اساسی ترین نتیجه حاصل از خواندن آیات به صورت ترتیل، زمینه سازی بسیار مناسب برای «تدبر در قرآن» است1 و این همان چیزی است که قرآن به خاطر آن نازل شده است.

بزرگترین أثر ترتیل خوانی آیات که به معنای شمرده خوانی آیات به صورت حرف به حرف و کلمه به کلمه، آرام و کشیده، با بیان کامل حروف و کلمات است، هموار ساختن مسیر تدبر در قرآن است (که خود به معنای توجه نمودن و گوش دادن به حروف و کلمات خداست، هرچند که قاری قرآن معنای آنها را نداند.) با دقت در توصیه ها و سفارشهای معصومین در راستای ارتباط مردم با قرآن، درمی یابیم که ایشان اوّلاً مردم را ترغیب می کردند که به سراغ «کلام خدا» بروند و ثانیاً به وسیله تلاوت ترتیلی آیات، قلب خود را در اختیار کلام خدا بگذارند و به این وسیله از موعظه، هدایت، نور، رحمت، شفا، علم و معرفت قرآن بهره مند شوند.

خداوند به پیامبر خود امر می کند که قرآن را با ترتیل بخواند؛ بنابراین با مطالعه و بررسی روایاتی که به نحوه قرآن خواندن پیامبر اکرم اشاره دارند، می توان به تفسیری روشن و مصداقی کامل از چگونگی ترتیل آیات دست یافت و قرائت خویش را به نحوی سامان داد که شبیه ترین قرائت به قرائت رسول اکرم باشد و کامل ترین حالت تلاوت ترتیلی را داشته باشد.

روایاتی را که در این باره نقل شده است، می توان به چند دسته تقسیم کرد که هریک حالتی خاص از تلاوت پیامبر اکرم را ترسیم می کند و می توان از بهم پیوستن مجموعه آنها، تصویری روشن از نحوه قرآن خواندن آن حضرت را در ذهن مجسّم کرد و در عمل به اجرا درآورد.

دسته بندی روایات

1ـ دسته ای از روایات تلاوت آن حضرت را تلاوتی با بیان نیکو و ادا کردن حروف و کلمات را با بیانی روشن معرفی می کنند،2 به گونه ای که هرشنونده ای قادر بود تک تک حروف و کلمات را به طور کامل و واضح بشنود.3

 2ـ گروهی تلاوت آن حضرت را تلاوتی بسیار آرام و شمرده و حرف به حرف توصیف می کنند.4

 3ـ روایاتی که حاکی است که رسول خدا کلمات و حروف قرآن را کشیده و با مد می خواندند.5

 4ـ دسته ای از روایات که تلاوت نبوی را از جهت بلندی و کوتاهی صوت، حد متوسط میان «فریاد» و «نجوا» بیان می کند.6 خداوند متعال می فرماید: «وَلا تَجْهَر بِصلاتِکَ وَلا تُخافِت بها وابْتَغِ بَینَ ذلکَ سبیلاً». (سوره اسراء، آیه 110)

 5 ـ دسته ای از روایات می گویند: آن حضرت در میان دو آیه وقف قابل توجهی می کردند.7 در این باره روایات بسیاری نقل شده و همه حاکی از آن است که پیامبر اکرم قرآن خواندن خود را به صورت آیه به آیه تقطیع می نمودند.8 و در انتهای همه آیات وقف می نمودند.9

 6ـ روایاتی که بیان می کنند: رسول خدا گاهی در هنگام تلاوت قرآن، یک آیه را بارها و بارها تکرار می نمودند،10 تا جایی که گاهی شبی تا به صبح، تنها یک آیه را تلاوت می فرمودند.11

 7ـ روایاتی که تلاوت معصوم را به گونه ای توصیف می کند که گویی کسی را مخاطب قرار داده و پیامی را به کسی می رسانند.12

 8 ـ دسته ای از روایات که تلاوت مد دار و کشیده و آرام آن حضرت را خالی از هرگونه نغمه و آهنگ بیان می کند.13

 9ـ روایاتی که صوت آن حضرت را صوتی نیکو معرفی می کند.14

 10ـ روایاتی که تلاوت آن حضرت را دارای آهنگ و نغمه معرفی می کند.15

این روایات را می توان چنین جمع بندی نمود که پیامبر اکرم بسیار آرام و آهسته قرآن می خواندند به گونه ای که تلاوت یک سوره کوتاه توسط ایشان به اندازه خواندن یک سوره بلند طول می کشیده است؛ ایشان آنقدر آرام و شمرده قرآن می خواندند که برخی صحابه تلاوت ایشان را تلاوتی کشیده و همراه با مدّ همه کلمات توصیف کرده اند.

