ابو سعید خدری می گوید:

«کان اصحاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله إذا اجتمعوا تذاکروا العلم و قرأوا سورة»(57)؛ یا «کان أصحاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله إذا قعدوا یتحدّثون و کان حدیثهم الفقه الا أن یأمروا رجلاً فیقرأ علیهم سورة أو یقرأ رجل سورة من القرآن»(58)؛ یعنی صحابه (قرآن آموزان) در هر فرصتی که در کنار هم قرار می گرفتند، به قرائت و مقارئه سوره های قرآن می پرداختند و قرائت آیات قرآن محور عمده فعالیتهای آنان بود. به نظر می رسد مراد از «مذاکره علم»، همان یادآوری آیات و سوره های قبلی است یا یادآوری مسائل و مباحثی است که در ارتباط با شناخت قرآن و سوره ها به کار می رفته است؛ مانند شناخت وقوف، تعداد آیات، چگونگی املای کلمات قرآن. امّا منظور از «فقه»، یا معنای لغوی آن است؛ یعنی صحابه سوره ای از قرآن را قرائت می کردند و فهمها و برداشتهای خود را به بحث می گذاشتند(59). یا اینکه منظور از فقه همان احکام عملی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آنها را به همراه اقراء و قرائت قرآن به قرآن آموزان آموزش می داد، چنان که آن حضرت بعد از ورود به مدینه، با اقراء و قرائت آیات 14 و 15 سوره اعلی یعنی «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی * وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّی» که در مکه نازل شده بودند، زکات فطره، تهلیلات و نماز عید فطر را آموزش می داد(60).

بدین سان آیات قرآن، آن قدر بر سر زبانها رواج یافته بود که بسیاری در خارج از مکه و مدینه و با شنیدن آن از زبان رهگذران و کاروانیان دلسپرده آن شده و مقداری از قرآن را فرا گرفته بودند؛ چنان که عمرو بن سلمة جَرْمی می گوید:

«در سنین کودکی، در منطقه ای زندگی می کردیم که به علت داشتن آب، محل عبور و مرور کاروانیان و رهگذران بود، و من هر آنچه از قرآن از زبان آنان می شنیدم، حفظ می شدم به گونه ای که احساس می کردم آیات قرآن در درون سینه ام (قلبم) حک می شود و به آن می چسبد و همراه و ملازم آن می گردد. به مرور زمان بعد از مدتی بسیاری از آیات و سوره های قرآن را بدین سان فرا گرفتم و آنها را در سینه خود جمع کردم، تا اینکه بعد از فتح مکه، گروهی از قبیله ما نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتند، و در آنجا قرآن و نماز و اذان و مانند آن را فرا گرفتند؛ پس از برگشت و با اقامه نماز، مرا که از همه آنان قرآن خوان تر و قرآن دان تر بودم، به امامت جماعت برگزیدند، چرا که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به آنان فرموده بود: «لیؤمّکم أکثرکم قرآنا»؛ امامت جماعت را کسی برعهده گیرد که از همه شما قرآن خوان تر و قرآن دان تر است(61).

به طور کلی، از یک سو، ابلاغ تدریجی آیات و سوره های قرآن در موقعیتهای گوناگون و تنوع آن از لحاظ کمیّت و موضوع و هماهنگی و انسجام، و ارتباط و تناسب درونی آیات قرآن با یکدیگر و با نیازهای قرآن آموزان و از سوی دیگر، اقراء و قرائت پیوسته و مکرر آیات قرآن در منظر مردم و اهتمام و تدابیر حکیمانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جهت ایجاد نظام و محیط آموزشی آسان و روان بر اساس اصل همکاری و همیاری، سبب می شد که افراد بیشتری در زمانهای متناوب در معرض شنیدن آیات قرآن قرار گیرند و هر قرآن آموزی با مجهز شدن به شناخت و انگیزه های لازم و به فراخور خویش در حال یادگیری و تکرار قرائت قرآن و کاربرد آن در صحنه های مختلف زندگی و تعلیم و اقراء آن به دیگران باشد.

به بیانی دیگر، نزول تدریجی و ارتباط گسترده و عمیق تعالیم قرآن با زندگی فردی و اجتماعی قرآن آموزان و حضور فعّال و خلاّق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در متن زندگی قرآن آموزان (مردم) و همیاری و همراهی با آنان در حل مشکلات و مسائل مختلف زندگی بر اساس آموزه های قرآن، آنچنان قرآن آموزان را فعالانه با آیات نازل شده و موقعیتهای یادگیری درگیر و روبه رو می نمود که می توان گفت هر مسلمانی به طور فعال در صحنه یادگیری و ترویج قرآن شرکت داشت.

