دانائى از دانایان به نام بکربن عبدالله مزنى مى‏گوید: باربرى را دیدم بار گرانى بر پشت دارد و به سوى مقصدى که باید بار را به آن برساند در حرکت است، در طور راه مى‏گفت: «الحمدلله، استغفرالله» به او گفتم: اى باربر تو چیز دیگرى جز این دو کلمه را نمیدانى؟ گفت: مى‏دانم و حتى همه قرآن را نیز مى‏دانم، گفتم چرا جز این دو کلمه را نمى‏گوئى؟ گفت: براى این که از دو حال خالى نیستم: به طور پیوسته نعمتى از سوى خدا به من مى‏رسد، و گناهى از سوى به عالم ملکوت بالا مى‏رود، سپاس آن نعمت را با حمد به جاى مى‏آورم، و جبران آن گناه را با استغفار به میان مى‏آورم تا شاید خداى متعال مرا از رحمتش بهره‏مند سازد، گفتم: سبحان الله این حمال از بکربن عبدالله داناتر است! «1»

هنر توجه به منعم‏

در تفسیر ابوالفتوح رازى آمده: یکى از بزرگان در موسم حج کیسه‏اى زر به غلام خود داد و گفت: برو قافله را بنگر، چون مردى را بینى از قافله برکناره مى‏رود این کیسه زر را به او بده، غلام رفت و نظر کرد، مردى را دید به تنهائى بر طرفى گذر مى‏کرد، غلام آن کیسه زر به او داد، آن مرد کیسه را گرفت و سر به سوى آسمان برداشت و گفت:

«اللهم انک لاتنسى بحیراً فاجعل بحیراً لا ینساک:»

خدایا تو، بحیر را از یاد نمى‏برى، چنان کن که بحیر هم تو را از یاد نبرد غلام بازگشت، خواجه به او گفت چه کردى؟ گفت مردى را یافتم چنانکه گفته بودى و زر به او دادم، پرسید او چه گفت؟ غلام گفت: چنین گفت، خواجه گفت: بسیار نکو گفت.

«ولى النعمة مولاها:»

نعمت را به منعم که از حضرتش به او رسیده بود نسبت داد و به درستى و حقیقت نسبت داد. «2» در هر صورت چون جهانها و جهانیان معلول اراده و قدرت و حکمت و ربوبیت حضرت حق‏اند، و جناب او علت پدید آمدن آنها و تداوم حیاتشان مى‏باشد، و هر زیبائى و کمال و سودى که جهانها و جهانیان دارند شعاعى از وجود مبارک اوست، پس همه محسنات و زیبائى‏ها جامع و کاملش ویژه اوست، و از آنجا که حمد و ستایش در حقیقت به این معناست که معلول و موجود به وسیله وجود خویش کمالات و زیبائى‏هاى علت خود را به زبان و عمل و به اخلاق و حال بیان کند، و پر واضح است که چون اصل و ریشه و منبع همه محسنات و کمالات و زیبائى‏ها وجود مبارک الله است، پس همه ثناها و ستایش‏ها از هر کسى صادر شود به حضرت الله باز مى‏گردد. «3» بى‏تردید کسى که مورد ثنا و مدح تعظیم قرار مى‏گیرد به سبب یکى از چهار حقیقت است: یا براى این است که در ذات و صفاتش کامل و از همه نواقص و آفات سالم و پاک است، یا براى این است که نسبت به ثنا کننده احسان نموده و او را از نعمت‏هایش بهره‏مند ساخته است، یا به خاطر این است که ثناکننده و مداح، لطف و احسان ممدوح را در آینده زمان امید مى‏برد، یا به سبب این است که از قدرت و قهر و سطوت ثنا شده مى‏ترسد، این جهات چهارگانه موجب ثنا و مدح و تعظیم و اجلال است، گویا خداى بزرگ در ابتداى فاتحة الکتاب به بنده‏اش مى‏گوید: اگر مى‏خواهید کمال ذاتم را تعظیم کنید، پس به ثنا و حمدم برخیزید که بى‏تردید من معبود جهانها و جهانیام و مرا از الحمدلله همین معناست که ثناى کمال ذات است، و اگر مى‏خواهید به بزرگداشت احسان و نیکى انجام گرفته اقدام نمائید بدانید که پرورش دهنده جهانها و جهانیان با انواع نعمت‏هایم منم: رَبِّ الْعالَمِینَ‏ و اگر به احسانم در آینده امید دارید من رحمان و رحیم، و اگر به خاطر بیم و ترس تعظیم مى‏کنید من مالک یوم الدین هستم، پس باید از قهر و سطوت من در آن روز در بیم و هراس باشید. «4» یقیناً اگر کسى بخواهد جلوه‏هاى تربیت و پرورش حق را فقط نسبت به انسان که یکى از مخلوقات است محاسبه کند، به خاک عجز مى‏نشیند، زیرا در این زمینه به حقایقى برخورد مى‏کند که بى‏نهایت و بى‏حد و مرز است، چه رسد به این که بخواهد جلوه‏هاى تربیت و پرورش او را نسبت به همه جهانها و جهانیان محاسبه کند!!

