از آنجا که معنا و مفهوم ربّ مالک و مربى و صاحب است، و براى احدى جز حضرت حق مالکیت ذاتى وجود ندارد و بر این اساس همه مخلوقات غیبى و شهودى مملوک حقیقى او هستند، و نیز هیچ فرهنگى در تحقق تربیت و رشد و کمال به معناى واقعى‏اش کامل‏تر و استوارتر از فرهنگ و آئین حق نیست و بر این پایه مربى و معلمى براى موجودات به ویژه انسان چون پروردگار بزرگ هستى وجود ندارد، و هم چنین کسى در این عرصه‏گاه هستى جز خدا در خلوت و جلوت همراه و صاحب انسان نیست، و همه این معانى و مفاهیم در عمق قلب و عقل و جان پیامبران و اهل بیت علیهم السلام ظهور تام و تمام داشت، آن بزرگواران در همه امورشان توسل به این نام مبارک را در پیشگاه حق براى پیشبرد اهدافشان، و گره‏گشائى از مشکلاتشان، و رسیدن به حوائجشان، و اجابت دعایشان و به دست آوردن مقامات و منازل و درجات آخرتشان شفیع قرار مى‏دادند و با شفاعت مسمّى و حقیقت این نام که ذات اقدس رب است به خواسته‏هایشان مى‏رسیدند.

«و استشعفع بک الى نفسک:»

و به مقام حضرتت خودت را شفیع مى‏آورم‏

آدم:

قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ: «1»

آدم و همسرش گفتند: اى مالک و مربى و صاحب ما، پر واضح است که ما در (خوردن از شجره منهیه) بر خود ستم ورزیدیم و چنانچه ما را مورد آمرزش قرار ندهى و به ما ترحم نکنى مسلما از زیانکاران خواهیم بود.

خداى مهربان با این توسلى که آنان به میان آوردند بر اساس آیه.

فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ: «2»

توبه آنان را پذیرفت، و مقامات از دست داده را به آنان برگردانید.

نوح:

وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرِینَ دَیَّاراً: «3»

و نوح گفت: اى مالک و مربى و صاحب من، هیچ یک از کافران و ناسپاسان به نعمت خود را بر روى زمین باقى مگذار.

خداى مهربان با توسلى که نوح از طریق این نام مبارک داشت بر اساس آیه‏

إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ. «4»

همه کافران و ناسپاسان را در آب فراوانى که از آسمان فرود آورد و از زمین جوشانید غرق کرد و به چاه نابودى و هلاک در انداخت.

ابراهیم و اسماعیل‏

این دو پیامبر بزرگ پس از به پایان رسانیدن بناى خانه کعبه در زمینى محدود و بسیار سوزان و خشک که از آب و هرگونه گیاه و ثمرى بى‏بهره بود، و جز ریگ و سنگ و سنگلاخ و کوه‏هائى دایره‏وار آن را در آغوش نداشت، و کسى حاضر نبود با این شرایط در آنجا خیمه زندگى برپا کند براى آباد شدن آن منطقه‏ و فراهم شدن شرایط زندگى، و سرازیر شدن انواع میوه‏ها و محصولات به آن مکان مقدس، و ظهور پیامبرى بزرگ در آینده براى هدایت مردم و رساندن هدایتش به جهانیان دست به دعا برداشتند و با توسل به این نام مبارک به درگاه خدا گفتند:

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ... «5»

رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ: «6»

یاد کن هنگامى که ابراهیم گفت: اى مالک و مربى و صاحب من این مکان را شهرى امن قرار ده، و اهلش را آنان که به خدا و روز قیامت مؤمن هستند از هر نوع میوه و محصول روزى بخش خدا فرمود: [دعایت را درباره مؤمنان اجابت کردم ولى‏] هر که کفر ورزد بهره اندکى به او خواهم داد ....

ابراهیم و اسماعیل گفتند: اى مالک و مربى و صاحب ما (در آینده) در میان مردمان این منطقه پیامبرى از خودشان برانگیز که آیاتت را بر آنان بخواند، و قرآن و حکمت تعلیمشان دهد و از رذایل (نفسى و اخلاقى) پاکشان نماید، زیرا تو تواناى شکست ناپذیر و حکیمى.

خداى مهربان با توسل آنان به این نام مبارک دعاى پدر و پسر را مستحاب کرد.