بر همین اساس، می توان گفت یک وجه تأکید پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر حضور مسلمانان در نماز جماعت، پیمان برادری، و بسط روحیه شورا و تعاون، در جهت افزایش سطح ارتباطات قرآن آموزان با معلّمان و با یکدیگر و بالا بردن میزان مشارکت آنان در جهت ترویج و تثبیت قرآن بوده است.

اقراء و قرائت پیوسته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چنان حکیمانه صورت می پذیرفت که نه تنها در آن هیچ شائبه تحمیل و اجبار دیده نمی شد، بلکه همواره انگیزه قرآن آموزان و نو مسلمانان را بر فراگیری هر چه بیشتر قرآن و قرائت و اقراء مداوم آن می افزود و آن گونه نبود که موجب یکنواختی و معمولی جلوه گر شدن قرآن برای قرآن آموزان و در نهایت مایه دلزدگی آنان گردد، بلکه همواره عملاً مواظب حفظ عظمت، عزت، کرامت، حکمت و مجد قرآن و ابلاغ مبین آن و رسول اللّه بودن خودشان بودند(62).

بدین سان، با اهتمام و تدابیر حکیمانه رسول خدا صلی الله علیه و آله و شرکت فعالانه همه قرآن آموزان در امر تعلیم و تعلّم، آن چنان فضا و محیط قرآنی فراهم آمد که آوای قرآن از سوی هر مسلمانی و از هر مکانی و در هر زمانی، از منازل(63)، مساجد، در نمازهای جماعت، جمعه(64) و نافله ها، در خطبه ها، در سفر و حضر، در دل شب(65)، در میدان جنگ و صحنه دفاع(66) در گفت وگوهای روزمره، در جلسات، اجتماعات و مدارسه ها بلند بود و به گوش می رسید، به طوری که ذکر و زمزمه اصلی زبان مردم، آیات و سوره های قرآن بود. بنابراین، روایاتی نظیر: «معه [رسول اللّه صلی الله علیه و آله [قوم صدورهم أناجیلهم»(67) و «فیقرؤوه [القرآن [قیاما و قعودا و مشاةً و علی کلّ الاحوال یسهّل اللّه عزّوجلّ حفظه علیهم» را می توان مؤید و توصیف کننده این نظام و محیط آموزشی دانست که در نتیجه اجرای این نظام آموزشی آسان و روان، آیات و سور قرآن، ذکر و زمزمه دائمی زبان مسلمانان می گردد و در قلب آنان جای می گیرد و تبیین و هدایت خود را از این طریق انجام می دهند.

در این محیط آموزشی، بسیاری در روندی طبیعی و تدریجی خودبه خود آیات و سوره های قرآن را یاد می گیرند و حامل آن می شوند؛ چنان که امّ هشام، دختر حارثة بن نعمان می گوید:

«از آنجا که رسول خدا صلی الله علیه و آله معمولاً در نماز صبح و خطبه های نماز جمعه سوره «قآ * وَ الْقُر انِ الْمَجید» را قرائت می کرد، من این سوره را از زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرا گرفتم و حفظ شدم»(68).

بنابراین، می توان گفت ما با دو شیوه قرآن آموزی مداوم روبه رو هستیم: 1 قرآن آموزی طبیعی؛ 2 قرآن آموزی هدایت شده.

قرآن آموزی طبیعی؛ یعنی اینکه قرآن آموز بدون هیچ گونه آموزش عمدی و مستقیم، قرآن را به طور طبیعی و از راه ارتباط های عادی و اجتماعی فرا می گیرد، به این ترتیب که قرآن آموز در یک جامعه و محیط قرآنی به سر می برد که اعضای این جامعه در اکثر اوقات مشغول به اقراء و قرائت قرآن و کاربرد آن در صحنه های مختلف زندگی هستند. بدین سان قرآن آموز به تدریج به علت قرار گرفتن در معرض داده های زبان قرآن که همواره در منظر و مسمع اوست، قرآن را یاد می گیرد و بر قرائت و کاربرد آن توانا می شود.

