سالکان مسلک حق، و عارفان کشور معرفت، و راه یافتگان به وادى حقیقت گفته‏اند: انسان داراى قلب و نفس و روح است، قلب را تمناى معرفت و آگاهى و ایمان است، نفس را هواى رزق احسان است، و روح را داعیه رحمت و رضوان.

هر یک از قلب و نفس و روح بوسیله اسمى از این اسما در صورت اتصال عملى به مفاهیم این حقایق خط و نصیب ویژه خود را مى‏یابند، دل از توجه به مسماى لفظ الله که ذات مستجمع جمیع صفات کمال است معرفت و ایمان به دست آورد، و نفس با بکار گرفتن مهر و رحمت که شعاعى از رحمانیت است به رزق و احسان حضرت رحمان رسد، و روح با اثر گرفتن از رحیمیت حق که جلوه تامش، قرآن و رسالت و ولایت است غرقه روح و ریحان شود.

صاحب تفسیر فاتحة الکتاب که از دانشمندان بعد از عصر فیض کاشانى است از مفاتیح الغیب نقل مى‏کند که:

راه‏هاى ورود وسوسه‏هاى شیطان در باطن انسان سه راه است: هوا، غضب، شهوت.

هوا نشأ ظهور کفر و بدعت است، غضب سبب پدید آمدن کبر و خودپسندى است، شهوت علت بروز حرص و بخل است.

«بى‏تردید فرد و خانواده و جامعه اگر آلوده به هوا پرستى، و خوى خشم و درندگى، و شهوت بى‏مهار باشد، در همه جوانب و شئون زندگى دچار فسق و فجور و گناه و معصیت، و حق‏کشى و ظلم و ستم، و پستى و بى‏بند و بارى، و هرزگى و تجاوز، و رذالت و زورگوئى مى‏گردد.»

حضرت حق که از هر کسى به انسان مهربان‏تر است، و جز خیر و سعادت و سلامت و خوشبختى انسان را نمى‏خواهد این سه نام مقدس را تعلیم انسان داد، تا با معرفت به مفهوم هر سه نام، و اتصال به حقیقت هر سه اسم راه‏هاى ورودى وسوسه شیطان و عوامل انحراف و گمراهى بسته شود، و آدمى را از حرکت در وادى ضلالت و انحراف باز دارد.

هر که توجه کند که الله یعنى ذات دارنده همه صفات کمال و اسماء حسنى اوست، آفرینش به اراده حضرتش سر از نیستى به میدان هستى بیرون آورد، آنچه در پهن دشت آفرینش وجود دارد به خواست او قدم در دایره وجود گذاشت، هر چرخى در عالم خلقت به مشیت او مى‏گردد، هر گیاهى به اشاره حکیمانه او سر از خاک بیرون مى‏کشد، و هر جاندارى به هدایت او مسیر حیات را مى‏پیماید، یقیناً از فرمان هوا و هوس که معبود گمراهان و نادانان، و کارگردان تیره بختان است و آیه شریفه‏

أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ‏ «1»

شاهد بر آن است رخ بر تابد و سر ارادت از آستان زیانبارش بپیچد، و تا ابد دست از دامان دوزخى‏اش برچیند.

و هر که بیدار گردد که رحمان حضرت اوست، که با رحمانیتش مى‏آفریند. و روزى مى‏بخشد، و احسان مى‏کند، و فضل و عنایت در فضاى زندگى مى‏افشاند، و باران لطف و محبت مى‏بارد، و با دریائى بى‏نهایت از عشق معیشت‏جانداران را اداره مى‏کند، و نطفه را در رحم به صورت طفلى آراسته درمى‏آورد، و با عنایت ویژه‏اش جنین را تندرست و سالم از دهانه کوچک رحم به فضاى با عظمت جهان وارد مى‏کند، و در سینه‏مادر براى تغذیه او شیرى که سرشار از مواد لازم براى بدن کودک است قرار مى‏دهد و قلب پدر و مادر را براى حفظ و رشد و تربیت او نسبت به او پر از مهر و محبت مى‏کند و .... از غضب که منشأ کبر و خودپسندى و خوى درندگان است، احتراز مى‏نماید و سر ارادت و تعظیم و فروتنى و خاکسارى به آستان او مى‏گذارد، و با همه بندگان خدا از هر آئین و ملتى که هستند به مهربانى و رأفت و رحمت و تواضع معامله مى‏نماید و هرگز گرد بزرگ منشى و تکبر و عجب و خودپسندى که اخلاق شیاطین و دور افتادگان از وادى هدایت است نمى‏گردد.

