مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ‏ به این معناست که در آن روز مالکیت و فرمانروائى فقط و فقط ویژه اوست و تمام مالکیت‏ها و فرمانروائى‏هاى اعتبارى و مجازى که در دنیا به خاطر مصالح زندگى در اختیار این و آن بوده از میان مى‏رود و هیچ اثرى از آنها باقى نمى‏ماند و کوس لمن الملک را احدى جز خود او با جمله نورانى لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ «1» پاسخ نمى‏دهد.

مالکیت و فرمانروائى او علاوه بر قیامت و روز جزا بر همه این جهان فعلى و عرصه هستى و کشور آفرینش نیز مسلّم و ثابت است، چنان که در قرآن مجید به این حقیقت در بسیارى از آیات توجه مى‏دهد:

أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: «2»

آیا ندانستى که فرمانروائى و مالکیت آسمان‏ها و زمین ویژه اوست.

وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما: «3»

مالکیت و فرمانروائى آسمانها و زمین و آنچه میان آنهاست فقط براى خداست.

وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ: «4»

فرمانروائى و مالکیت آسمانها و زمین فقط ویژه اوست و بازگشت هر کس و هر چیزى به سوى خداست.

حضرت رضا (ع) در روایت پر ارزشى مى‏فرماید: مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ‏ «اقرار له بالبعث و الحساب و المجازاة و ایجاب ملک الآخرة له کایجاب ملک الدنیا ...» «5» مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ‏ اعتراف و اقرار در پیشگاه حضرت اوست به برپا شدن قیامت، و تحقق حساب و کیفر و مسلّم بودن مالکیت و فرمانروائى در آخرت براى او چون مالکیت و فرمانروائى براى او در دنیا.

چیزى که هست در این دنیا به خاطر برپائى امور معیشت و قوام خیمه زندگى، و تحقق نظم و انضباط، و حدود و محدودیت بر اساس مصالح حیات، از جانب خود او اجازه داده شده که انسانها بر پایه کوشش و فعالیت مشروع و از طریق کسب معقول، یا از راه صلح و هبه، یا به سبب ارث و میراث، یا نقل و انتقال صحیح مالک اشیاء گردند، یا در صحنه سیاست با رعایت عدالت فرمانرواى امور شوند، ولى این مالکیت‏ها و فرمانروائى‏همه و همه مجازى است و صورتى اعتبارى دارند، و جهت ذاتى پیدا نمى‏کنند، و به همین سبب این مالکیت و فرمانروائى قابل نقل و انتقال به دیگران است و یا با مرگ انسان براى همیشه سفره‏اش برچیده مى‏شود، ولى در روز جزا از این مالکیت‏هاى مجازى و اعتبارى و فرمانروائى‏هاى غیر ذاتى هیچ اثرى نخواهد بود، و براى احدى نسبت به اشیاء و اشخاص ادعاى مالکیت و فرمانروائى وجود نخواهد داشت.

به عبارت دیگر در این دنیا مردمان ادعاى مالکیت دارند، و والیان و قاضیان دعوى حکومت و حکمرانى مى‏کنند، و شاهان لاف فرمانروائى مى‏زنند ولى در روز جزا ملکیت مالکان، و حکومت والیان، و حکم قاضیان، و فرمانروائى پادشاهان، و امر و نهى حاکمان منقطع و زایل مى‏گردد.

در دنیاست که ملک و ملکى به مردم داده‏اند، و هر کس به خیال و پندار خود براى خود ملک و ملکى قایل است ولى در روز جزا مالکان هر ملک و ملکى از مالکیت معزول‏اند، و ادعایشان بر مالکیت و فرمانروائى بر باد است و فقط پرچم‏ لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ در اهتزاز است.

مالکیت و فرمانروائى‏هاى غیر خدا ابتدا و انتها دارد، و براى آن قابلیت فراگیرى نسبت به همه کس و همه چیز نیست، و هر لحظه در معرض طوفان بنیان بر کن فنا و زوال است، ولى مالکیت و فرمانروائى حضرت حق ازلى و ابدى و جاوید و همیشگى است، و نقل و انتقال و زوال و فنائى در آن راه ندارد.