قرآن آموزی هدایت شده؛ یعنی فرا گرفتن قرآن از طریق آموزش منظّم و هدایت شده؛ به این ترتیب که معلّم، آموزش قرآن را با «حزب مُفَصَّل»(69) و از سوره ناس آغاز می کند، و قرآن آموز به تدریج این سوره ها را یکی پس از دیگری فرا می گیرد و با مقارئه و مدارسه و عرضه قرائت خود به معلّم، آموخته های خود را تثبیت می کند. ابن عباس می گوید: «در هنگام رحلت پیامبر اکرم ده ساله بودم و حزب مفصل را کاملاً فرا گرفته بودم»(70).

با این حال، در هر دو مورد، فرایند یادگیری کم و بیش یکسان است، تنها ممکن است از نظر سرعت یادگیری و فراگیری برخی مهارتها متفاوت بوده باشند.

منابع و مآخذ

* قرآن کریم

1 آ. هال، رابرت؛ زبان و زبان شناسی، ترجمه محمّد رضا باطنی، چاپ دوم: تهران، امیرکبیر، 1363ش.

2 ابن اثیر، مبارک بن محمّد، النهایة فی غریب الحدیث و الآثار، به کوشش الطناحی، چاپ چهارم: قم، اسماعیلیان، 1367ش.

3 ابن سعد، محمّد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، 1405ق.

4 ابن قتیبه، عبداللّه بن مسلم، تأویل مشکل القرآن، چاپ سوم: مکتبة العلمیه، 1401ق.

5 ابن ماجه، محمّد بن یزید، سنن، به کوشش محمّد عبدالفواد عبدالباقی، دار احیاء الکتب العربیه، 1372ق.

6 ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، چاپ پنجم: بیروت، دارالکتاب العربی، 1416ق.

7 ابو الشیخ اصبهانی، عبداللّه بن محمّد، اخلاق النبی و آدابه، به کوشش مصطفی بن العدوی و ازهری، منصوره، دار ابن رجب، 2004م.

8 ابو داود، سلیمان بن اشعث، سنن، به کوشش محمّد محیی الدین عبدالحمید، دار احیاء السنة النبویة.

9 احمد بن حنبل، مسند، بیروت، دارالجیل.

10 بخاری، محمّد بن اسماعیل، الجامع الصحیح، بشرح الکرمانی، چاپ دوم: بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1401ق.

11 پاسل، وان و دی گریر، ام. «جایگاه زبان گفتاری و زبان نوشتاری در آموزش زبان»، (نه مقاله)، مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، خرداد 1364.

12 ترمذی، محمّد بن عیسی، سنن (الجامع الصحیح)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، 1400ق.

13 حاکم نیشابوری، محمّد بن عبداللّه ، المستدرک علی الصحیحین، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیّه.

14 حر عاملی، محمّد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، به کوشش عبدالرحیم ربّانی شیرازی، چاپ پنجم: بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

15 حلبی، علی بن برهان، السیرة الحلبیّه (انسان العیون فی سیرة الامین المأمون)، بیروت، المکتبة الاسلامیة.

16 خوش منش، ابوالفضل، تحقیقی در ابعاد مسأله حمل قرآن کریم، پایان نامه فوق لیسانس علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق علیه السلام ، 1378ش.

17 دوکمپ، دیوید. «زبان شناسی و آموزش زبانهای بیگانه»، در قلمرو زبان فارسی و آموزش زبانهای بیگانه (هفت مقاله)، مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، بهمن 1364.

18 رامیار، محمود، تاریخ قرآن، چاپ دوم: تهران، امیرکبیر، 1362ش.

19 سخاوی، علی بن محمّد، جمال القرّاء و کمال الإقراء، به کوشش عبدالکریم الزبیدی، بیروت، دارالبلاغه، 1413ق.

20 شیبانی، محمّد بن حسن، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، به کوشش حسین درگاهی، تهران، بنیاد دائرة المعارف جهان اسلام، 1413ق.

21 طبری، محمّد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421ق.

22 عبدالرحمان بن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.

23 قرطبی، محمّد بن احمد، التذکار فی افضل الاذکار، چاپ سوم: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408ق.

24 کتّانی، عبدالحی، نظام الحکومة النبویّه (التراتیب الاداریّه)، بیروت، دارالکتب العربی.

25 کلینی، محمّد بن یعقوب، الفروع من الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1391ق.

