اهمیت و جایگاه اندیشیدن دانستیم ایمان، که بنیان ارزش های اخلاقی است، متوقف بر معرفت است بنابراین، انسان سعادت جو، باید برای تحصیل معرفت صحیح تلاش کرده، قوای ادراکی خویش را به کار اندازد و به اندیشه و تأمل پردازد.

اندیشیدن یک عمل اختیاری است که برای اقدام به آن، آدمی باید دست به انتخاب زند و با اراده خویش آن را برگزیند؛ زیرا یک فعالیت درونی و عقلانی است، نه یک انفعال و تأثر صرف از عوامل بیرونی.

اما برای اندیشیدن، به ویژه درباره موضوع های غیبی و دور از دسترس حس، باید از بسیاری لذت های مادی چشم برگرفت و بسیاری کام گیری ها را کنار نهاد.عادت ها و خلق و خوهایی که به انجام رفتارهای خاص، مانند شنیدن موسیقی، فرا می خواند، در بسیاری موارد مانع اندیشیدن بوده مجالی برای آن باقی نمی گذارد.پس آدمی در این مرحله باید دست به گزینش زند و از میان دیگر کارهایی که امیال گوناگون به سوی آنها می خواند، اندیشیدن را برگزیند .این گزینش به نوبه خود نیاز به اندیشه دارد: اندیشه درباره فواید بی پایان اندیشیدن، پیامدهای وحشتناک بی فکری و بی خیالی.توجه به آثار عظیم تأمل و اندیشه درباره آینده خود و این که برای آینده چه باید کرد تا سعادتمند شد، زمینه گزینش فکر کردن برای آینده و صرف نظر نمودن از لذت های مادی مزاحم را می گسترد.

در این جا نیز عقل است که می گوید باید درباره آینده اندیشید و نباید به لذت های گذرای مادی دل خوش بود؛ زیرا پرداختن به آنها، آدمی را از سعادت جاودان محروم می سازد.تفاوت میان انسان آینده نگر و انسان هوس باز در همین جا است: اولی به آینده می اندیشد و برای آن برنامه ای دقیق می ریزد، تا به لذت های برتر و ماندنی تر دست یابد؛ دومی اساسا نمی اندیشد و چون غرق در شهوت است، راه به جایی نمی برد.

حال اگر انسان اندیشیدن را برگزید، باید دست به انتخاب دیگری زند: درباره چه چیز بیندیشیم؟ آیا درباره این که چگونه به ثروتی عظیم دست یابیم؟ یا موقعیت اجتماعی خوبی به دست آوریم؟ یا دارای قدرت سیاسی مهمی شویم؟ و یا آن که درباره خدا و قیامت تأمل کنیم و این که از چه راهی می توان شاهد سعادت را در آغوش گرفت و در جوار رحمت حق آرمید؟ این جا است که باز هم باید انتخاب کرد و از میان موضوع های گوناگون، یکی را برای اندیشیدن برگزید.

در این مرحله برخی عوامل روانی، مانند علاقه شدید به مال، مقام و قدرت، ممکن است انسان را مقهور خویش سازد و او را از اتخاذ تصمیم صحیح باز دارد.انسان برای آن که آماده اندیشیدن درباره اموری چون خدا، جهان پس از مرگ، بهشت و دوزخ شود، باید نخست با هوای نفس مبارزه کند و این نبردی است میان انگیزه های مادی و معنوی؛ تا کدام یک پیروز گردند.

اما برای پیروزی انگیزه های معنوی در این مبارزه نیز نیازمند اندیشه ایم: اندیشه درباره رهاوردها و پیامدهای هر یک از اندیشه هایمان.

از این جا است که می توان گفت: مرتبه ای از تهذیب نفس حتی بر تحصیل علم پیشی دارد؛ زیرا آدمی تا این قدرت روانی را به دست نیاورده باشد که بتواند بعضی از خواست های خویش را سرکوب کند، اساسا قادر نخواهد بود خود را به اندیشیدن صحیح وادارد.شاید به همین دلیل است که در برخی آیات قرآن کریم، تزکیه پیش از تعلیم ذکر شده است. ⁽¹⁾

موانع اندیشیدن

ما به عنوان فردی که می خواهد راه تکامل را بپیماید، باید نخست با آن چه مزاحم اصل اندیشیدن است و سپس با آنچه مانع درست اندیشیدن یا اندیشیدن درباره امور شایسته و ارزشمند است، مبارزه کنیم و با اختیار و انتخاب خود زمانی را به اندیشیدن درست درباره آنچه شایسته اندیشیدن است، اختصاص دهیم.با توجه به آیات قرآن، موانع اندیشه و تحصیل معرفت صحیح را می توان در دو دسته قرار داد:

الف.شناخت هایی که مانع رویش یا قوت معرفت صحیح و یا باعث ضعف آن می گردند. (موانع شناختی) ب.گرایش هایی که چنین تأثیری می گذارند. (موانع گرایشی) در این جا به اختصار به این دو گونه موانع اشاره می کنیم.