اهل معرفت به خاطر درک این حقیقت از ادعاى مالکیت و فرمانروائى مجازى هم پرهیز دارند، آنان با تماشاى مالکیت حق از کلمات چون مال من، منال من، ملک من، ملک من، علم من، ثروت من که روزمره بر زبان جاهلان جارى است فرارى هستند، و حاضر نیستند زبان پاک خود را به اینگونه جملات که پوچ و پوک و خلاف حقیقت است آلوده سازند.

آنان مى‏گویند مال و منال و علم و حکومت و ملک و ملک همه و همه عطا شده‏ى مالک و مولا و سید و سرور من است:

رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ وَ عَلَّمْتَنِی مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ .... «6»

پروردگارا بى‏تردید بخشى از حکومت و فرمانروائى را تو به من عطا کردى، و قسمتى از دانش و تفسیر خواب‏ها را تو به من آموختى.

عَبْداً مَمْلُوکاً لا یَقْدِرُ عَلى‏ شَیْ‏ءٍ: «7»

بنده‏اى مملوک و با همه وجود در تصرف مولا، که بر چیزى تسلط و قدرت ندارد.

«العبد و ما فى یده کان لمولاه:»

بنده و آنچه در دست اوست براى مولاى اوست.

وجود مبارک او مالکى است که در ذات و صفات از همه موجودات بى‏نیاز است، و همه موجودات که ذاتا مملوک او هستند نیازمند به اویند، بر این اساس براى هیچ موجودى مالکیت و فرمانروائى حقیقى وجود ندارد، و آن را که دست ملکى و ملکى نیست ادعاى مالکیت و پادشاهى و ملکیت و فرمانروائى‏اش پوچ و باطل است.

آن حضرت او را مالک حقیقى شناسد از ما سواى او احساس بى‏نیازى کند، و مملکت دل و جان و روح و جسم را به عبادت و بندگى او آباد سازد، و در هر حادثه و مهمى که پیش آید روى نیاز به درگاه بى‏نیاز که مالک هستى و متصرف در همه امور است ساید، و جز به او التجا و تضرع نکند.

اى عزیز روى توجه به بارگاه آن پادشاه کن، که شاهان را در کویش به گدائى افتخار است، و گدایان راهش را از منصب شاهى عار، آن که در همه حال التجا به حضرت ذوالجلال کند، جناب حق هیبت او را بر دل پادشاهان اندازد و همه از روى عقیده کمر خدمتش بر میان بندند.

چون انسان با تکیه بر معرفت و بصیرت به این حقیقت آگاه شد که مالک حقیقى خداست و دست مالکیت او در هر چیزى تصرف حکیمانه دارد، و هر چرخى در عالم غیب و شهود به اراده او مى‏چرخد، و هر چیزى به خواست او به وجود مى‏آید و بخواست او ادامه حیات مى‏دهد، و به خواست او خیمه حیاتش برچیده مى‏شود، باید و بلکه واجب و لازم است سوداى منیت و انانیت از سر بنهد، و بساط هوا و هوس بر باد دهد، و دامن از تعلق به دو جهان برچیند، و از پادشاهان و اربابان و خواجگان ابداً پروا ننماید و در همه امور و شئون و خواسته‏ها روى نیاز به درگاه مالک حقیقى کند تا ذوق گدائى از پیشگاه او، و اتصال به حضرتش و نشستن به مقام قربش را دریابد.

مالک عادل‏

وجود مقدس او که مالک آسمانها و زمین و دنیا و آخرت، و همه امور است، و مالکیت او در روز جزا با باطل شدن همه مالکیت‏ها و ملکیت‏هاى مجازى ظهور مى‏کند و همه شئون آن روز را در سیطره مى‏گیرد:

وَ لَهُ الْمُلْکُ یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ عالِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ: «8»

روزى که در صور دمیده مى‏شود فرمانروائى و مالکیت و حاکمیت مطلق فقط ویژه اوست، داناى نهان و آشکار، و تنها او حکیم و خبیر على الاطلاق است.

الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ .... «9»

آن روز حاکمیت و فرمانروائى ویژه خداست، میان همه مردم داورى مى‏کند.

ولى آن روز فقط و فقط به عدل و انصاف و بودن این که به کسى از ناحیه قدرت و پادشاهى او ستم شود داورى مى‏کند، آنان که به حقیقت شایسته نجات و قرار گرفتن در بهشت و رضوان‏اند بر اساس داورى عادلانه و منصفانه او در بهشت قرار مى‏گیرند و در آنجا از فضل و احسان حضرتش که مافوق عدالت است بهره‏مند مى‏گردند، و غیر آنان که راه کفر و انکار پیمودند باز به داورى عادلانه او در آتش قرار مى‏گیرند.

فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ: «10»

پس آنان که باطنشان به ایمان زینت یافت، و ظاهرشان به اعمال شایسته آراسته شد در بهشت‏هاى پرنعمت و جاوید قرار دارند.

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ: «11»

و آنان که باطنشان را به کفر آلوده کردند، و به تکذیب و انکار آیات ما برخاستند، براى آنان عذابى خوارکننده است.

آرى او قدرتمند و سلطان و مالک و فرمانروائى نیست که مالکیت و سلطنتش آمیخته با ستم باشد، سند استوار عدالت پیشگى او به ویژه در روز جزا که اغلب مردم از آن در هراس‏اند این آیه شریفه است:

وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ‏ شَیْئاً ... «12»

و براى قیامت ترازوهاى عدالت را مى‏نهیم و به هیچ کس هیچ ستمى نمى‏شود.

توجه به مفهوم و معناى مالک یوم الدین راه رشته‏اى از تربیت الهى و دینى را به روى انسان مى‏گشاید، و وى را وادار مى‏کند که نسبت به اعمال و رفتار و اخلاق خود، که روزى در دادگاه‏هاى قیامت محاسبه مى‏شود، و متناسب با هریک پاداش یا کیفر لازم داده مى شود مراقبت و مواظبت نماید، و نهایتاً همه حرکات باطن و ظاهرش را با خواسته‏هاى حق و قوانین شرع هماهنگ نماید.

اعتقاد و ایمان به قیامت یکى از پرقدرت‏ترین وسایل اصلاح درون و برون، و از مهم‏ترین عوامل باز دارنده در برابر هواها و هوس‏ها و شهوات حرام، و خواسته‏هاى شیطانى است.

میان آنان که اعتقاد و ایمان به قیامت دارند در همه اطوار و شئون زندگى و در اخلاق و اعمال و در نوع برخورد با دیگران، و کسانى که منکر این حقیقت هستند فرق‏هاى اصولى وجود دارد.

معتقد به قیامت بر اساس آیه شریفه‏

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ: «13»

تلاش مى‏کند که هیچ عبادتى در پیشگاه حق از او فوت نشود، و هیچ خدمتى به خلق خدا گرچه اندک باشد از دستش نرود، او مى‏کوشد که بدن و جان و مالش را در بندگى خدا و خدمت به بندگانش هزینه کند، تا در قیامت به پاداش عظیم کوشش‏هاى مثبت خود در رابطه با خدا و بندگان خدا برسد.

ولى کسى که بر اثر جهل و غفلت، یا کبر و غرور منکر قیامت است محرک درونى براى انجام عبادت و خدمت به خلق ندارد، به همین خاطر همه عمرش با محروم نمودن خویش از بندگى خدا، و خدمت به بندگان خدا چون حیوانات که تمام همتشان شکم و شهوت است زندگى مى‏کند، و به اندازه یک دیوار کهنه و خشتى که سایه‏اش براى گرمازدگان مفید است، و خود دیوار براى تکیه دادن خستگان سودمند است، منفعت و سودى براى کسى ندارد.