26 ، الاصول من الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1391ق.

27 لسانی فشارکی، محمّد علی؛ «اعلی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 9.

28 لسانی فشارکی، محمّد علی و دیگران، گزارش نهایی طرح پژوهشی آموزش زبان قرآن، مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق علیه السلام ، تهران، خرداد 1379، (پلی کپی).

29 متقی هندی، علی بن حسان، کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت، مؤسسة الرساله، 1399ق.

30 مجلسی، محمّد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، چاپ دوم: بیروت، مؤسسة الوفاء.

31 مسلم بن حجّاج، صحیح، به کوشش محمّد فؤاد عبدالباقی، دار احیاء الکتب العربیه، 1374ق.

32 مشکوة الدینی، مهدی، «یادگیری زبان دوم بر پایه فرضیه سازی زایا و فراگیری مهارت»، آموزش زبان، شماره 1.

33 مه کی، ویلیان فرانسیس، «روش چیست و انواع آن کدام است»، (نه مقاله) مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، خرداد 1364.

34 نَسائی، احمد بن شعیب، سنن، بیروت، دارالفکر، 1348ق.

35 نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1407ق.

36 هایمن، لاری ام، نظام آوایی زبان، نظریه و تحلیل، ترجمه یداللّه ثمره، تهران، فرهنگ معاصر، 1368ش.

1 بنگرید به: محمّد علی لسانی فشارکی و دیگران، طرح پژوهشی آموزش زبان قرآن، ص 600-601.

2 غاشیه / 22.

3 ق / 45.

4 ص / 86.

5 چنان که خداوند روش آموزش قرآن به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را این گونه بیان می کند: «سَنُقْرِئَکَ فَلاَ تَنْسی» (اعلی / 6)؛ «فَاِذَا قَرَأنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرآنَهُ»(قیامة / 19).

6 ابوالفضل خوش منش، تحقیقی در ابعاد مسأله حمل قرآن کریم، 1378ش.

7 المستدرک علی الصحیحین، ج 2، ص 626.

8 شعراء / 192 - 194؛ و نیز بنگرید به اعراف / 100؛ لقمان / 75؛ فصلت / 3-5؛ و... .

9 بحارالانوار، ج 59، ص 309.

10 وسائل الشیعه، ج 4، ص 825؛ کنزالعمّال، ج 1، ص 512، ح 2271.

11 کنز العمّال، ج 1، ص 512، ح 2276.

12 همان، ج 1، ص 515، ح 2298.

13 مستدرک الوسائل، ج 4، ص 306.

14 شعراء / 195؛ نحل / 103.

15 وان پاسل و دی گریو، «جایگاه زبان گفتاری و زبان نوشتاری در آموزش زبان»، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، روشهای آموزش زبان و مسائل زبان شناسی (نه مقاله)، ص 179.

16 همان، ص 202.

17 دیوید دوکمپ، «زبان شناسی و آموزش زبانهای بیگانه»، ترجمه حسین مریدی، قلمرو زبان فارسی و آموزش زبانهای بیگانه (هفت مقاله)، ص 74-75.

18 کنزالعمّال، ج 1، ص 516، ح 2302.

19 الکافی، ج 2، ص 613.

20 قرطبی، التذکار فی افضل الاذکار، ص 120-123.

21 همان، ص 121.

22 تأویل مشکل القرآن، ص 60.

23 مستدرک الوسائل، ج 4، ص 278.

24 کنز العمّال، ج 10، ص 249، ح 29330؛ صحیح مسلم، ج 2، ص 1359.

25 بنگرید به: لاری ام. هایمن، نظام آوایی زبان: نظریه و تحلیل، ترجمه یداللّه ثمره، ص 49.

26 بنگرید به: طبری، جامع البیان، ج 1، ص 16-24.

27 زبان شناسان نیز بر این باورند که تمام تصورات ما در مورد «صحیح و غلط» بودنِ زبان، نه تنها نادرست و بیهوده است، بلکه به طور قطع مضر است و چه خوب است ما از قید آنها رهایی یابیم. در مورد زبان، «صحیح و غلط» هیچ معنی ندارد، مگر آن که در ارتباط با موقعیتهایی که کاربرد زبان را ایجاب می کند، بررسی شود و همه گونه های گفتار، دارای ارزشی مساوی هستند و ارزیابی و قضاوت خوب و بد در تجزیه و تحلیل علمی زبان اصلاً وارد نمی شود. (بنگرید به: رابرت. آ. هال، زبان شناسی، ترجمه محمّد رضا باطنی، ص 30-31.