از سوی دیگر، این آرام خواندن آیات و پرهیز از عجله در تلاوت قرآن، مجالی را فراهم می آورد که ایشان همه حروف و کلمات را به طور کامل و آشکار بخوانند، به گونه ای که هرشنونده ای می توانست حروف و کلمات را بشناسد و یا تکرار کند و به خاطر بسپارد. برسر همه آیات وقف می فرمودند و گاهی تنها و تنها یک آیه رامرتباً می خواندند. تلاوت آرام و کشیده ایشان از هرنوع نغمه و آهنگی پیراسته بود. البته گاهی نیز ایشان در خلوت خود و در جایی که مقام تعلیم و ترویج قرآن نبود. مانند نیمه های شب و در منزل خود و یا در سفر و سوار برمرکب خویش، آیات را آهنگین می خواندند.

برای این که بتوان نحوه قرآن خواندن پیامبر اکرم را بهتر در ذهن به تصویر کشید، کافیست نحوه سخن گفتن کسی را که به آرامی و با دقت پیامی را به دیگری منتقل می کند و با وی سخن می گوید و هیبت و شکوه این موقعیت در سیمای او هویداست، در نظر آورد.

آشنائی با فنون چهارگانه علم قرائت

(آشنائی با سرفصلهای داوری مسابقات قرآن)رضا نباتی

سه نکته مهم:

الف) بدون شک آشنایی شرکت کنندگان در مسابقات قرآن با چگونگی داوری و تقویت موارد مثبت و حذف موارد، منفی از ارکان موفقیت آنان خواهد بود.

ب) این مقاله براساس جدیدترین فرمهای داوری مسابقات بین المللی طراحی شده است.

ج) سعی شده موارد به ساده ترین زبان و قابل درک دانش آموزان و دانشجویان و طلاب و همچنین با توجه به ظرفیت نشریه مدون شود.

***

ـ اولین علمی که در علوم اسلامی از صدر اسلام به آن پرداخته شد، علم قرائت قرآن کریم بود.

ـ فنون چهارگانه علم قرائت قرآن از آسان به مشکل عبارتند از:

الف) تجوید ب) صوت ج) ترتیل ـ وقف و وصل و ابتداء د) لحن

حال به اختصار به توضیح هریک می پردازیم:

الف) علم تجوید:

1 ـ آسان ترین ولی مهمترین بخش در علم قرائت قرآن می باشد،

2 ـ تجوید در لغت به معنی «نیکو گردانیدن» و در اصطلاح به سلسله قواعدی که باعث «زیبایی تلفظ» در تلاوت آیات قرآن می گردد، اطلاق می شود،

3 ـ قواعد تجویدی شامل: الف) مخارج حروف ب)صفات حروف ج) احکام حروف

4 ـ حساسترین وسرنوشت سازترین بخش در مسابقات، امتیاز تجوید می باشد و در بیش از 90? مسابقات، امتیاز تجوید هرشرکت کننده ای که بهتر باشد، رتبه بالاتری را به دست می آورد.

5 ـ هرگاه امتیاز دو یا چند شرکت کننده در مسابقه با هم مساوی باشد. داور امتیاز تجوید را ملاحظه کرده و بالاترین امتیاز به عنوان رتبه برتر انتخاب می شود.

6 ـ امتیاز تجوید: در رشته قرائت 20 امتیاز، در رشته حفظ 15 امتیاز از مجموع 100 امتیاز می باشد.

7 ـ برای یادگیری و همچنین تسلط بیشتر در این زمینه توصیه می شود:

الف) شرکت در دوره های آموزشی.

ب) استماع دقیق و مستمر نوار اساتید معتبر جهان.

ج) حضور و تلاوت در محضر اساتید مجرب و رفع اشکال.

8 ـ نوارهای تحقیق و ترتیل استاد محمود خلیل الحصری (شیخ القرا کشور مصر) به عنوان استاد برتر تجوید جهان می تواند به عنوان بهترین وسیله آموزش قرار گیرد.

9 ـ کسر امتیاز تجوید در رشته «قرائت»: به ازای هرغلط تجوید کامل 1 نمره کسر می شود.

10 ـ کسر امتیاز تجوید در رشته «حفظ»: به ازای هرغلط تجوید کامل 5? نمره کسر می شود.

11 ـ تذکر مهم: تسلط برتلاوت قرآن به شیوه تحقیق (قرائت) مقدمه و لازمه تلاوت ترتیل (حفظ) می باشد و به همین دلیل قرآن آموزانی که به حفظ قرآن مبادرت می ورزند، باید بدانند که اگر تلاوت قرآن را به شیوه ترتیل شروع کرده اند. دچار اشکالات تجویدی زیادی می شوند، از جمله: عدم توازن قواعد تجویدی و حتی صحت قرائت.

در همین راستا توصیه مؤکد می شود که حافظان محترم ضمن تلاوت، به شیوه قرائت در طول روز حد اقل 15 دقیقه به تلاوت به شیوه تحقیق بپردازند و در یک جمله:

حافظ محترم قرآن بایستی قاری قرآن نیز باشد.