الف.موانع شناختی

1.حس گرایی: انس فراوان با امور حسی موجب می گردد انسان دانسته های خود را بیشتر از راه حس به دست آورد و یا حتی آنها را در امور حسی منحصر سازد.هر چند به وسیله عقل می تواند به حقایقی بیرون از قلمرو حس دست یابد، انس با طبیعت و مدرکات حسی و تماس سهل و آسان با آنها سبب می گردد که در امور نامحسوس نیز از حس بهره گیرد و در پی امور حسی برود .از همین رو است که اهل حکمت گفته اند: «وهم آدمی، او را از تعقل صحیح باز می دارد» .همین نکته موجب گشته است که بسیاری از مردمان در برابر دعوت پیامبران به ایمان آوردن به غیب که بیرون از قلمرو حس است مقاومت کنند.قرآن کریم نمونه هایی از این نوع سرکشی ها را گزارش کرده است. ⁽²⁾

2.تقلید: آنان که اندیشه ای سست دارند، به جای آن که خود بیندیشند، به دانسته های دیگران اعتماد کرده، باورهای خود را از آنان می گیرند.نمونه رایج آن، تقلید یک نسل از نسل پیش از خود است.به گزارش قرآن کریم، گروهی در برابر دعوت پیامبران به این بهانه که پیرو آیین پدران خود هستند، مقاومت ورزیده و می گفتند: «آنان جز این باور داشتند که اکنون شما می گویید» . ⁽³⁾

قرآن کریم با نکوهش منطق تقلید از گذشتگان، روح برهان گروی و دلیل جویی را زنده می سازد و قدرت عقلی را در انسان برمی انگیزد و آن را جایگزین تقلید می سازد ⁽⁴⁾.انسان مسؤول سرنوشت خویش است و خود باید در این باره بیندیشد و تصمیم بگیرد و خداوند این قدرت را به آدمی داده و خوب و بد را به وی شناسانده است. ⁽⁵⁾

ناگفته پیداست که نکوهش تقلید به معنای منع هر گونه بهره وری فکری از دیگران نیست.بی نیاز ساختن خود از آنچه کاروان اندیشه بشری بدان رسیده است، نه تنها خرد پسند نیست که خرد ستیز است.آنچه از نظر قرآن نکوهیده است، آن است که با تقلید کورکورانه مانع رشد مادی، معنوی، فکری و عقلانی خود شویم و به بهانه آن، خود را از هدایت های برکت خیز وحی، معارف بلند آسمانی، سیر درست اندیشه، راهنمایی های استوار عقلانی، داده های گسترده و عظیم تجربه های صحیح دانشمندان و جوامع بشری و ارزش های والای انسانی محروم سازیم.

3.تکیه بر گمان: قرآن کریم عادت بر تکیه کردن بر گمان را از دیگر موانع معرفت می شمارد ⁽⁶⁾.

مقصود از تکیه بر گمان، دو چیز است:

الف.تکیه بر باور باطل و خلاف واقع؛ هر چند باوری جز می باشد.

ب.تکیه بر باور غیر جزمی؛ هر چند مطابق با واقع باشد.

در مورد نخست، آدمی به حقیقت نرسیده است و در دومی شیوه ای نا استوار، که تضمینی برای درستی آن نیست، اختیار کرده است.

ب.موانع گرایشی

1.هوس های لحظه ای: برخی از مردم چنان در پی کامجویی و کسب لذت های مادی اند که هیچ اندیشه و برنامه ای برای آینده، حتی آینده مادی خود ندارند و تنها بر اساس غرایز و میل های حیوانی خود حرکت می کنند.اینان به گفته قرآن کریم، غفلت زدگانی هستند که همانند حیوان ها می خورند و کامجویی می کنند؛ ⁽⁷⁾ بلکه از حیوان ها نیز فروترند. ⁽⁸⁾

روشن است که این گونه حاکمیت امیال حیوانی بر رفتارهای آدمی، مجالی برای درست اندیشیدن و کسب معرفت صحیح باقی نمی گذارد.

2.اندیشه افراطی درباره آینده مادی: کسانی هستند که اندیشه خویش را به کار می گیرند؛ اما فقط برای رسیدن به اهداف دنیوی.اندیشه این دسته، بر خلاف گروه پیشین، نمرده است، اما در اسارت گرایش های مای قرار دارد و مجالی نمی یابد تا معرفت درست درباره حقایق غیبی و معنوی به دست آورد.افزون طلبی، اینان را به خود مشغول می دارد، تا آنگاه که مرگشان فرا رسد. ⁽⁹⁾

اینان را باید به حال خود گذارد تا بخورند و از لذت های مادی بر خوردار گردند و آرزوها سرگرمیشان سازد، که به زودی خطای خود را خواهند دانست. ⁽¹⁰⁾