28 کنزالعمال، ج 1، ص 513، ح 2282 و 2283؛، ص 533، ح 2388.

29 همان، ج 1، ص 513، ح 2284.

30 بنابر یک تحقیق میدانی گسترده، می توان علت عدم قرائت قرآن بعضی از افراد در جلسات قرآن و فرار و وازدگی بسیاری دیگر را از کلاسهای آموزش قرآن، همین ترس از اشتباه خوانی و تصحیحهای سختگیرانه معلّمان قرآن، به ویژه در حضور دیگران دانست.

31 نسائی، سنن، ج 2، ص 153؛ گر چه تاکنون در ردّ و قبول روایات احرف سبعه و مراد از آنها، اختلاف نظرهای عمیقی میان پژوهشگران وجود داشته و دارد، ولی اگر زمینه ها و شرایط صدور این روایات از نو بازیابی و تحلیل شود، می تواند بسیاری از سوء برداشتها را تصحیح کند و جایگاه مهم خود را در مسائلی همچون زبان قرآن و آموزش و ترویج آن بازیابد.

32 یکی دیگر از آثار و برکات این تدبیر حکیمانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را می توان این گونه بیان کرد: هنگامی که انسانها میدان و حوزه قرائت قرآن را بر روی خود باز و وسیع دیدند، به طوری که می توانستند بدون هیچ گونه نگرانی و دغدغه، هرگونه که می خواهند قرآن را قرائت کنند، علاوه بر احترام به قرآن و قرائت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، بیش از پیش، یقین پیدا می کردند که این قرآن نمی تواند ساخته و پرداخته ذهن هیچ یک از انسانها باشد، و حقیقتا کلام اللّه است؛ چرا که به هرگونه و به هر وجه و ترتیبی که خواندند، و حتی با استفاده از همان واژگان قرآن و با ترکیب و آمیختن آیات و سوره ها به یکدیگر، آیات و سوره های جدیدی می ساختند، ولی با این حال، همان وجه و ترتیب و ساختار و ترکیب الهی آن را که همواره در اقراء و قرائت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می شنیدند، بهترین، زیباترین، منسجم ترین و مستحکم ترین شکل و ساختار ممکن می دانستند و به آن ایمان مضاعفی پیدا می کردند، و بر کوشش خویش در کاربرد، حفظ و گسترش و ترویج آن می افزودند. و در واقع عملاً به این دعوت و اعلان عمومی خداوند سبحان یعنی «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الاِْنْسُ وَ الْجِنُّ عَلیآ اَنْ یَاْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْ انِ لاَ یَاْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیرًا» (اسراء / 88) پاسخ مثبت می دادند.

33 مهدی مشکوة الدینی، «یادگیری زبان دوم بر پایه فرضیه قاعده سازی زایا و فراگیری مهارت»، آموزش زبان، شماره 1، ص 18.

34 گزارش نهایی طرح پژوهشی آموزش زبان قرآن، ص 93-100.

35 مهدی مشکوة الدینی، «یادگیری زبان دوم...»؛ و نیز بنگرید به: جگ سی ریچارد، بررسی غیر تطبیقی خطاهای زبان، ترجمه تقی طوسی.

36 دیوید، دوکمپ، «زبان شناسی و آموزش زبانهای بیگانه»، ص 73.

37 مهدی مشکوة الدینی، «یادگیری زبان دوم...».

38 مزمل / 1-4.

39 نمل / 91-92.

40 از جمله بنگرید به: صحیح بخاری، ج 19، ص 37؛ بحارالانوار، ج 92، ص 216.

41 صحیح بخاری، ج 18، ص 176 و 178.

42 اسراء / 106.

43 بنگرید به: بحارالانوار، ج 18، ص 204، 241 و 243.

44 بنگرید به: السیرة النبویه، ج 1، ص 371، و پاورقی ص 293.

45 السیرة الحلبیه، ج 1، ص 364؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج 2، ص 34-36.

46 سنن ترمذی، ج 1، ص 98؛ مسند احمد بن حنبل، ج 2، ص 51 و ص 256.

47 صحیح بخاری، ج 19، ص 32؛ وسائل الشیعه، ج 4، ص 825.