و هر کس عارف به این حقیقت شود که رحیم اوست، و رحیمیت و مهربانى‏اش همیشگى و جاوید است، و رحیمیتش اقتضا نموده که به انسان عقل و وجدان عنایت کند، و براى هدایتش به سوى راه راست پیامبران را برانگیزد، و امامان معصوم را چراغ پرفروغ مسیر حیاتش قرار دهد و کتابى چون قرآن که قانون اساسى زندگى است در آغوش حیات او بگذارد، و به خاطر ایمان و عمل صالح بهشت‏جاوید را در قیامت همراه رضایت و خوشنودى‏اش را براى او مقرر کند، از شهوت بى‏مهار و خواسته‏هاى بى‏محاسبه، و لذت‏هاى حرام دست بردارد و با تشبه به بهائم که سرگردان وادى شهوت‏اند بر خود ظلم و ستم روا ندارد.

ارباب سلوک گفته‏اند: نام مبارک رحیم را در ایمن شدن از آفات، خصوصاً از خشم حاکمان و اهل کینه و عدوان خاصیتى عجیب است.

ابن‏عباس از حضرت رسول روایت کرده که: چون آموزگارى به کودکى‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ بیاموزد در آن ساعت از جانب حق به دبیران دبیرخانه ازلى خطاب رسد که سه برات آزادى از دوزخ بنویسید:

یکى به نام کودک، دوم براى پدر و مادرش، سوم براى آموزگارش!!

امیرالمؤمنین (ع) مى‏فرماید من از رسول خدا شنیدم که چون در ورطه سختى و شدت گرفتار آمدى، و در مخاطره و مهلکه قرارگیرى زبان به‏ «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ‏ الرَّحِیمِ‏ و لاحول و لا قوة الا بالله العلى العظیم» بگشاى که از برکت این کلمات، آفات و بلیات از تو روى بگرداند و محفوظ و مصون مانى.

رهائى و نجات از برکت بسم‏الله‏

آورده‏اند که بشر حافى در بدایت جوانى، رندى بود پرده حیا از پیش برداشته، و به شوخ چشمى و بى‏باکى رایت فاسقى و ناپاکى برافراشته، پیوسته مسکن او در خرابات و مصاحب خراباتیان بودى و اسباب فساد مهیا ساختى، هر شام در پرده ظلام جان معصیت به کام رسانیدى، و هر صباح از چنگ خمیده قامت، نواى حى على الصبوح شنیدى.

روزى افتان و خیزان چنان که عادت مستان و طریق هواپرستان باشد، در کوچه‏اى مى‏گذشت، ناگاه در میان راه کاغذ پاره‏اى دید افتاده و بسم الله الرحمن الرحیم بر آن نوشته، نفس بى‏ادب چشم احترام فرو بسته خواست که بگذرد، ناگاه پاسبان قصر دل که مدد توفیق ربانى است نهیب بر او زد که اى بشر، دلیرى بسیار کرده‏اى، خداى خود را بى‏شمار رنجانده‏اى، راه صلح گشاده دار و بیش از این بر دل تیره پرده غفلت مگذار، اى غافل از نام دوست برگذشتن ناجوانمردى تمام، و با اسماء الهى بى‏حرمتى کردن در مذهب مردى و مروت حرام.

این نکته در دل بشر اثر کرد، دست بر دو آن کاغذ را از خاک برداشته، بوسید و بر دیده مالید و با مقدارى عطر، مطیب و خوشبو گرانید در موضعى پاک نهاد و سپس روى به خرابات آورده در گوشه مصطبه مأوى گرفت و مشغول عمل خود گردید، لطف ازلى حسن معامله او را پسندیده، توفیق را رفیق او گردانید تا آن که به دست موسى بن جعفر (ع) توبه نمود.