آری، اینان تنها خواستار نعمت های دنیا هستند و بهره ای از آخرت ندارند. ⁽¹¹⁾

خداوند نیز پاداش کارهای ایشان را در دنیا به آنان می دهد و چیزی از مزد کارشان نمی کاهد، اما در آخرت جز آتش در انتظارشان نیست و کارهایشان در دنیا سودی به حال آخرت آنان نخواهد داشت. ⁽¹²⁾ دشمنی با خدا، پیامبر و دین: دسته ای از انسان ها، تحت تأثیر گرایش های مادی یا غیر آن، نسبت به خدا و خدا پرستان نفرت و دشمنی دارند.اینان تنها در اندیشه تکذیب آیات خدا و ستیز با مؤمنان اند.این گونه عناد، مانع بزرگی برای اندیشیدن درباره حق و حقیقت خواهد بود. ⁽¹³⁾

موانع گرایشی معرفت و ایمان به خدا، منحصر به امور یاد شده نیست.گرایش به رفاه و آسایش، وابستگی به موقعیت اجتماعی و ترس از دست دادن آن، گرایش به استکبار و خود بزرگ بینی که ممکن است آن اندازه شدت یابد که شخص، تواضع در برابر موجود دیگر را ننگ انگارد و حتی نتواند در برابر خدای متعال سر فرود آورد و تواضع نشان دهد و عجب و خودپسندی نیز از موانع معرفت و ایمان به خدا است.

پی نوشت ها:

.1 ر.ک: سوره آل عمران، آیه 164 و سوره جمعه آیه .2

.2 نگاه کنید به: سوره بقره، آیه 55؛ سوره فرقان، آیه 21، 33 و 34 و سوره مؤمنون، آیات 47 45.این نکته شایان توجه است که قرآن کریم هرگز ادراک حسی را به طور کلی تخطئه نمی کند .چه، ادراک حسی اگر در جایگاه اصلی خویش قرار گیرد، خود جزء مقدمات لازم برای دستیابی به بسیاری از معارف صحیح است و اگر کسی فاقد ادراک حسی باشد، از درک بسیاری از معارف اعتقادی و ادراک های عقلانی نیز ناتوان خواهد بود.پس اگر حس گرایی را از موانع معرفت می شماریم، مقصودمان از حس گرایی دو چیز است: 1.گرایش فکری افراطی به ادراک های حسی و این که منشأ اصلی همه ادراک های بشری تنها حس و ادراک های حسی دانسته شود.2.گرایش عملی افراطی به ادراک های حسی که به جای بهره برداری ابزاری از دانسته های حسی و وسیله قرار دادن آن برای دستیابی به مراحل بالای اندیشه و معرفت، چنان در خود آنها غرق گردیم که از اندیشیدن و نتیجه گیری باز مانیم.

.3 بل قالوا انا وجدنا آبائنا علی أمة و انا علی آثارهم مهتدون و کذلک ما ارسلنا من قبلک فی قریة الا قال مترفوها و انا وجدنا آبائنا علی امة و انا علی آثارهم مقتدون ؛ بلکه آنان گفتند: ما پدران خود را بر آیینی یافتیم و ما هم با پی گیری از آنان، راه یافتگانیم.و بدین گونه در هیچ شهری پیش از تو هشدار دهنده ای نفرستادیم مگر آن که خوشگذرانان آن گفتند ما پدران خود را بر آیینی [و راهی ] یافتیم و ما از پی ایشان راهسپریم» . (سوره زخرف، آیه 22 و 23)

.4 ر.ک: سوره انبیاء، آیات 54 51 و سوره شعراء، آیات 74 .69

.5 و نفس و ما سواها فألهمها فجورها و تقواها ، سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد، سپس پلیدکاری و پرهیزگاریش را به آن الهام کرد. (سوره شمس، آیات 8 7)

.6 ر.ک: سوره یونس، آیه 36 و 66؛ سوره ص، آیه 27؛ سوره نجم، آیات 28 27 و 23 21 و سوره انعام، آیه .116

.7 و الذین کفروا یتمتعون و یأکلون کما تأکل الانعام و النار مثوی لهم ؛ کسانی که کافر شده اند بهره می برند و به مانند چهارپایان می خورند و جایگاهشان آتش است. (سوره محمد، آیه 13)

.8 اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون ؛ آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه ترند .آنها همان غافل ماندگانند.

.9 الهیکم التکاثر حتی زرتم المقابر . (سوره تکاثر، آیه 1 و 2)

.10 ذرهم یأکلوا و یتمتعوا و یلههم الامل فسوف یعلمون . (سوره حجر، آیه 3)

.11 و من الناس من یقول ربنا آتنا فی الدنیا و ما له فی الاخرة من خلاق . (سوره بقره، آیه 200)

.12 من کان یرید الحیاة الدنیا و زینتها نوف الیهم اعمالهم فیها و هم فیها لا یبخسون اولئک الذین لیس لهم فی الاخرة الا النار و حبط ما صنعوا فیها و باطل ما کانوا یعملون . (سوره هود، آیه 15 و 16) و نیز سوره اسراء، آیه 18 و سوره شورا، آیه .20

.13 ولید بن مغیره از جمله این کسان بود و آیات 11 تا 25 سوره مدثر درباره او نازل شده است.