48 کنزالعمال، ج 1، ص 525، ح 2354.

49 سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1344؛ سنن ترمذی، ج 4، ص 139.

50 بنگرید به: ابن هشام، السیرة النبویه، ج 2، ص 138؛ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 82.

51 بنگرید به: کلینی، فروع کافی، ج 3، ص 369.

52 کتّانی، نظام الحکومة النبویه، ج 2، ص 217.

53 سخاوی، جمال القرّاء و کمال الاقراء، ج 1، ص 270.

54 عبدالرحمان بن عبدالحکم، فتوح مصر و اخبارها، ص 272.

55 سنن ابی داود، ج 1، ص 220.

56 همان، ج 2، ص 38.

57 کتّانی، نظام الحکومة النبویه، ج 2، ص 278.

58 همان، ج 2، ص 223.

59 همان.

60 بنگرید به: لسانی فشارکی، «اعلی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 9.

61 ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 1، ص 336-337.

62 مبانی سیره تبلیغی خاتم پیامبران را به عنوان اسوه حسنه می توان با سیره تبلیغی حضرت نوح علیه السلام در سوره های «نوح» و «جن» مطالعه و تحقیق نمود.

63 چنان که روایت شده است که روزی پیامبر در انتظار آمدن عایشه بود. هنگامی که به خانه رسید، پیامبر علت تأخیر او را جویا شد، عایشه گفت: قرآن خواندن مردی را گوش می دادم که آوایی خوش تر از آن را نشنیده ام. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برخاست و دیری آن را استماع فرمود. در برگشت فرمود: این صدای سالم، بنده آزاد شده ابو حذیفه است (محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص 233).

64 چنان که جابر بن سمره می گوید: «کانت للنبی صلی الله علیه و آله خطبتان یجلس بینهما، یقرأ القرآن و یذکّر الناس» (صحیح مسلم، ج 2، ص 589)؛ یا «کانت صلاة رسول اللّه صلی الله علیه و آله قصدا و خطبته قصدا، یقرأ آیات من القرآن و یذکّر الناس» (سنن ابی داود، ج 1، ص 288).

65 چنان که خداوند سبحان این مسئله را در آیه دوم سوره مزمل این گونه گزارش می کند: «اِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ اَنَّکَ تَقُومُ اَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ الَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طَآئِفَةٌ مِنَ الَّذینَ مَعَکَ وَ اللّه ُ یُقَدِّرُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ عَلِمَ اَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْ انِ».

66 چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در میدان جنگ آیات قرآن را در برابر مشرکان با صدای بلند می خواند (رامیار، تاریخ قرآن، ص 224) و هنگام فرستادن سربازان به سریه ها در جهت دفاع می فرمود: «سیروا بسم اللّه و باللّه و فی سبیل اللّه و علی ملّة رسول اللّه ، لا تغلّوا و لا تمثلوا و لاتغدروا شیخا فانیا و لا صبیا و لا امرأة و لا تقطعوا شجرا إلاّ أن تضطرّوا إلیها و أیّما رجل من أدنی المسلمین أو أفضلهم نظر إلی رجل من المشرکین فهو جارٌ حتی یسمع کلام اللّه فإن تبعکم فأخوکم فی الدین و إن أبی فأبلغوه مأمنه و استعینوا باللّه علیه»، (کلینی، فروع کافی، ج 5، ص 27).

67 ابن اثیر در توضیح این حدیث آورده است: «یرید أنّهم یقرؤون کتاب اللّه عن ظهر قلبهم و یجمعونه فی صدورهم حفظا»؛ النهایة فی غریب الحدیث و الآثار، ج 5، ص 23.

68 صحیح مسلم، ج 2، ص 595؛ سنن ابی داود، ج 1، ص 288؛ سنن نسائی، ج 2، ص 157؛ المستدرک علی الصحیحین، ج 1، ص 284.

69 مطابق تعلیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرآن به هفت حزب تقریبا مساوی تقسیم می شود که حزب هفتم شامل 65 سوره از «قآ» تا «ناس» به حزب مفصّل نامگذاری شده است. بنگرید به: ابو داود، سنن، ج 2، ص 55؛ شیبانی، نهج البیان...، ج 1، ص 23.

70 احمد بن حنبل، مسند، ج 4، ص 77 و 206؛ صحیح بخاری، ج 19، ص 37.