کسى در سایه لطفت نیاسود

به عالم کار دیوارى نکردى مؤمن به قیامت بر پایه آیه کریمه‏ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ‏ «14»

سعى مى‏کند در هیچ زمینه‏اى آیات حق او و بعثت پیامبران را و امامت امامان را تکذیب نکند، و به انکار حقایق برنخیزد، و حقى از حقوق الهى را پایمال ننماید، و ذره‏اى به کسى ستم نورزد، و حقوق مالى و خانوادگى و اجتماعى مردم را مورد تجاوز قرار ندهد.

ولى کسى که منکر روز قیامت است، چون در درونش باز دارنده‏اى وجود ندارد، از انکار حقایق، و تجاوز به حقوق مردم در هر زمینه‏اى که باشد امتناع نمى‏کند، و چون گرگى درنده و شیطانى سرکش در میان مردم زندگى مى‏کند، و هر لحظه با اعمال خلافش و اخلاق حیوانى‏اش مزاحم دیگران است.

شیخ شوشترى و قیامت‏

فردى که اهل دل بود، و با یاد خدا و قیامت مى‏زیست براى این فقیر حکایت کرد که: روز بیست و یکم ماه رمضان در نجف اشرف از آیت بزرگ حق شیخ‏ جعفر شوشترى که علاوه بر مهارت در فقه و اصول و آراسته بودن به قوّه اجتهاد خطیبى کم‏نظیر و اثر گذار در مستمع بود دعوت شد تا در صحن مطهر امیرالمؤمنین (ع) ایراد سخن کند.

اغلب علما و فقها و اهالى نجف و مناطق اطراف نجف براى بهره‏گیرى از سخنرانى مذهبى آن مرد صالح و پاک در صحن مطهر حضور یافتند.

شیخ بر عرصه منبر قرار گرفت، و برخلاف عادت همیشگى که سخنرانى را با خطبه‏اى غراء شروع مى‏کرد روى به شنوندگان نمود و گفت:

اى مردم صاحب این قبر کیست؟ پاسخ دادند على بن ابى طالب امیر المؤمنین (ع) است، فرمود: على چگونه انسانى بود؟ گفتند انسانى جامع، کامل، پیشواى خلق، امام امت و خلیفه رسول بزرگوار اسلام است، چون از مردم نسبت به فضایل امیرمؤمنان اقرار گرفت، با فریادى آمیخته با سوز دل گفت: اى مردم به حق على بن ابى طالب سوگند برپا شدن قیامت و وقوع محشر و رسیدگى به اعمال و پاداش و کیفر یقینى و قطعى است، و در برپا شدن آن روز هیچ شک و تردیدى وجود ندارد، سپس از منبر به زیرآمد و در کنارى نشست، مردم اطراف او گرد آمدند و به او گفتند: شیخ مگر ما مؤمن به قیامت نیستیم که حتمى بودن قیامت را با سوگند به حق على (ع) میخواهى به ما بقبولانى؟!

شیخ پاسخ داد اگر مؤمن به قیامت هستید چرا در معاملات خود با مردم و در رفتار و کردار و اعمال و اخلاقتان خلاف واجبات و دستورات و خواستههاى حق عمل میکنید، و حقوق خانواده و جامعه و مردم را رعایت نمینمائید، و خود را از فساد و گناه حفظ نمیکنید؟ آن که به قیامت ایمان دارد و نسبت به محشر و دادگاه‏هایش در حال یقین است در همه اطوارش با شما تفاوت دارد!!

شما اگر به حقیقت معتقد به قیامت بودید، و به محشر ایمان داشتید در فضائى از مراقبت و محاسبه نفس، و توجه دقیق به اعمال و اخلاق خود زندگى مى‏کردید!!

