگر، در مرزبندی موجود میان ملّت و امّت است. اسلام، از آن جهت که خود را دینی جهانی و همه جامعه بشری را مخاطب آموزه های خویش می داند، بدون توجّه به مرزهای سرزمینی و تفاوت های نژادی، زبانی، ملّی و فرهنگی، از میان همه انسان ها عضوگیری می کند و نام امّت واحده را بر پیروان خویش می نهد. از نگاه اسلام، مرز بین انسان ها عقیدتی است و نه جغرافیایی، از این رو، تمام مسلمانان را به دور از هر گونه تفاوت در رنگ و زبان و ملّیت، عضوی از اعضای امّت یگانه اسلام می داند.

علّامه طباطبایی در این خصوص می فرماید: «اسلام، اصل انشعابات قومی و ملّی را بدین صورت که مؤثّر در تکوین پیدایش اجتماع باشد، ملغی ساخته است... . انشعابات و ملّیت هایی که بر اساس وطن تشکیل می گردند، امّت و مجموعه خود را به سوی وحدت و یگانگی حرکت می دهند و در نتیجه، این ملّت، از ملّت های دیگر - که در وطن های دیگر قرار دارند - ، روحاً و جسماً جدا می گردند ... . در این صورت، بر خورد یک جامعه با جامعه جدید، یا جوامع دیگر، به گونه ای نظیر برخورد انسان با دیگر اشیا و موجودات طبیعت است که آنان را استخدام و استثمار می کند و تجربه قرن های طولانی از آغاز خلقت تا کنون، به این حقیقت گواهی می دهد. به همین دلیل است که اسلام، این قبیل انشعابات و تمایزات را ملغی ساخته، اجتماع انسانی را بر اساس عقیده (و نه نژاد و وطن و نظایر آن)، پایه ریزی نموده است. در اسلام، حتی ملاک در بهره برداری های جنسی (ازدواج) و ارث، اشتراک در عقیده و توحید است، نه در منزل و وطن».4

ویژگی های امّت اسلامی

امّت اسلامی، دارای ویژگی هایی است که آن را از امّت های دیگر، متمایز می کند. در ادامه، به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. امّت اسلامی، امّتی میانه است

تعادل و میانه روی و دوری از افراط و تفریط در کارها، از اصول مهم اسلام است که در قرآن کریم و سیره پیشوایان دین، بر آن تأکید شده است. حضرت علی(ع) در مورد پیامبر اسلام می فرماید: «روش پیامبر در کارهایش میانه روی بود».5

جهتگیری تربیتی اسلام، بدین گونه است که انسانی متعادل در همه ابعاد، تربیت کند. از این رو خداوند در قرآن، امّت اسلامی را «امّت میانه» خطاب می کند: «و این چنین شما را امّت میانه قرار دادیم تا گواه بر مردم باشید و رسول خدا بر شما گواه باشد».6 امت اسلام، امّتی میانه معرفی می شود تا به عنوان جامعه ای نمونه شناخته شود و برای چنین جامعه ای، سیره پیامبر را به عنوان الگو برای امّت اسلام معرفی می کند.

علّامه طباطبایی در تفسیر ایه یاد شده می فرماید: «خدا، امّت اسلام را امّتی وسط قرار داد؛ یعنی برای آنان دینی قرار داد که متدینین به خود را به سوی راه وسط و میانه هدایت می کند، راهی که نه افراط آن طرف (مشرکان) را دارد و نه تفریط این طرف (مسیحیت) را، بلکه راهی است که هر دو طرف را تقویت می کند، هم جانب جسم را و هم جانب روح را».7

میانه بودن و اعتدال، اصلی است که بر تمام آموزه های اسلام حکومت می کند. اعتدال در عقیده (نه غلو و نه شرک)، اعتدال در برنامه های اجتماعی، اعتدال در شیوه های اخلاقی و ... . بر این اساس، یک مسلمان واقعی نمی تواند انسانی یک بُعدی باشد؛ بلکه انسانی است همه جانبه که به همه ابعاد مختلف زندگی توجّه دارد.

2. امّت اسلامی، امّت ممتاز

گفتیم که امّت، بر گروهی از مردم اطلاق می شود که وحدت عقیدتی داشته باشند. از این رو، بر همه گروه های انسانی ای که پیرو یک پیامبر هستند، امّت اطلاق می شود، مانند امّت موسی(ع) و امّت عیسی(ع) و امّت محمّد(ص).