در این مرحله به نمونه‏هائى گرچه اندک و بدون شرح و توضیح توجه نمائید.

هنگامى که نطفه از صلب پدر در رحم مادر قرار مى‏گیرد با دقت عقلى و اندیشه دقیق بنگر که چگونه علقه وسپس مضغه مى شود، آنگاه اسکلت رخ مى نماید، و سپس بر استخوانها گوشت مى‏روید، و کم‏کم شکل لازم در حالى که رگ‏ها و ریشه‏ها، و اعصاب و غضروف‏ها و اتصالات رخ نشان مى‏دهد ظهور مى‏کند، سپس انواع قواها چون قدرت دیدن در چشم و شنیدن در گوش، و فهمیدن در قلب، و دریافت معلومات در عقل، و گویائى درزبان و لمس در پوست و بویائى در بینى و ..... پدید مى‏آید، نمونه دیگر دانه نباتى است که چون در دل خاک قرار مى‏گیرد، پوست مى‏اندازد سپس از بالا و پائین مى‏شکافد، از شکاف پائین ریشه در زمین مى‏دواند و در آب و املاح قرار مى‏گیرد و با قدرت هر چه تمام‏تر مواد لازم را براى رساندن به همه جهات گیاه فراهم مى‏آورد و گیاه را تغذیه مى‏کند!! و از شکاف بالا، به خلاف جاذبه زمین ساقه به سوى آسمان سر مى‏کشد، و بر ساقه و تنه شاخه‏هاى متعدد مى‏روید و بر شاخه‏ها برگ‏هاى فراوانى سبز رنگ به وجود مى‏آید، و در میان برگ‏ها شکوفه‏ها با رنگ‏هاى متنوع چون عروس طناز مى‏نشیند، و از شکوفه‏ها میوه‏هاى سودمند به بار مى‏آید تا بخشى از خوردنى و آشامیدنى و داروى انسان تأمین شود!

نمونه دیگر افلاک و سیارات و ثوابت و کواکب است، که وسایلى مفید در جهت مصالح زندگى انسان است، با نظام دقیقى که میان خورشید و زمین حاکم است، پدیده شب براى استراحت و آرامش بشر و خواب راحت او رخ نشان مى‏دهد:

هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ. «5»

و روز براى تأمین رزق و روزى و معاش به وجود مى‏آید:

وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً: «6»

و اگر مطالعه و دقت در شگفتى‏هاى معادن و عجایب عالم نبات و حیوان و آثار رحمتش را در خشکى‏ها و دریاها و دل‏دره‏ها و اعماق زمین که همه و همه در خدمت به انسان‏اند به نمونه‏هائى که ذکر شد اضافه کنید، خواهید یافت که جلوه‏هاى تربیت و پرورش او بى‏نهایت و بدون حد و مرز است و در این هنگام است که به دورنمائى از اسرار و رموزى که در آیه شریفه الحمدلله‏ رَبِّ الْعالَمِینَ‏ است آگاه مى‏شوید.

او در حصار پرورش و تربیتش تو را از جهت مادى و معنوى به گونه‏اى قرار مى‏دهد که از آفات و بلاهاى روز، و امور ترس آور و خطرزاى شب در امان بمانى، و از هجوم وسوسه‏هاى شیاطین و فرهنگ‏هاى مخرب و ضد حق محفوظ باشى، تا جسم و جانت در سلامت و آرامش باشد و به توانى به وظائف و مسئولیت‏هاى خود نسبت به او و نسبت به بندگانش با همت و عشق اقدام نمائى، آرى جلوه ربوبیت رب از تو بنائى احسن تقویمى ساخته که حفظ و نگهدارى این بنا با بهره‏گیرى از تربیت تکوینى و تشریعى او بر تو از اعظم واجبات است.

پیامبر اسلام در حدیثى بسیار مهم فرموده است:

«الآدمى «الانسان» بنیان الرب ملعون من هدم بنیان الرب:» «7»

آدمى ساختمان بنا شده رب است، ملعون است کسى که ساختمان بنا شده رب را ویران کند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- روح الجنان ج 1، ص 39.

(2)- ابوالفتوح رازى ج 1، ص 39.

(3)- المیزان ج 1، ص 27، با توضیح بیشتر.

(4)- تفسیر کبیر، ج 1، ص. 23.

(5)- یونس، 67.

(6)- نبأ- 11. (7)- تفسیر کبیر ج 1، ص 332.