در آن بیابان سوزان و بى‏آب و علف شهر با عظمتى در آغوش امنیت به وجود آمد و همه شرایط زندگى براى مردم از هر قوم و ملیتى فراهم شد، تا جائى که امروز از شهرهاى معروف و پرآوازه جهان است، و هر سال ملیون‏ها نفر براى زیارت کعبه به آن شهر مى‏شتابند، و آنجا را از انواع میوه‏ها و محصولات که از همه جاى دنیا به سوى آن سرازیر است بهره‏مند مى‏بینند.

و نیز در آن شهر به دعاى آنان، وجود مبارک محمد بن‏عبدالله را به رسالت برگزید، تا چراغ پر فروغ هدایت را براى جهانیان برافروزد و مکتبى را در سایه وحى ارائه دهد که کامل‏ترین مکتب در همه روزگاران است.

یوسف‏

این پیامبر بزرگ و حاکم عدالت پیشه، و نجات بخش مستضعفان، و منبع اخلاق و کرامت پس از سر و سامان دادن به اوضاع مصر، و دیدار با پدر و مادر و برادران، در ضمن این که حکومت خود و دانش تعبیر خواب را از جلوه‏هاى ربوبیت حق بر خویش اعلام کرد با توسل به این نام مبارک درخواست عظیمى از خداى مهربان نمود و خداى عزیز هم به خواسته او پاسخ داد.

رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَ عَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِیِّی فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنِی مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ: «7»

اى مالک و مربى و صاحب من، تو بخشى از حکومت را به من عطا کردى، و برخى از تعبیرهاى خواب را به من آموختى، اى پدید آورنده آسمان‏ها و زمین‏ تو در دنیا و آخرت سرپرست و یار منى، جانم را در حالى که تسلیم توام بگیر و به شایستگان ملحقم کن.

موسى‏

این پیامبر بزرگ براى مجهز شدن به ابزار و وسایل مبارزه با فرعون که از قدرت‏هاى کم نظیر آن روزگار بود، و موسى از سوى حق موظف شد به تنهائى براى تبلیغ دین حق به سوى او برود با توسل به این نام با عظمت ابزار و وسائل لازم را درخواست کرد و خداى مهربان هم درخواست او را اجابت فرمود:

رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی، وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی، وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی، یَفْقَهُوا قَوْلِی، وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی، هارُونَ أَخِی، اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی، وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی .... «8»

اى مالک و مربى وصاحب من، سینه‏ام را [براى تحمل این مسئولیت سنگین‏] گشاده گردان، و کارم را برایم آسان ساز، و گره‏اى را [که مانع روان سخن گفتن من است‏] از زبانم بگشاى، تا سخنم را بفهمند، و از خاندانم دست یارى برایم قرار ده، هارون برادرم را، پشتم را به او محکم کن، و وى را در کارم شریک گردان.

حضرت حق پس از توسل موسى به این نام به او اعلام کرد:

قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسى‏: «9»

اى موسى به یقین همه خواسته‏هایت به تو عطا شد.

سلیمان‏

این پیامبر بزرگ و سلطان عادل و منبع تواضع و فروتنى پس از به دست آوردن حکومتى ویژه به توفیق حق و آگاهى از نطق حیوانات با توسل به نام ربّ امورى مهم را از خدا خواست:

رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلى‏ والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِی بِرَحْمَتِکَ فِی عِبادِکَ الصَّالِحِینَ: «10»

اى مالک و مربى وصاحب من، به من الهام کن تا شکر نعمتى را که به من و پدر و مادرم عطا کرده‏اى به جاى آورم، و این که کار شایسته‏اى که آن را به پسندى انجام دهم، و مرا به رحمتت در میان بندگان شایسته‏ات در آور.

زکریا

این چهره برجسته و بزرگ خود و همسرش تا رسیدن به دوران پیرى و کهولت از داشتن فرزند محروم بودند، و هر دو در آتش آرزوى فرزند مى‏سوختند، نهایتاً با توسل به این نام مبارک و شفیع قرار دادن مسمّى و حقیقت آن به سوى حضرت حق درخواست فرزند کرد، و خداى مهربان هم به او و همسرش که طبیعتاً به خاطر پیرى نازا شده بود یحیى را به آنان عنایت فرمود:

قالَ رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعائِکَ رَبِّ شَقِیًّا وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوالِیَ مِنْ وَرائِی وَ کانَتِ امْرَأَتِی عاقِراً فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا ... «11»

گفت: اى مالک و مربى و صاحبم به راستى استخوان‏هایم سست شده، و موى سرم از پیرى سپید گشته و پروردگارم هیچ‏گاه نسبت به دعا در پیشگاهت از اجابت محروم نبودم.