در فرهنگ قرآنی، همه امّت ها به یک نگاهْ نگریسته نمی شوند، بلکه در میان امّت ها، برخی به واسطه یک ویژگی خاص، از برخی دیگر برترند. در نگاه قرآن، امّت اسلام، امّتی برجسته و ممتاز است به این دلیل که شهروندان این امّت، بر اعضای جامعه خود، نظارت دارند و یکدیگر را به نیکی ها توصیه می کنند و از بدی ها باز می دارند: «شما (مسلمانان) نیکوترین امّتید، که مردم را به نیکوکاری سفارش می کنید و از بدکاری برحذر می دارید و به خدا ایمان دارید».8

در این ایه، خداوند، امّت اسلامی را می ستاید و آن را امّت ممتاز برمی شمرد و دلیل آن را به کار بستن کنترل اجتماعی در جامعه آنان می داند. از این ایه، روشن می شود که مسلمانان، تا زمانی یک امّت ممتاز محسوب می گردند که دعوت به سوی نیکی و مبارزه با فساد را فراموش نکنند.9

3. امّت اسلامی، امّت برادری

یکی دیگر از ویژگی های امّت اسلام، برادری و اخوّت است. موضوع برادری و برابری اعضای جامعه بشری، برای اوّلین بار، در جریان توسعه اسلام و پس از پی ریزی امّت اسلامی مطرح شد. از نظر تاریخی، این مفهوم در سال دهم بعثت شکل گرفت. قرآن کریم، شالوه و پایه جامعه مطلوب خود، یعنی امّت اسلامی را بر اساس برادری و اخوّت اسلامی بنا می نهد: «همانا فقط مؤمنان با هم برادرند».10

اجتماع زنده، در سایه همفکری و هماهنگی و صمیمیت به وجود می اید، و در همین اجتماع است که همه می توانند سعادت و پیشرفت خود را دریابند. اسلام برای به وجود آوردن چنین اجتماعی، کمترین توجّهی به نژاد، زبان، رنگ و منطقه جغرافیایی نکرده است؛ بلکه همه را مسلمان و هماهنگ و همبسته می داند و تنها نظرش به «ایمان به خدا»ست که ریشه همه همبستگی ها و هماهنگی هاست.

اخوّت اسلامی، بهترین واژه ای است که این وحدت و هماهنگی را نشان می دهد. پیامبر اسلام(ص) پس از ورود به مدینه و ساختن مسجد، دست به یک ابتکار جالب زد و آن، پی ریزی اخوّت اسلامی بود تا وحدت و صمیمیت، بیش از گذشته در اجتماع مسلمانان به وجود اید. از این رو، بین امّت خود، عقد اخوّت خواند و هر دو نفر را با هم برادر قرار داد و نیز علی(ع) را به عنوان برادر خود انتخاب کرد.

وحدت امّت اسلام

همبستگی، یکپارچگی و دوری از تفرقه، بی تفاوتی و بی خبری، از دستورهای مهم خداوند و پیشوایان دین، به امّت اسلام است. قرآن کریم، به امّت اسلام توصیه می کند که: «به ریسمان محکم الهی، چنگ زنید و از تفرقه و پراکندگی بپرهیزید».11

یکی بودن معبود و کتاب آسمانی و اشتراک در پیامبر و قبله گاه، برای برقراری وحدت حقیقی بین مسلمانان، کفایت می کند.

پیامبر گرامی اسلام از زمان بعثت تا رحلت، همواره در آموزش های خود و در عمل، در جهت نفی تفرقه و تحکیم پایه های همبستگی و همدلی میان امّت اسلام و حتی تفاهم با غیر مسلمانان، گام برداشتند، از ساختن مسجد گرفته تا بستن عقد برادری بین امّت و تلطیف فضای اجتماعی خشن حاکم بر جوامع عرب، در آن زمان.