داستان توبه‏اش چنین است: که آن حضرت از پیش خانه بشر گذشت و آواز ساز و غلغله دف شنید، کنیزکى را به در خانه دید، از آن کنیزک پرسید صاحب‏ تو آزاد است یا بنده؟ کنیزک گفت: آزاد، آن سرور فرمود: راست گفتى اگر بنده بود بندگى مى‏کرد و بى‏ادبى نمود، و گستاخى نمى‏کرد! و از خداى تعالى اندیشه مى‏کرد، سپس از آنجا گذشت، کنیزک به درون خانه رفت و گفتگوئى که میان او و حضرت شده بود براى ارباب خود بشر بازگو کرد، بشر با شنیدن گفتار امام از خواب غفلت بیدار شد و با پاى برهنه از خانه بیرون دوید و با شتاب تمام دنبال آن حضرت روان شد، تا به محضر آن مربى حقیقى و هدایت‏گر واقعى رسید، خود را در پاى مبارک حضرت انداخت و بر دست همایون او رایت ندامت و توبه برافراخت، و همواره پاى برهنه بود تا به عالم بقا رخت کشید! بشر به خاطر حرمت نهادن به اسم حضرت حق محتشم و محترم هر دو سراى شد و دبدبه عزت و طنطنه حشمتش در افواه و السنه افتاد.

بنده مؤمن که پیوسته به دل و جان «و به عمل و اخلاق» این نام «و مفهومش، و این اسم و معنایش» را برمى‏دارد و به عطر اخلاص معطر مى‏گرداند و در درج دل محفوظ مى‏دارد بنگر «که از سوى صاحب اسم که رحمانیت و رحیمیتش ظاهر و باطن هستى را فرا گرفته» چه روح راحتى و چه بشارت و کرامتى یابد؟! «2»

رابطه سوره حمد میان رب و عبد

شیخ طوسى بزرگ فقیه و اصولى و مفسر کمنظیر در کتاب امالى، و چهره برجسته حدیث شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا از حضرت عسگرى از پدرانش از امیرالمؤمنین (ع) روایت مى‏کند که آن حضرت فرمود:

رسول خدا گفت: خداى عزوجل فرمود: فاتحةالکتاب را میان خود و بنده‏ام تقسیم کرده‏ام، نیمى براى من و نیمى براى بنده‏ام و حق اوست هر آنچه بخواهد.

هنگامى که بگوید: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ خدا مى‏گوید: بنده‏ام به نام من آغاز نمود، بر من سزاوار است که امورش را به نفع او به نتیجه برسانم و در احوالش برکت قرار دهم.

چون بگوید: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ‏ خدا مى‏گوید: بنده‏ام مرا ستایش کرد، و دانست که یقیناً همه نعمت‏هائى که در اختیار اوست از سوى من است و بى‏تردید بلاهائى که از او برطرف مى‏کنم به نیروى فضل و احسان من است، شما را «اى فرشتگان»، گواه مى‏گیرم که به نعمت‏هاى دنیایش نعمت‏هاى آخرت را نیز بیفزایم، و بلاهاى آخرت را از او بگردانم، چنان که بلاى دنیا را از او برطرف نمودم.

زمانى که بگوید: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ خداى جل‏جلاله مى‏گوید: بنده‏ام گواهى داد که من رحمان و رحیم، شما را «اى فرشتگان» گواه مى‏گیرم که: بى‏تردید از رحمتم بهره‏اى فراوان و نصیبش را بسیار مى‏دهم.

هنگامى که بگوید: مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ‏ خداى جل‏جلاله مى‏فرماید: شما را گواه مى‏گیرم هم‏چنان که اعتراف نمود، من مالک روز پاداشم، البته حسابش را روز حساب آسان گردانم و از بدى‏هایش گذشت کنم.

چون بگوید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ خداى عزوجل مى‏گوید:

بنده‏ام راست گفت، فقط مرا بندگى مى‏کند. شما را گواه مى‏گیرم که حتماً براى بندگى‏اش آن چنان پاداشى دهم که هر کس بندگى‏اش را نسبت به من مخالفت کند افسوس و غبطه بخورد.

زمانى که بگوید: وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏، خداى عزوجل مى‏فرماید: بنده‏ام فقط از من کمک خواست و به من پناهنده شد، شما را گواه مى‏گیرم که بى‏تردید مددکار اویم و قطعاً در سختى‏ها به دادش مى‏رسم و روز گرفتارى‏اش یقیناً دست او را مى‏گیرم.

چون بگوید اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ‏ تا آخر سوره خداى عزوجل مى‏گوید: این بنده من است و براى اوست آنچه بخواهد: دعاى بنده‏ام را مستجاب کردم و آنچه خواست به او عطا نمودم و او را از آنچه در هراس و نگرانى است امان دادم. «3»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- جاثیه 23.

(2)- تفسیر فاتحة الکتاب 78.

(3)- عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 300. نورالثقلین، ج 1؛ ص 4. بحار، ج 92، ص 227- 226