و همانا من پس از خود از خویشاوندانم بیمناکم و همسرم نازا بوده، پس مرا از سوى خود فرزندى عطا کن.

حضرت حق در پاسخ درخواستش به او خطاب کرد:

یا زَکَرِیَّا إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ اسْمُهُ یَحْیى‏ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا: «121»

اى زکریا ما تو را به پسرى که نامش یحیى است مژده مى‏دهیم که پیش از این هم نامى براى او قرار نداده‏ایم.

عیسى‏

این پیامبر بزرگ بنا به درخواست حواریون خود، که مائده آسمانى خواستند تا دل‏هایشان در مرحله ایمان آرامش یابد، و معجزه‏اى بر صدق نبوت عیسى باشد با توسل به این نام شریف به درگاه حضرت حق دست دعا برداشت و گفت:

اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَةً مِنْکَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ: «13»

خدایا اى مالک و مربى و صاحب ما از عالم بالا سفره‏اى پر از غذا نازل کن تا عیدى باشد براى اهل زمان ما و نسل آینده ما و نشانه‏اى از سوى تو (بر صدق نبوتم) و ما را روزى بخش که تو بهترین روزى دهندگانى.

حضرت حق از برکت این توسل دعاى عیسى را به اجابت رسانید و به او فرمود:

إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ ..... «14»

من بى‏تردید آن سفره پر از غذا را بر شما نازل مى‏کنم.

پیامبر اسلام‏

خداى مهربان که مستقیماً پیامبر اسلام را در حیطه تربیت خود داشت و همه حقایق را به او تعلیم داد به حضرتش فرمان داد براى افزون شدن بهترین و برترین و سودمندترین نعمت که دانش و آگاهى و بصیرت و بینائى است دعا کند و در دعایش به این نام مبارک متوسل شود.

وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً: «15»

و بگو: اى مالک و مربى و صاحب من بر دانش و آگاهى من بیفزاى.

دعایش مستجاب شد و به عرصه‏گاه همه حقایق راه یافت، و به فرموده امیرالمؤمنین داناترین دانایان نسبت به خدا شد «16» و یقیناً کسى که داناترین دانایان نسبت به خدا باشد قلبش حاوى علوم مُلکى و ملکوتى است، و بر این اساس باید اذعان کرد که حضرتش از همه فرشتگان و پیامبران و جن و انس به حقایق غیبى و شهودى داناتر بود.

اهل بیت‏

مجموعه دعاهائى که از اهل بیت رسالت در معتبرترین کتاب‏هاى دعا روایت شده، مانند دعاى کمیل على (ع)، دعاى عرفه حضرت حسین، و دعاى ابوحمزه حضرت سجاد، دعاى جوشن کبیر، دعاى مجیر، اکثر دعاهاى ماه رمضان، دعاى‏ پس از زیارت حضرت رضا که گنجینه ناشناخته‏اى است، توسل به کلمه مبارکه ربّ جزء ارکان و اصول دعاست، یقیناً این نوشتار اگر بخواهد موارد استعمال کلمه رب را بیاورد و به تفسیر و توضیح آن دست یازد، به چند مجلّد ضخیم خواهد رسید، روى این حساب به نمونه‏هاى بیان شده اکتفا مى‏کند و از خوانندگان مى‏خواهد که به معنا و مفهوم و مصداق این اسم اعظم بیندیشند و دل و جان در گرو آن دهند تا قفل‏ها بسته زندگى‏شان با این کلید گشوده شود، و حوائج دنیائى و آخرتى‏شان برآورده گردد، و هماى سعادت دنیا و آخرت بر بام حیاتشان بنشیند.

عالمین‏

این کلمه جمع عالم است و بنا به گفته برخى از بزرگان مشتق از علامت به معناى نشانه است. «17» عالم به معناى هر موجودى جز خداست، و وجود هر چیزى جز خدا نشانه و دلیل وجود خداست.