شیخ انصارى و قیامت‏

شیخ از بزرگ‏ترین فقهاى شیعه و در رأس علماى بزرگ علم اصول، و مؤسس قواعدى بسیار مهم از دانش و علمى است که در راه اجتهاد به کار گرفته مى‏شود.

او در مقامى از علم و عمل، و بینش و بصیرت، و زهد کرامت قرار گرفت که در زمان خودش همتائى براى او نبود، و شخصیت‏هاى با ارزشى چون سیدعلى شوشترى، ملاحسین قلى‏همدانى، میرزاى شیرازى صاحب فتواى معروف تحریم تنباکو، سیدجمال‏الدین اسدآبادى، شهید راه قرآن حاج شیخ فضل‏الله نورى براى بهره‏گیرى از دانش سرشار او در کلاس درسش زانوى ادب به زمین مى‏زدند.

زهد شیخ و دقت او در هزینه کردن درهم و دینار نسبت به زندگى‏اش شخصیاش مادرش را به تکاپو انداخت، تا شاید بتواند گشایشى در زندگى به دست شیخ ایجاد کند.

روزى میرزاى شیرازى را که سخت مورد توجه شیخ و از اعظم شاگردان او بود، بى‏خبر شیخ به خانه خواست، و از سختى معیشت، و زهد فوق‏العاده فرزندش، و بى‏اعتنائى او به مال دنیا شکایت کرد، و از خواست با توجه به مال فراوانى که به عنوان سهم امام از مناطق شیعه‏نشین کشورهاى مختلف به دست شیخ مى‏رسد گشایشى در زندگى ایجاد کند تا او و زن و فرزندان شیخ از مضیقه و تنگى معیشت درآیند، و از سختى روزگار و این محدودیت شدید نجات یابند.

میرزا به مادر شیخ وعده داد، که در هنگام ملاقات با شیخ این مشکل را حل کند، و آنان را از این سختى و مضیقه برهاند.

میرزاى شیرازى میان نماز مغرب و عشا در صحن مطهر امیرمؤمنان در حالى که جمعیت کثیرى در نماز شیخ حاضر بودند، مسئله را با شیخ در میان گذاشت، و نگرانى و ناراحتى مادر شیخ را براى شیخ بازگو کرد.

شیخ به میرزا گفت: با این که مادرم از من نگران و رنجیده‏خاطر است ولى شما در عدالت من شک نکنید و نمازتان را با اقتداى به من به پایان برید، تا پس از نماز با مشورت با یکدیگر مسئله را حل کنیم.

پس از پایان نماز دست میرزا را گرفت و به حرم مطهر امیرمؤمنان برد، و در کنار ضریح به میرزا گفت: آنچه از پول و طلا و نقره و درهم و دینار از اطراف و اکناف ممالک به من مى‏رسد سهمین مبارک و متعلق به امام زمان (ع) و خلاصه بیت‏المال است، به شرطى که شما فرداى قیامت در محضر امیرمؤمنان، اضافه‏تر از این را که فعلًا براى زندگى هزینه مى‏کنم مسئولیتش را به عهده‏بگیرى و خود پاسخ‏گو باشى در زندگى شخصى‏ام هزینه‏کنم، تا مادر و زن و فرزندم در فراخى و گشایش قرار گیرند، میرزا پس از اندکى تأمل در پاسخ شیخ گفت: من توان و قدرت به عهده گرفتن بیش از آنچه را هزینه مى‏کنى ندارم، خود دانى و زندگى شخصى است!! «15»

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- سوره مؤمن «غافر» 16.

(2)- بقره، 107.

(3)- مائده، 18.

(4)- نور، 42.

(5)- نورالثقلین، ج 1، ص 16، حدیث 81.

(6)- یوسف 101.

(7)- نحل 75.

(8)- انعام 73.

(9)- حج 56.

(10)- حج 56.

(11)- حج 57.

(12)- انبیاء 47.

(13)- زلزال، 7.

(14)- زلزال 8.

(15)- زندگانى و شخصیت شیخ انصارى.