12 ـ در رشته قرائت به تجوید 40 نمره تعلق می گیرد:

الف) غلطهای مربوط به موارد ذیل موجب کسر دو نمره و در اصطلاح بدون قطع نفس و یا تکرار برای هرمورد به طور جداگانه موجب کسر یک نمره می شود

ضوابط و امتیازات:

تجوید

آنچه از یک قاری در حین تلاوت انتظار می رود عبارت است از:

1 ـ ادای حروف (مخارج حروف) و اعطای حق و مستحق هر حرف، (رعایت کامل احکام حروف)

2 ـ تلاوت با لهجه فصیح عربی،

3 ـ رعایت یک طریق از یک راوی مشخص و عدم خلط طرق گوناگون، (مشهور به روایت حفص از عاصم)

4 ـ این فصل شامل 3 قسمت می باشد: 1) صحت قرائت 2)احکام 3) فصاحت

1: صحت قرائت:

در هریک از موارد زیر دو امتیاز کسر می شود:

1 ـ تبدیل کامل مخارج حروف و صفات. مانند تبدیل «ع» به «همزه»، «سین» به «صاد» و…،

2 ـ تبدیل حرکات. مانند تبدیل فتحه به کسره یا تبدیل صدای کوتاه به کشیده و بالعکس اشباع و عدم اشباع های ضمیر.

3 ـ حذف حروف و یا اضافه کردن آن. مانند نیاوردن تشدید، تنوین و یا اضافه نمودن آن.

4 ـ اضافه نمودن یا حذف کلمه و یا جمله و یا جا انداختن یک سطر.

5 ـ حذف حرکت و یا اضافه کردن آن. مانند: ساکن کردن حروف متحرک و بالعکس و امثال آن مانند: وقف به حرکت و وصل به سکون و….

تبصره1: در صورت اصلاح فوری موارد فوق «بدون قطع نفس» یک امتیاز کسر می گردد.

تبصره: چنانچه در تلاوت قاری موارد مذکور در بندهای 2 تا 5 دوبار پیش آید و در همان نفس تصحیح نشود، شرکت کننده از دور مسابقات حذف خواهد شد.

2: احکام:

موارد کسر امتیاز:

1 ـ عدم رعایت کامل احکام تجویدی. از قبیل: ادغام، اخفا، اظهار، اقلاب، قلقله، تسهیل، تفخیم، ترقیق، تغلیظ، مدها، غنّه و موارد استثنا و… یک امتیاز کسر می شود.

تبصره: در صورت «نقصان» موارد مذکور 5? امتیاز کسر خواهد شد.

2 ـ ازدیاد یا نقصان میزان کشش غنّه، (نّ ومّ) 5? امتیاز کسر می شود،

3 ـ ازدیاد یا نقصان مقدار مدها و عدم «توازن» آن، 5? امتیاز کسر می گردد،

4 ـ عدم رعایت صحیح حروف به علت «داشتن لکنت زبان»، مثل: «سین» به «ثا»…،

برای هر حرف در مدت تلاوت دو امتیاز کسر می شود،

5 ـ عدم رعایت هریک از مخارج، صفات و احکام حروف که به صورت مکرر در تلاوت قاری رخ دهد در هرمورد حد اکثر چهار امتیاز کسر می گردد،

تبصره: جمع امتیازات بخش های صحت قرائت و احکام 36 می باشد.

3: فصاحت:

ادای حروف و تلفّظ روان و حرکت آنها براساس «لهجه فصیح عربی» و متقن، ممتاز و نداشتن تکلّف موجب کسب چهار امتیاز به شرح زیر می گردد.

1 ـ ادای حروف ممتاز: (ث ـ ح ـ ص ـ ظ ـ ط ـ ع ـ غ ـ ق ـ ک ـ و ـ ج) حد اکثر دو امتیاز کسر می شود،

2 ـ ادای طبیعی حرکات حد اکثر یک امتیاز کسر می گردد،

3 ـ لهجه فصیح عربی حد اکثر یک امتیاز کسر می شود.

تبصره: اغلاط اعرابی، حرفی، کلمی و عبارتی فقط توسط داوران حفظ محاسبه و منظور می شود.

پی نوشت ها:

1ـ ن ک: الاتقان، ج1، ص332.التمهید فی علم التجوید، ص61.

 2ـ الاتقان، ج3، ص232.

 3 ـ سنن النبی، ص46. وسنن ابی داود، ج4، ص261.

 4ـ المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص232.

 5 ـ الاتقان، ج3، ص332، وعلوم القرآن عند المفسرین، ج2، ص358.جمال القراء و کمال القراء، ج1، ص334.

 6ـ جمال القراء وکمال الاقراء، ج1، ص334.

 7ـ وسائل الشیعه، ج4، ص856.کنز العمال، خ17913.

 8ـ المستدرک علی الصحیحین، ج2، ص232.

 9ـ سنن السنن، ص314.

 10ـ اصول کافی، ج2، ص602.

 11ـ المرشد الوجیز، ص195.

 12ـ الفقه حول القرآن الکریم، ص167.

 13ـ جمال القراء وکمال الاقراء، ج1، ص334. وعلوم القرآن عند المفسرین، ج2، ص311.

 14ـ همان، ج1 ، ص 334.

 15ـ همان، ج2، ص234، وهمان، ج1، ص276.