ما هنگامى که کوچک‏ترین ذرّه را که از آن کوچک‏تر وجود ندارد، و بزرگ‏ترین کهکشان یا سحابى را در روشنائى بى‏نظیرى چون عقل با بکار گرفتن ابزار و وسایل علمى مورد دقت قرار دهیم مى‏بینیم بر سراسر وجود آن ذره کوچک، و بر بزرگترین کهکشان نظمى خاص حاکم است، و براى هر یک از آن دو هدف یا اهداف مثبتى معین است، که آن نظم ویژه و هدف یا اهداف مثبت نشان دهنده این حقیقت است که آنها را دانائى قادر، وجودى توانا، حکیمى علیم، عادلى لطیف، کریمى مدبّر، به وجود آورده است، و با هیچ دلیل و منطقى‏ نمى‏توان آن را به تصادف نسبت داد، و به قول کرسى موریسن نویسنده راز آفرینش انسان: «اگر بخواهیم بگوئیم همه این نظم و ترتیبات تصادفى بوده، قطعاً بر خلاف منطق ریاضى (که اساسى‏ترین و روشن‏ترین منطق است) استدلال کرده‏ایم.» «18» آیا در همه جهان یک نفر هست که در کنار فطرت و وجدان و عقلش، خود را به این مسئله به طور جدّى قانع کند که جهان هستى با موجودات گوناگون بى‏شمارش، و با نظم حیرت انگیزى که در خیمه حیات آنان حاکم است، و با اهداف مثبت و روشنى که دارند، و همه با هم میلیاردها سال است چون کارخانه‏اى دقیق سر پا هستند از روى اتفاق و تصادف به وجود آمده باشد؟!

«خوب است در این زمینه محور دقت خود را فردى قرار دهیم که پس از تولد بلافاصله از اجتماع برکنار شده، و در آغوش طبیعت در جزیره‏اى که دست بشر به آن راه نیافته است با وسایل طبیعى بزرگ شده و به حدّ رشد رسیده است.

روزها در اطراف جنگل‏ها و چمن‏ها، و جویبارهاى جزیره گردش مى‏کند و درباره‏ى جهان طبیعت برابر استعداد خود اندیشه و فکر مى‏نماید.

این شخص مى‏بیند برگ‏هائى که از درختان جدا مى‏شوند به طور نامنظمى در اطراف متفرق شده و هرگز صورت منظمى به خود نمى‏گیرند، باز ملاحظه مى‏کند که در اثر ریزش تخم و دانه‏هاى گیاهان در گوشه و کنار، نباتاتى مى‏رویند، ولى هرگز آنها صفوف منظم و مرتبى را تشکیل نمى‏دهند، که از وضع قرار گرفتن آنها بتوان استفاده خاصى کرد.

باز مى‏بیند در کناره‏هاى نهرها در اثر برخورد آب، دندانه‏ها و بریدگى‏هائى ظاهر مى‏شوند.

این بریدگى‏ها معمولًا به صورت‏هاى غیر منظم و غیر قابل استفاده مى‏باشند، هم چنین در اثر ریزش آب از نقاط بلند، سنگ‏هاى کوچک و بزرگى که در مسیر آنها قرار دارد به پائین مى‏ریزند، و موقعى که آب به وسط جلگه‏هاى هموار مى‏رسد و فشار آن کم مى‏شود، در گوشه و کنار رودخانه متوقف مى‏شوند، البته ممکن است آنها در کنار یکدیگر یا بر روى هم قرار گیرند ولى هرگز به صورت یک کلبه محقر یا یک خانه کوچکى بیرون نمى‏آیند.

مجموع این تجربیات، این درس ساده را به آن شخص مورد بحث مى‏آموزد که:

1. تصادفات روزانه، حرکات بى‏شعور و فاقد اراده حوادث کور و کر طبیعى نمى‏تواند مظهر آثار قابل استفاده و منشأ ظهور سازمان مرتب و موزونى گردند، و چنانچه گاهى بر حسب تصادف نمونه ناقصى از آن پیدا شود قطعاً در برابر باقى قابل اعتنا نخواهد بود.
2. براى این که بتوان از حرکات و حوادث گوناگون استفاده معینى کرد، لازم است آنها را به کمک قصد و اراده و به ضمیمه فهم و شعور در مجراى مخصوصى به سوى هدف حساب شده‏اى سیر داد.

روى همین اصل اگر یک روز این انسان طبیعى را که در جزیره دور دستى سکونت داده‏ایم، در موقعى که خواب است به جزیره دیگرى که از هر جهت با جزیره‏ى اول شباهت دارد، جز این که در وسط آن یک دستگاه عمارت ساده، و چند خیابان و باغچه مشجّر و گل کارى شده وجود دارد، انتقال دهیم به محض این که چشم باز کند و نظرى به وضع جدید بیندازد فوراً به وجود یک عامل‏ «عقل و شعور» پى مى‏برد که این طرح زیبا و ظریف را به خاطر زیبائى و یا منافع دیگر آن ریخته است و هرگز به فکر او نمى‏گذرد که مهندس این ساختمان «تصادف» و سازنده‏اش «اتفاق» و باغبان و گلکارش «پیش‏آمدهاى ناگهانى» بوده است.

