بى‏تردید تربیت و تدبیرى که از ناحیه مربى هستى متوجه جهانها و جهانیان است، چه آن که تکوینى باشد یا تشریعى با تربیت و تدبیر غیر او تفاوت اساسى دارد:

1. وجود مبارک او در تربیت موجودات، نسبت به خودش هیچ سود و هدفى را در نظر ندارد، بلکه همه اهداف تربیتى و سودى که از آن حاصل مى‏شود نصیب موجود تربیت شده مى‏گردد.

ولى غیر او هر کس را و هر چه را تربیت مى‏کند، هدفش سودبرى، یا ثواب آخرتى، یا شهرت، یا قرار گرفتن در معرض مدح و ثناست.

1. غیر او هر کس را و هر چه را تربیت مى‏کند، به مایه‏هاى بدنى و مغزى وعصبى و انرژى‏هاى دیگرش، یا به مایه‏هاى مالى و مادى او نقصان وارد مى‏گردد، ولى حضرت او در تربیت جهان و جهانیان به چیزى از وجودش و خزینه‏هایش نقصان نمى‏رسد، و کمبودى پدید نمى‏آید.

وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: «1»

خزینه‏هاى آسمان‏ها و زمین در تصرف و مالکیت خداست.

محتویات این خزینه‏ها میلیارها سال است در راه تربیت و رشد موجودات هزینه مى‏شود، نه این که به هیچ یک نقصانى نرسیده است بلکه لحظه به لحظه توسعه یافته و به آن افزوده شده است.

وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ: «2»

و آسمان‏ها را به قدرت و نیرو بنا کردیم و بى‏تردید ما وسعت دهنده و گستراننده‏ایم.

هر نیکوکارى غیر او هنگامى که از طرف مقابلش مورد اصرار و پافشارى قرار مى‏گیرد، بالاخره دچار تنگ حوصلگى، و احتمالًا ناراحتى عصبى مى‏شود، و او را از خود رانده، و عطایش را از وى منع مى‏کند، ولى حضرت او عاشق اصرار و پافشارى بندگان در دعا و درخواست‏هاى آنان است، و هر چه را با اصرار بیشتر از او بخواهند با کمال محبت عطا مى‏کند چنان که پیامبر فرموده:

«ان الله یحب الملحین فى الدعاء:»

خدا اصرار کنندگان در دعا را دوست دارد.

1. هر نیکوکارى زمانى که از او بخواهند عطا مى‏کند و چه بسا بعضى از اوقات از او درخواست مى‏کنند ولى او پاسخ نمى‏دهد، ولى حضرت او پیش از درخواست هم لطف و عنایت مى‏کند، به اکثر موجودات بدون اینکه از او درخواست کنند رزق و روزى و آنچه لازمه حیاتشان باشد عنایت مى‏فرماید، و به اکثر انسان‏ها با این که به او ایمان ندارند و زبان درخواست و دعایشان بسته است مرحمت و لطف مى‏کند.
2. هر نیکوکارى احسان و عطایش به سبب تهیدستى، یا دور بودن از تهیدستان یا نهایتاً به خاطر مرگش قطع مى‏شود، ولى احسان حضرت او که حى و قائم و ابدى و همیشگى و جاوید و سرمدى است هرگز از مخلوقات قطع نمى‏گردد.
3. نیکى هیچ نیکوکارى عام و فراگیر نسبت به همه نیست، ولى احسان و نیکى وجود مبارک او بى‏دریغ به همه موجودات مى‏رسد چنان که خود فرموده:

وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ «3»

با توجه به این حقایق ثابت است که حضرت او پرورش دهنده جهانها و جهانیان و به فرموده خودش ربّ العالمین و نسبت به همه موجودات که مملوک او هستند محسن و نیکوکار است، و توجه تربیتى و اخلاق احسانى او نسبت به جهانها و جهانیان فراگیر است و ذره‏اى از ذرات عالّم از بهره گرفتن از این سفره گسترده پایان ناپذیر محروم نیست و محروم نمى‏شود. «4»

 پی نوشت ها:

______________________________

(1)- منافقون 7.

(2)- ذاریات 47.

(3)- اعراف 156.

(4)- تفسیر کبیر با توضیح بیشتر، ص 230.