حضرت علی(ع)، بزرگ ترین دستاورد رسول خدا را ایجاد اُلفت و اتّحاد در میان مردمی متفرّق و پراکنده می داند؛ مردمی که به واسطه تعصّبات جاهلی، به جان یکدیگر افتاده، در حال سقوط بودند. پیامبر(ص) با تعالیم اسلام، همه را به خدای یگانه، متوجّه نمود و امتیازات موهوم از قبیل مال و ثروت و نژاد و رنگ را از میان بُرد. ایشان می فرماید: «... در روزگاری که مردم روی زمین، دارای مذاهب پراکنده، خواسته های گوناگون و روش های متفاوت بودند، عدّه ای خدا را به پدیده ها تشبیه می کردند، گروهی صفات ارزشمند خدا را انکار می کردند و به بت ها نسبت می دادند و برخی به غیر خدا اشاره می کردند. خدای سبحان، مردم را به وسیله محمّد(ص)، از گمراهی نجات داد و هدایت کرد».12

پدران امّت

جایگاه پدر در خانواده، جایگاهی مهم و سرنوشت ساز است. وجود پدر در خانواده، مایه آرامش روحی و احساس دارا بودن پشتوانه است. حضور او، نقش تربیتی ویژه ای دارد و سبب ساز جهتگیری خاص اعضای خانواده می گردد. شفقّت و دلسوزی پدر، او را وا می دارد که راه صحیح و درست را به آنان نشان دهد و از ورود آنان به پرتگاه های زندگی جلوگیری کند.

امّت ها نیز همانند خانواده ها نیازمند به پدر هستند؛ نیازمند به مهربانی و شفقّتی عام و فراگیر که آنان را از سقوط در درّه های شقاوت و بدبختی باز دارد. در روایات ما، پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) پدران این امّتْ معرفی شده اند.

از امام حسن مجتبی(ع) نقل شده است که پیامبر(ص) فرمود: «من و علی، پدران این امّت هستیم».13 یکی از ویژگی های پدر، مهربانی و دلسوزی برای فرزندان است. چون پیامبر(ص) پدر این امّت است، در قرآن، به این ویژگی های پدرانه او اشاره شده است: «همانا رسولی از جنس شما برای هدایت خلق آمد که از فرط محبّت، فقر و جهل شما بر او سخت می اید و بر آسایش و نجات شما بسیار حریص و نسبت به مؤمنان، دلسوز و مهربان است».14

امّت اسلامی، در کلام رسول خدا

پیامبر(ص)، بارها در گفته های خویش و به گونه های مختلف، از امّت خود، یاد کرده اند و ملاک هایی را برای شناخت برترین و بدترین افراد امتشان بیان کرده اند و نیز به دغدغه های خویش از امّت، اشاره نموده اند که در ادامه، به نمونه هایی از آنها اشاره می کنیم.

ایشان درباره برتری امّت اسلام می فرماید: «یقینی که به امّت من داده شده، به امّتی داده نشده است».15

در مورد برترین های امّتشان می فرماید: «بهترین افراد امّت من، کسانی هستند که جوانی شان را در اطاعت از خداوند صرف کرده باشند و جان خود را از لذّت های دنیا بریده، به آخرت سپرده باشند. همانا پاداش آنان در نزد خدا بالاترین درجات بهشت است».16

ایشان درباره دغدغه های خویش می فرماید: «از دو چیز درباره شما هراس دارم: پیروی هوای نفس و آرزوهای دراز؛ زیرا پیروی هوای نفس، راه را بر حق می بندد و آرزوی دراز، آخرت را فراموشتان می کند».17

پی نوشت ها

1. امت و ملتْ در اندیشه امام خمینی، علی محمّد بابایی زارچ، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383، ص 75.

2. «امّت و ملّت، نگاهی دوباره»، مجله حکومت اسلامی، ش 16، ص 161.

3. ر.ک: سوره آل عمران، ایه 110.

4. تفسیر المیزان، محمّد حسین طباطبایی، ترجمه: محمّد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم)، 1363، ج 4، ص 125.

5. نهج البلاغه، ترجمه: محمّد دشتی، قم: مؤسسه تحقیقاتی امیرالمومنین(ع)، 1383، خطبه 94، ص 124.

6. سوره بقره، ایه 143.

7. تفسیر المیزان، ج 1، ص 481.

8 . سوره آل عمران، ایه 110.

9. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، تهران: دارالکتاب الإسلامیه، 1353 ـ 1366، ج 3، ص 47.

10. سوره حجرات، ایه 10.

11. سوره آل عمران، ایه 103.

12. نهج البلاغه، خطبه 1، ص 25.

13. عیون الأخبار الرضا، ج 2، ص 84 .

14 . سوره توبه، ایه 128.

15 . میزان الحکمه، ج 1، ص 148.

16. همان، ص 149.

17. همان، ص 155.