روشن است هر اندازه این شخص به رموز معمارى و باغبانى آشناتر شود، به وجود آن نیروى عقل و شعورى که در این ساختمان مؤثر بوده است بیشتر ایمان پیدا مى‏کند و به عبارت ساده‏تر:

«میزان ایمان او همان میزان علم و دانش اوست.» «19»

بر این حساب که لفظ عالمین مشتق از علامت است باید گفت: همه موجودات جهان هستى نشانه و دلیل وجود خداست پس به شماره و تعداد موجودات هستى، بر وجود الله که مستجمع همه صفات کمال است دلیل و نشانه وجود دارد.

و فى کل شیئ له آیة دلیل على انه واحد

و در هر چیزى و هر مخلوقى بر وجود مقدس او نشانه و علامتى است که محکم‏ترین دلیل است بر این که حضرتش یگانه و فرد است و شریک و مثل و مانند ندارد.

سیطره مالکیت و تدبیر وجود مبارک او و توجه تربیتى و ربوبیتش چه تکوینى و چه تشریعى بر همه موجودات عالم هستى سایه دارد. موجوداتى چون افلاک و کواکب و سحابى‏ها و کهکشان‏ها و عرش و کرسى و لوح و قلم و سدرة المنتهى، و ارواح و مجردات و جواهر و اعراض، و زمین و آنچه در آن است مانند کوه‏ها، دریاها، معادن، نباتات، اشجار، و حیوانات و به ویژه انسان که همه و همه نام برده‏ها گوشه‏اى بسیار اندک از موجودات بى‏شمار او هستند موجوداتى که مجموعاً در دل کلمه عالمین جاى دارند، که اگر بخواهند پدید آمدن هر یک و عوامل تداوم حیاتشان، و جایگاهى که در کارگاه هستى دارند، و ارتباطى که با دیگر موجودات براى آنها قرار داده شده، و سودشان را در خیمه حیات به رشته تحریر در آورند، آن هم بر فرض این که تک تک موجودات از دانه دانه اتم‏ها و سلول‏ها و جهان‏هاى دور دست و هر مخلوقى که در آنهاست شناسائى شود سر از تعداد کتابى بیرون مى‏آورد که شماره کردن آن از عهده‏ى احدى تا روز پایان جهان و تبدیل شدن آن به قیامت کبرى و محشر عظیمى بر نمى‏آید!!

با اندک شناختى که دانشمندان شرق و غرب از موجودات دارند، آن هم موجوداتى که با هزاران وسایل و ابزار علمى توانسته‏اند به آنها دسترسى پیدا کنند، و شناخت و علم خود را در ملیون‏ها کتاب قرار داده‏اند و مى‏گویند نسبت دانش ما به آنچه آگاه شده‏ایم در برابر آنچه نمى‏دانیم نسبت صفر در برابر عدد بى‏نهایت است، آنکه انس با قرآن دارد به عظمت این آیه شریفه پى مى‏برد:

وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ: «20»

اگر [براى نوشتن کلمات خدا که در حقیقت مخلوقات او هستند] آنچه درخت در زمین است قلم باشد و دریا مرکب و هفت دریاى دیگر آن دریا را پس از پایان یافتنش و براى نوشتن نویسندگان، مدد رسانند کلمات خدا [یعنى تعداد موجوداتش‏] پایان نپذیرد، یقیناً خدا «در آفریدن و حفظ آفریده‏هایش و رشد و تربیت آنها» تواناى شکست ناپذیر و حکیم است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اعراف، 23.

(2)- بقره 37.

(3)- نوح 26.

(4)- انبیاء 77.

(5)- بقره 126.

(6)- بقره 129.

(7)- یوسف 101.

(8)- طه، 25- 32.

(9)- طه، 36.

(10)- نمل، 19.

(11)- مریم، 4- 5.

(12)- مریم، 7.

(13)- مائده، 114.

(14)- مائده، 115.

(15)- طه، 114.

(16)- عرفان اسلامى، ج 11، ص 218.

(17)- تفسیر فاتحة الکتاب یکى از دانشمندان پس از فیض کاشان 113.

(18)- راز آفرینش انسان 44.

(19)- فیلسوف نماها 190.

(20)- لقمان، 27.